Википедија

Monoteizam

Monoteizam, ili jednoboštvo (grč. μόνος — „jedan”, grč. θεός — „bog”), vera je u jedno, univerzalno, sveobuhvatno božanstvo.[1][2][3]

Monoteistička religija je religija u kojoj vernici veruju u jednog boga. Razlike postoje između ekskluzivnog monoteizma, kod, na primer, judaizma, hrišćanstva i islama, kao i monoteizma, kod koga se priznaje postojanje i drugih bogova — pluriformni monoteizam koji s obzirom da priznaje postojanje drugih božanstava, smatra da postoji neki oblik njihovog jedinstva.[4]

U širem smislu reči, u monoteističke religije se ubrajaju atenizam, bahaizam, kaodaizam, deizam, ekandar, hinduizam (vaišnaizam, šivaizam), ravidaizam, sikizam, tenrikjo i zoroastrizam.[5][6][7][8] Postoji razlika između ekskluzivnog monoteizma s jedne strane, i uključujućeg monoteizma i pluriformnog (panenteističkog) monoteizma s druge, koji, koji mada mada priznaju više bogova, postuliraju neki vid fundamentalnog jedinstava.[4]

Etimologija uredi

Reč monoteizam potiče od grčkih reči μόνος (monos)[9] sa značenjem „jedan” i θεός (theos)[10] sa značenjem „bog”.[11] U engleskom jeziku ovaj termin je privi koristio Henri Mor (1614–1687).[12]

Poreklo i razvoj uredi

Kvazi-monoteističke tvrdnje o postojanju univerzalnog božanstva datiraju iz kasnog bronzanog doba, sa Ehnatonovom velikom himnom Atenu. Moguća sklonost ka monoteizmu nastala je tokom Vedskog perioda[13] u gvozdnom dobu u južnoj Aziji. Rigveda izražava pojmove monizma Brahmana, posebno u relativno kasnoj desetoj knjizi,[14] koja je datirana na rano gvozdeno doba, npr. u Nasadiji sukti. Bonpa Darma, možda iz dvadesetog veka p. n. e,[15] bila je prva zapisana religija koja je deklarisala da postoji jedan Bog iznad svih, kojeg nazivaju Sangpo Bumtri.[16] Međutim, time se ne podstiče monoteističko obožavanje Sangpa Bumtrija ili kog boga radi spasenja, već se fokus zadržava na karmi.

Prema hrišćanskoj tradiciji, monoteizam je bila izvorna religija ljudi, ali je izgubljena tokom tzv. čovekovog pada. Ova teorija je napuštena u 19. veku usled napretka evolutivne teorije i da se do monoteizma došlo od animizma preko politeizma, ali je i ova teorija slabo zastupljena. Dva primera da se monoteizam razvio iz politeizma je Atonov kult u vremenu egiptskog faraona Ehnatona, kao i fenomem Marduka, koji je najpre bio zaštitnik Vavilona, ali je kasnije bio poštovan kao božanstvo u celom Vavilonu.

Od šestog veka p. n. e, u zoroastrizmu, Ahura Mazda[17] ili Ormazd (gospodar mudrosti, odnosno mudri gospodar) pojavio se kao vrhovni apstraktni bog koji je stvorio vidljivi i nevidljivi svet.[18][19][20][21] U zavisnosti od toga iz kog perioda je Zoroaster (najčešće je vezivan za rano gvozdeno doba), ovo je možda jedan od najranijih pojava monizma u Indoevropskoj religiji. Bez obzira na to, zoroastrizam nije bila strogo monoteistička religija,[22] jer su poštovani drugi jazati pored Ahura Mazde. Drevna hinduistička teologija je u međuvremenu bila monistička, ali nije bila strogo monoteistička u obožavanju zato što je i dalje zadržalo postojanje mnogih bogova, koji su bili zamišljeni kao aspekti jednog najvišeg Boga, Brahmana.[23] Brojni antički grčki filozofi, uključujući Ksenofana i Antisten verovali su u sličan politeistički monizam koji je bio sličan monoteizmu, mada se ne može kvalifikovati kao takav.[23] Judaizam je bila prva religija koja je proizvela pojam ličnog monoteističkog Boga u monističkom kontekstu.[23] Koncept etičkog monoteizma, koji smatra da taj moral proizlazi iz samog Boga i da su njegovi zakoni nepromenljivi,[24][25] prvi put se javio u Judaizmu,[26] i vremenom je postao osnovni princip većine modernih monoteističkih religija, uključujući zoroastrizam, hrišćanstvo, islam, sikizam i bahai.[27]

U gradovima antičkog bliskog istoka, svaki grad je imao boga zaštitnika, kao što su Šamaš u Larsi ili Sin u Uru. Prve pojave šire nadmoći određenog božanstva datiraju iz kasnog bronzanog doba, sa Atonom (kojeg je Sigmund Frojd doveo u vezu sa judaizmom). Međutim, vreme egzodusa je diskutabilno, jer nije jasno da li se to prema Bibliji desilo pre ili posle njegove vladavine. Takođe nije jasno da li je ovo monoteizam ili henoteizam gde Ehnaton sebe identifikuje sa bogom Atonom. Etnički monoteizam i pojava apsolutnog dobra i zla pojavila se u zoroastrizmu i judaizmu, a kasnije je ovo kulminiralo u ranom hrišćanstvu i u tevhinu u islamu.

Prema jevrejskoj, hrišćanskoj i islamskoj tradiciji, monoteizam je bila originalna religija čovečanstva; ta originalna religija se ponekad naziva „Adamskom religijom”, ili, u smislu Endru Langa, „prareligija”. Učenjaci koji se bave religijom su u velikoj meri su napustili to gledište u 19. veku u korist evolucione progresije od animizma preko politeizma do monoteizma, ali je do 1974. godine ta teorija bila manjoj meri prihvaćena, i modifikovana gledišta slična Langovom postala su prominentnija.[2] Austrijski antropolog Vilhelm Šmit je postulirao pramonoteizma, „originalni” ili „primitivni monoteizam” tokom 1910-tih.[28] Postoje neslaganja s tvrdnjom da su Judaizam, Hrišćanstvo, i Islam proizašli iz opozicije politeizmu, kao što je bio slučaj sa grčki filozofskim monoteizmom.[2] U bližoj prošlosti, Karen Armstrong[29] i drugi autori su se vratili ideji evolucionarne progresije počevši od animizma, koji se razvio u politeizam, iz koga je proizašao henoteizam, čemu je sledila monolatrija, iz koje je nastao istinski monoteizam.[30]

Koncepti uredi

Sveto Trojstvo je hrišćanska doktrina verovanja u Boga koji ima tri dela: Oca, Sina, Svetog duha.

Tevhid je prvi član vere u islamu. Muslimani veruju da je Bog jedan, nedeljiv bez ravnih ili onih koji su u vezi sa njim. Sa muslimanske tačke gledišta, podela boga na trojstvo je oblik politeizma.

Deizam pretpostavlja postojanje jednog Boga stvoritelja, koji se malo ili nimalo ne meša u dešavanja u svetu.[31] Semjuel Klark razlikuje četiri tipa deista: oni koji veruju u stvoritelja bez interesa u svetu; one koji su videli i druga proviđenja ali ne i u moralnim i duhovnim sferama; oni koji veruju da Bog ima malo moralnih atributa ali ne veruje u budućnost života; i one koje odbijaju otkrovenje, a prihvataju sve ostale istine prirodne religije.[32]

Termin henoteizam ima dva različita značenja. U kontekstu biblijskih studija obično označava plemenska božanstva koja ne negiraju postojanje božanstava drugih naroda, dok se drugo značenje često koristi kao sinonim za monolatriju, koje je verovanje u ili obožavanje u jednog Boga bez negiranja postojanja drugih.[33] Hinduizam se, opšte gledajući, smatra za henoteističku religiju.[34]

Monizam je filozofsko učenje prema kojem se sve može izvesti iz jednog jedinog načela.

Panteizam podrazumeva da je univerzum identičan Bogu.[35] Filozofski, postoji samo jedna supstanca koja je apsolutna, večna i beskonačna tako da sve stvari, uključujući i ljude, nisu nezavisni nego su to samo manifestacije apsolutnog.[36]

Panenteizam je oblik monističkog monoteizma koji se drži stanovišta da Bog obuhvata ceo univerzum, ali, za razliku od panteizma, univerzum nije identičan Bogu.[37]

Politeizam, kod određenih urođeničkih afričkih religija, smatra da su različiti bogovi različiti oblici jedne jedinstvene osnovne supstance. U drugim slučajevima, u pitanju je mnogoboštvo, odnosno vera u više bogova, suprotnost monoteizmu.

Avramske religije uredi

Za više informacija pogledajte: Avramske religije
 
Tetragramaton u paleo-hebrejskom (10. vek p. n. e. do 135.), starom aramejskom (10. vek p. n. e. do 4. veka) kvadratnom hebrejskom (3. vek p. n. e. do sadašnjice) pismu.

Dok svi pripadnici avramskih religija smatraju da su monoteisti, Judaizam ne smatra Hrišćanstvo monoteističkim, već prepoznaje samo Islam kao monoteističku religiju.[38] Islam slično tome ne priznaje moderno Hrišćanstvo kao monoteističku veru, prvenstveno zbog hrišćanske doktrine svetog trojstva, za koju Islam tvrdi da nije bila deo prvobitnog monoteističkog hrišćanstva, koje je Isus propovedao.[39] Hrišćani s druge strane, tvrde da je doktrina svetog trojstva valjan izraz monoteizma, navodeći da se trojstvo ne sastoji od tri zasebna božanstva, već od tri osobe, koje postoje konsupstanciono (kao jedna supstanca) unutar jednog božanstva.[40][41][42]

Judaizam uredi

Glavni članak: Bog u Judaizmu

Judaizam je jedna od najstarijih monoteističkih religija na svetu.[43] Bog u Judaizmu je striktno monoteistički,[44] i apsolutno je, nedeljivo i neuporedivo biće, koje je ultimatni uzrok svog postojanja. Vavilonski Talmud navodi druge, „strane bogove” kao nepostojeće entite kojima ljudi pogrešno pripisuju postojanje i moć.[45] Jedan od najbolje poznatih izjava rabajskog Judaizma o monoteizmu je iz drugog od Majmonidovih 13 principa vere:

Bog, uzrok svega, je jedan. Ovo ne znači jedan kao jedan par, niti jedan kao vrsta (koja obuhvata mnoge individue), niti jedan kao jedan objekat koji je napravljen od mnoštva elemenata, niti kao jedan objekat koji se može beskonačno deliti. Umesto toga, Bog je jedinstvo različito od bilo kojeg drugog mogućeg jedinstva.[46]

Judaizam[47] i Islam odbacuju Hrišćansku ideju monoteizma. Judaizam koristi termin šituf za imenovanje bogosluženja na način na koji Judaizam ne smatra da je monoteistično.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Monotheism. Hutchinson Encyclopedia (12th edition). str. 644. 
  2. ^ a b v Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Monotheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press.
  3. ^ William Wainwright (2021). „Monotheism”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 
  4. ^ a b Encyclopædia Britannica Online, art. "Monotheism" Accessed 23 January 2013, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism
  5. ^ „Monotheism”. Encyclopædia Britannica. 
  6. ^ „monotheism”. oxforddictionaries.com. Arhivirano iz originala 03. 09. 2017. g. Pristupljeno 20. 06. 2017. 
  7. ^ „Monotheism”. Merriam-Webster. 
  8. ^ „monotheism”. Cambridge Dictionary. 
  9. ^ Monos, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, at Perseus
  10. ^ Theos, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, at Perseus
  11. ^ The compound μονοθεισμός is current only in Modern Greek. There is a single attestation of μονόθεον in a Byzantine hymn (Canones Junii 20.6.43; A. Acconcia Longo and G. Schirò, Analecta hymnica graeca, vol. 11 e codicibus eruta Italiae inferioris. Rome: Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici. Università di Roma, 1978)
  12. ^ More 1660, str. 62.
  13. ^ Sharma, Chandradhar (1962). „Chronological Summary of History of Indian Philosophy”. Indian Philosophy: A Critical Survey. New York: Barnes & Noble. str. vi. 
  14. ^ HYMN CXC. Creation.
  15. ^ Tonpa Shenrab Miwoche
  16. ^ Yungdrung Bon By Himanshu Bhatt
  17. ^ Yasna, XLIV.7
  18. ^ "First and last for all Eternity, as the Father of the Good Mind, the true Creator of Truth and Lord over the actions of life." (Yasna 31.8)
  19. ^ "Vispanam Datarem", Creator of All (Yasna 44.7)
  20. ^ "Data Angheush", Creator of Life (Yasna 50.11)
  21. ^ NYÂYIS.
  22. ^ Duchesne-Guillemin, Jacques. „Zoroastrianism”. Britannica.com. Encyclopaedia Britannica. Pristupljeno 16. 7. 2017. 
  23. ^ a b v Gnuse, Robert Karl (1. 5. 1997). No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel. Sheffield Academic Press. str. 225. ISBN 978-1-85075-657-6. 
  24. ^ „Ethical monotheism”. britannica.com. Encyclopædia Britannica, Inc. Pristupljeno 25. 12. 2014. 
  25. ^ Prager, Dennis. „Ethical Monotheism”. jewishvirtuallibrary.org. American-Israeli Cooperative Enterprise. Pristupljeno 25. 12. 2014. 
  26. ^ Fischer, Paul. „Judaism and Ethical Monotheism”. platophilosophy. The University of Vermont Blogs. Arhivirano iz originala 30. 07. 2017. g. Pristupljeno 16. 7. 2017. 
  27. ^ Nikiprowetzky, V. (1975). „Ethical Monotheism”. Daedalus. 104 (2): 69—89. JSTOR 20024331. 
  28. ^ Armstrong, Karen (1994). A History of God: The 4,000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam. New York City, New York: Ballantine Books. str. 3. ISBN 978-0345384560. 
  29. ^ Armstrong, Karen (1994). A History of God: The 4,000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam. New York City, New York: Ballantine Books. ISBN 978-0345384560. 
  30. ^ Compare: Theissen, Gerd (1985). „III: Biblical Monotheism in an Evolutionary Perspective”. Biblical Faith: An Evolutionary Approach. Prevod: Bowden, John. Minneapolis: Fortress Press (objavljeno 2007). str. 64. ISBN 9781451408614. Pristupljeno 13. 1. 2017. „Evolutionary interpretations of the history of religion are usually understood to be an explanation of the phenomenon of religion as a result of a continuous development. The model for such development is the growth of living beings which leads to increasingly subtle differentiation and integration. Within such a framework of thought, monotheism would be interpreted as the result of a continuous development from animism, polytheism, henotheism and monolatry to belief in the one and only God. Such a development cannot be proved. Monotheism appeared suddenly, though not without being prepared for.” 
  31. ^ Alister E. McGrath Christian Theology, An Introduction, Blackwell: (2003). str. 582.
  32. ^ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Deism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press.
  33. ^ Bright,John. A History of Israel SCM Press (1964). str. 129.; Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Henotheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press.
  34. ^ See Michaels 2004, str. xiv and Gill, N.S. „Henotheism”. About, Inc. Pristupljeno 5. 7. 2007. 
  35. ^ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Pantheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press.}}
  36. ^ Brugger, Walter ed. Diccionario de Filosofía', Herder, Barcelona (1975) art Panteísmo
  37. ^ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Panentheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press.
  38. ^ Amin, Mohammed. „Triangulating the Abrahamic faiths – measuring the closeness of Judaism, Christianity and Islam”. „Christians were seen as polytheists, due to the doctrine of the Trinity. In the last few hundred years, rabbis have moderated this view slightly, but they still do not regard Christians as being fully monotheistic in the same manner as Jews or Muslims. Muslims were acknowledged as monotheists.” 
  39. ^ „Islamic Practices”. Universal Life Church Ministries. „It is the Islamic belief that Christianity is not monotheistic, as it claims, but rather polytheistic with the trinity-the father, son and the Holy Ghost.” 
  40. ^ https://icucourses.com/pages/025-10-three-persons-are-subsistent-relations Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. jul 2017) ; International Catholic University, The One True God: "The fatherhood constitutes the Person of the Father, the sonship constitutes the Person of the Son, and the passive spiration constitutes the Person of the Holy Spirit. But in God "everything is one where there is no distinction by relative opposition." Consequently, even though in God there are three Persons, there is only one consciousness, one thinking and one loving. The three Persons share equally in the internal divine activity because they are all identified with the divine essence. For, if each divine Person possessed his own distinct and different consciousness, there would be three gods, not the one God of Christian revelation. So you will see that in this regard there is an immense difference between a divine Person and a human person."
  41. ^ https://orthodoxwiki.org/Holy_Trinity ; Holy Trinity, Orthodox Wiki: "Orthodox Christians worship the Father, Son, and Holy Spirit—the Holy Trinity, the one God. Following the Holy Scriptures and the Church Fathers, the Church believes that the Trinity is three divine persons (hypostases) who share one essence (ousia). It is paradoxical to believe thus, but that is how God has revealed himself. All three persons are consubstantial with each other, that is, they are of one essence (homoousios) and coeternal. There never was a time when any of the persons of the Trinity did not exist. God is beyond and before time and yet acts within time, moving and speaking within history."
  42. ^ https://www.britannica.com/topic/Trinity-Christianity ; Britannica, Trinity: "The Council of Nicaea in 325 stated the crucial formula for that doctrine in its confession that the Son is “of the same substance [homoousios] as the Father,” even though it said very little about the Holy Spirit. Over the next half century, Athanasius defended and refined the Nicene formula, and, by the end of the 4th century, under the leadership of Basil of Caesarea, Gregory of Nyssa, and Gregory of Nazianzus (the Cappadocian Fathers), the doctrine of the Trinity took substantially the form it has maintained ever since. It is accepted in all of the historic confessions of Christianity, even though the impact of the Enlightenment decreased its importance."
  43. ^ „BBC - Religion: Judaism”. 
  44. ^ Maimonides, 13 principles of faith, Second Principle
  45. ^ e.g., Babylonian Talmud, Megilla 7b-17a.
  46. ^ Yesode Ha-Torah 1:7
  47. ^ Boteach, Shmuley (2012) [5772]. Kosher Jesus. Springfield, NJ: Gefen Books. str. 47ff, 111ff, 152ff. ISBN 9789652295781. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Монотеизам&oldid=27549667”