Nosač aviona

Nosač aviona je ratni brod, projektovan sa namenom „plovnog aerodroma“. Njegova paluba služi kao poletno-sletna staza za borbene avione, a unutrašnjost trupa za smeštaj tih aviona, umesto hangara. Oni omogućuju mornaričkoj avijaciji fleksibilan taktički i strategijski borbeni raspored i veliku pokretljivost, na morima širom sveta, kao i borbeno dejstvo avijacije na velikim udaljenostima od matične baze, bez zavisnosti od kopnenih aerodroma. Savremene ratne mornarice koriste tu kategoriju brodova, koji im predstavljaju osnovu borbenih snaga velike efikasnosti. Nosači aviona, sa svojom borbenom avijacijom, preuzimaju veći deo zadataka bojnih brodova. Razvoj ovog vida mornaričke avijacije nastao je tokom Drugog svetskog rata. Nosač aviona, osetljivi su na dejstva neprijateljskih brodova, aviona, podmornica i raketa. Štite se drugim borbenim plovnim sredstvima i zato obično plove u borbenom poretku sa ratnim brodovima. U mnogim mornaricama u svetu, pogotovo u Američkoj ratnoj mornarici, nosač aviona je kapitalni brod.

Shandong

Četiri broda iz tri države plove zajedno tokom NATO vežbe

Ne postoji jedinstvena definicija „nosača aviona“, i moderne mornarice koriste nekoliko varijanti tog tipa. Ove varijante se ponekad kategorišu kao podtipovi nosača aviona, a ponekad kao posebni tipovi brodova sposobnih za pomorsku avijaciju. Nosači aviona se mogu klasifikovati prema tipu aviona koji nose i njihovim operativnim zadacima. Admiral ser Mark Stanhop, bivši prvi morski lord (šef) Kraljevske mornarice, rekao je: „Jednostavno rečeno, zemlje koje teže strateškom međunarodnom uticaju imaju nosače aviona.“ Henri Kisindžer, dok je bio državni sekretar Sjedinjenih Američkih Država, takođe je rekao: „Nosač aviona je 100.000 tona diplomatije“.

Aktivni nosači aviona

Trenutno u svetu postoji, u aktivnoj službi, 20 nosača aviona. Od toga je 10 američkih nosača aviona (10 klase Nimic), dok ostale države zajedno imaju 10.

Razvoj

Avion je kao borbeno sredstvo nenadomestivo i na kopnu i na moru. Kako bi se avion mogao iskoristiti daleko od svojih kopnenih baza razmatrana je mogućnost njihovog prevoza preko mora kao i poletanje i sletanje na brodove.

Ili sleće na USS Pensilvaniju

Prvi uspeli pokušaj zbio se 14. septembra 1910. godine kada je američki pilot Judžin Ili malim avionom Kertis s motorom od 50 KS uzleteo s krstarice Birmingem. Uzletna platforma dimenzija 24 x 7 metara nalazila se je na pramcu krstarice. Ili je prvi uspeo i da sleti na brod Pensilvanija 18. januara 1911. godine. Na krmi broda nalazila se platforma 32 x 10 m preko koje su bila razapeta 22 tanka, čvrsta čelična užeta. Avion je na zadnjem donjem delu trupa imao ugrađenu kuku koja je pri sletanju morala zahvatiti jedno od užadi. Ova osnovna zamisao poletanja s pramca, sletanja na krmu i zaustavljanja primenjuje se i na današnjim nosačima. Do ideje za izgradnjom nosača današnjeg izgleda došli su Britanci koji su zaključili da uzletna platforma smanjuje moć brodske artiljerije, da zauzima previše prostora i od pilota zahteva veliku sposobnost pri uzletanju i sletanju. Projektantima je postavljen zahtev za novim brodom koji će imati slobodnu palubu za sletanje i uzletanje. Razvoj nosača vazduhoplova neminovno je uzrokovao i različitost izvedbi i pojavu više tipova i namena nosača vazduhoplova. Tako su se podelili u nekoliko kategorija koji se razlikuju po veličini, broju vazduhoplova koje nose kao i nameni:

• supernosač vazduhoplova
• flotni nosač vazduhoplova, koji predstavlja standardnu veličinu u ovoj klasi ratnih brodova
• lagani nosač vazduhoplova
• prateći nosač vazduhoplova

Prvi svetski rat

Britanski nosač vazduhoplova HMS Argus

Događaji u Prvom svetskom ratu prisilili su Britance da trgovačke brodove preinače u nosače hidroaviona. Brodovi s hidroavionima su radi male nosivosti imali loše pomorske karakteristike, mali radijus kretanja i nosili su samo nekoliko hidroaviona. Ipak 25. decembra 1914. godine Britanci su sa sedam hidroaviona koji su uzleteli sa nosača Engadajn, Rivijera i Empres izvršili bombardovanje hangara na nemačkoj obali kod Kukshavena. U hangarima su se nalazili cepelini. Potkraj rata Britanci su završili preinačenje putničkog broda Konte Roso u nosač vazduhoplova Argus koji je imao osnovne karakteristike današnjih nosača. Argus je mogao da primi 20 aviona u jednom hangaru koji su se na uzletno-sletnu stazu podizali sa dva električna dizala. Prostrana paluba broda bila je potpuno slobodna. Brod 1918. godine ulazi u sastav britanske mornarice, ali se usled okončanja rata ne koristi.

Između dva rata

Velika Britanija daje veliko značenje nosačima vazduhoplova i već 1920. završava preinačenje bojnog broda Indija u nosač Igl. U isto vreme završava se izgradnja nosača Hermes. SAD i Japan sledili su Veliku Britaniju i takođe modifikovali svoje ratne i trgovačke brodove. Amerikanci su napravili nosač Langlej, a Japan nosač Hošo.

Prema uzletno-sletnim stazama u vazdušnim lukama nastojalo se da i staza na nosaču vazduhoplova bude oslobođena od svih nadogradnji uključujući zapovednički most i dimnjake. Sprovođenje ispušnih plinova kroz vodoravne cevi do krme broda (kao što je to urađeno na britanskom Argusu) imalo je velike nedostatke: visoku temperaturu u hangarima i s time povećanu opasnost od eksplozije benzinskih para, vrtloženje vazduha nad krmom koje su stvarali izduvni plinovi i time još više otežali sigurno sletanje aviona. Rešenje problema nađeno je u izgradnji zapovedničkog mosta i dimnjaka na jednoj, bočnoj strani. Kao protivteža takve nadgradnje na suprotnoj strani smeštene su pomoćne mašine i spremnici za pogonsko gorivo, čija se težina automatski nadoknađivala morskom vodom.

Do Drugog svetskog rata modifikovano je ili izrađeno: SAD 6, Japan 6, Velikoj Britaniji 2 i u Francuskoj 1 nosač.

Približni raspored težina nosača vazduhoplova, čija je standardna istisnina iznosila 23.000 t, bio je:

• trup 9.000 t
• oklop 3.500 t
• naoružanje 3.000 t
• mašine 6.000 t
• oprema 1.500 t
• gorivo i voda za kotlove 4.000 t

Drugi svetski rat

Nosači vazduhoplova promenili su taktiku ratnih brodova. Vazduhoplovi s nosača mogu izviđati na prostranim morskim površinama, pratiti kretanje neprijatelja i napadati daleko od svojih pomorskih baza. Njihov tadašnji brz razvoj najbolje pokazuju podaci. Amerika je 1940. godine imala 6 nosača, a 1944. 122 (3 od 45.000 t u završnoj fazi, 24 od 27.000 t, 8 od 10.000 t i 87 raznih veličina i težina). U to vrijeme Velika Britanija imala je 61 nosač, a Japan 26.

U Drugom svetskom ratu saveznički nosači vazduhoplova odigrali su odlučujuću ulogu u obrani pomorskih puteva na Atlantiku, Sredozemnom moru i u morima severne Evrope. U bitku za Atlantik Nemačka je uz podmornice uvela i svoje velike brodove. Gubitak bojnog broda Bizmark dokazao je da se zaštita iz vazduha ne može osloniti na avione s kopna, već da mora biti prisutno vazduhoplovstvo sa nosača. Nakon toga Nemačka je donela odluku za gradnju nosača, ali oni nisu nikada ušli u sastav flote.

Na Pacifiku su nosači vazduhoplova odigrali, takođe veliku ulogu. Počevši od samog napada na američku bazu Perl Harbor od strane Japanaca, preko bitke u Koralnom moru i u operaciji kod ostrva Midvej do uništavanja japanske flote kod Lejte i uništavanja najvećeg ikad sagrađenog bojnog broda Jamato.

Posleratno razdoblje

Ugaona paluba

Razvoj vazduhoplovstva morali su da prate i nosači vazduhoplova. Glavne preinake na nosačima bile su: ugaona paluba, parni katapult, elektro-akustički i automatski uređaj za sletanje. Prednost ugaone palube bila je u boljem korištenju prostora za parkiranje vazduhoplova i u većem osećaju sigurnosti kod pilota jer kod pogrešnog prilaza može ponoviti postupak. Ugaona paluba se prvi put pojavila 1951. godine. Parni katapult se toliko usavršio da s palube mogu uzletati sve teži i brži avioni, a novi uređaji za sletanje omogućuju sletanje i pri lošoj vidljivosti. Proučavane su i ostale pojedinosti koje utiču na sletanje i uzletanje na nosače: težina vazduhoplova, jačina katapulta, intervali uzletanja, sastav za zaustavljanje, kurs i brzina nosača. Od pogonske energije na lož ulje prelazi se na nuklearni pogon, a klasične topove zamjenjuju vođeni projektili.

Osobine nosača vazduhoplova

Američki Nosač aviona Džon Si Stenis (CVN-74) na nuklearni pogon

Nosači vazduhoplova moraju udovoljiti potrebama vazduhoplova koje će prevoziti, vrsti i količini naoružanja, zaštite, manevarskih i pomorskih osobina samog nosača.

Uzletno-sletna paluba mora biti dovoljno široka i dugačka za sigurno sletanje i uzletanje predviđenih aviona. Po potrebi se paluba može produžiti preko pramca i krme broda. Dužina palube zavisi od tehničkih karakteristika aviona kao i od načina upotrebe. U slučaju istovremenog sletanja i uzletanja paluba mora biti znatno duža. Tada avioni uzleću s prednjeg dela platforme dok se na krmi odvija priprema aviona za uzletanje ili sletanje. Priprema aviona podrazumeva i rasklapanje krila koja su tokom parkiranja u hangaru bila sklopljena radi uštede na prostoru. Proširenje je ograničeno, jer bi se protiv-vazdušnoj obrani koja se najčešće nalazi na prvoj nižoj palubi smanjio sektor gađanja.

Na prednjem delu platforme postavlja se vetrobran koji štiti osoblje i avione tokom pripreme. Kod samog uzletanja preklapa se na palubu.

Sistem za kočenje i zaustavljanje neprekidno se usavršava radi stalnog povećanja brzina sletanja i težina aviona. Čeličnu užad pridržavaju hidraulične ili zračne kočnice (za razliku od prvobitnih vreća s peskom). Na kraju uzletno-sletne staze postavljaju se mreže koje zaustavljaju avion ako uže za zaustavljanje usled opterećenja pukne ili ga repna kuka ne zahvati.

Vidi još

• Spisak aktivnih nosača aviona

Literatura

• Friedman, Norman (1983). U.S. Aircraft Carriers: An Illustrated Design History (na jeziku: engleski). Naval Institute Press. ISBN 9780870217395. 
• Polak, Christian (2005). Sabre et Pinceau: Par d'autres Français au Japon. 1872–1960 (na jeziku: francuski i japanski). Hiroshi Ueki (植木 浩), Philippe Pons, foreword; 筆と刀・日本の中のもうひとつのフランス (1872–1960). éd. L'Harmattan. 
• Sturtivant, Ray (1990). British Naval Aviation, The Fleet Air Arm, 1917–1990. London: Arm & Armour Press. ISBN 0-85368-938-5. 
• Till, Geoffrey (1996). „Adopting the Aircraft Carrier: The British, Japanese, and American Case Studies”. Ur.: Murray, Williamson; Millet, Allan R. Military Innovation in the Interwar Period. Cambridge University Press. 
• Ader, Clement. Military Aviation, 1909, Edited and translated by Lee Kennett, Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama. 2003. ISBN 978-1-58566-118-3.
• Chesneau, Roger. Aircraft Carriers of the World, 1914 to the Present: An Illustrated Encyclopedia. Naval Institute Press, 1984.
• Francillon, René J. (1988). Tonkin Gulf Yacht Club US Carrier Operations off Vietnam. Naval Institute Press. ISBN 978-0-87021-696-1. 
• Friedman, Norman (1988). British Carrier Aviation: The Evolution of the Ships and Their Aircraft. Conway Maritime Press. ISBN 9780870210549. 
• Hone, Thomas C.; Friedman, Norman; Mandeles, Mark D. (2011). „Innovation in Carrier Aviation”. Naval War College Newport Papers (37): 1—171. 
• Melhorn, Charles M. Two-Block Fox: The Rise of the Aircraft Carrier, 1911–1929. Naval Institute Press, 1974.
• Nordeen, Lon (1985). Air Warfare in the Missile Age. Smithsonian. ISBN 978-1-58834-083-2. 
• Polmar, Norman. Aircraft Carriers: A History of Carrier Aviation and its Influence on World Events, 1901–2006. (two vols.) Potomac Books, 2006.
• Trimble, William F. (1994). Admiral William A. Moffett: Architect of Naval Aviation. Smithsonian Institution Press. ISBN 9781612514284. 
• Wadle, Ryan David. United States navy fleet problems and the development of carrier aviation, 1929–1933. PhD dissertation Texas A&M University, 2005. online.

Spoljašnje veze

• Nastanak i razvoj nosača aviona: Klasa "Nimic" (Element 18 - Zvanični jutjub kanal)
• Future Aircraft Carrier: UK. Armed Forces International
• Aircraft carriers of the US Navy Архивирано на сајту Wayback Machine (17. октобар 2013)
• Info about flight deck crew, arresting cables, catapults
• How Stuff Works—Aircraft Carriers
• Haze Gray & Underway, World Aircraft Carrier Lists comprehensive and detailed listings of all the world's aircraft carriers and seaplane tenders from 1913 to 2001, with photo gallery.
• Ships That Mother Seaplanes: craft of the "hush-hush" fleet may play a part in first trans-Atlantic flight. Popular Science monthly, February 1919, page 80, on Google Books.