Obrazovanje u Vizantiji
Obrazovanje u Vizantiji je se zasnivalo na antičkoj tradiciji. Obrazovanje je u Vizantiji prvobitno imalo svetovni karakter — izučavali su se antički pisci, filozofi i istoričari, mitologija, istorija, gramatika, filozofija i sl. Kasnije počinju da se uvode elementi crkvenog podučavanja, uključujući izučavanje Biblije i spisa svetih otaca[1]. I pored toga, škola se pokazala kao jedna od najstabilnijih ustanova jer se u toku hiljadugodišnje istorije Vizantijskog carstva vrlo malo menjala.
Postojala su tri nivoa školovanja: osnovno, srednje i visoko. Obrazovanost je u Vizantiji bila veoma cenjena, a neobrazovanost se prezirala. Obrazovanje je u Vizantiji bilo i veoma korisno, jer je olakšavalo pristup određenim državnim položajima, omogućavalo promenu društvenog statusa i životnog standarda[1].
Uopšteno uredi
Vizantinci su prezirali neobrazovanost. Učena Kasija, monahinja koja je živela u 9. veku, imala je običaj da govori:
Mrzim glupaka kad misli da filozofira, mrzim onog koji obučava a ništa ne zna, mrzim neznanje kao Judu.[1]
Za većinu Vizantinaca, obrazovanje se završavalo sa završetkom osnovne škole. Bez obzira na pozitivan odnos prema obrazovanju, u Vizantiji je bilo puno nepismenih. Neki savremeni vizantolozi smatraju da nekih 90% Vizantinaca nije znalo da čita i piše. Takođe je bilo i nepismenih careva, kao što su Justin I, Vasilije I Makedonac ili Mihajlo II Amorijac[1]. Ipak, u poređenju za Zapadnom Evropom u srednjem veku, Vizantinci su bili neuporedivo obrazovaniji. Poznato je da su krstaši ismevali Vizantince zbog toga što su stalno sa sobom nosali knjige, pera i mastionice i nazivali ih pismenjakovićima a ne vojnicima[1].
U Vizantiji je, pored škola, bilo i dosta privatnih učitelja, čiji se rad, izgleda nije mnogo cenio. Iz pisama Toedora Hirtakina, učitelja koji je živeo u 14. veku, može se videti da je posao učitelja bio veoma malo cenjen, kako u materijalnom, tako i u društvenom pogledu. On se stalno žali na siromaštvo, uzaludnost sopstvenog obrazovanja i na đačke roditelje koji ne plaćaju časove[1].
Vizantijski učeni ljudi su umnogome doprineli razvoju italijanske renesanse. Nakon pada Carigrada i nestanka Vizantijskog carstva 1453. godine, oni su se selili na Zapad gde su sa sobom preneli tradicije vizantijskog obrazovanja i kulture[1].
Osnovno obrazovanje uredi
Osnovna škola je trajala oko tri godine i bila je otvorena svima, kako dečacima tako i devojčicama, kako deci iz bogatih i uglednih domova, tako i deci zanatlija pa čak i seljaka — zapravo, svima koji su bili u mogućnosti da plate školovanje. Deca su polazila u školu u uzrastu od šest do osam godina. Škole su najčešće bile privatne, a bilo je i škola koje su se organizovale po manastirima i crkvama[1].
U osnovnoj školi prvo se izučavala ortografija[1]. Đaci su učili da čitaju i pišu, upoznavali su se sa mitologijom, svetovnom i biblijskom istorijom kao i sa književnim delima nastalim na atičkom dijalektu, koji se prilično razlikovao od grčkog kojim su govorili Vizantinci. Deca su takođe učila da pevaju i da računaju. Lektira koju su koristili bila su dela antičkih autora, Homera i Ezopa. Kasnije se u lektiru uključuju i delovi iz Biblije, pre svega Davidovi psalmi koje su učenici učili napamet, kao i hagiografski tekstovi. Metod rada se svodio na postepeno savladavanje materijala od jednostavnijeg ka složenijem. Jedina razlika između grčkih i vizantijskih škola je bila u tome što vizantijske škole nisu imale časove fizičkog vaspitanja[1].
Srednje obrazovanje uredi
Srednja škola je trajala nekih šest ili sedam godina. U Vizantiji, srednje i visoko obrazovanje nisu bili strogo odvojeni, već su se njihovi programi donekle poklapali, a i uzrast polaznika nije bio tačno utvrđen.
U principu, i ako se izuzmu počeci Vizantijskog carstva, srednjih škola je bilo samo u Carigradu. Međutim, to nije značilo da i u unutrašnjosti nije bilo dobrih predavača.
U samom Carigradu je na početku 10. veka postojalo dvanaest srednjih škola i svaka je imala između 20 i 40 polaznika, što je značilo da je samo nekoliko stotina dece iz Carigrada imalo pristup srednjem obrazovanju[1].
U srednjoj školi osnovni predmet koji se izučavao bila je gramatika. Nastojalo se da učenici u svakodnevnom govoru zamene narodni govor atičikim dijalektom i da se osposobe da ga pišu i izražavaju se na njemu. Vizantijski srednjoškolci su izučavali fonetiku, morfologiju, sintaksu i stilistiku atičkog grčkog, kao i antičku književnost, istoriju, mitologiju, geografiju i metriku. Što se lektire tiče, prednost su imali antički pisci: Homer, Hesiod, Pindar, Ezop, Eshil, Sofokle, Evripid, Aristofan, istoričari Herodot, Tukidid, Plutarh i Polibije. Nešto kasnije se uvode i Biblija i spisi svetih otaca[1].
Udžbenici koji su korišćeni bili su isti oni koji su se koristili u antičko doba, uz minorne promene, što govori o izraženoj svetovnosti vizantijskih škola. Takođe su se koristili i rečnici iz raznih oblasti: rečnici arhaizama, sinonima, etimološki rečnici, grčko-latinski rečnici.
Retorske škole uredi
Retorika je bila izuzetno popularna u doba antike, i taj ugled je očuvala sve do vizantijskih dana. U ove škole se upisivao veoma mali broj polaznika, između 16 i 17 godina starosti koji su učili da savršeno govore i pišu na atičkom dijalektu[1]. U ovoj školi su se izučavala dela Demostena, Izokrata i Lizija, ali i spisi hrišćanskih otaca — Vasilija Velikog, Grigorija Bogoslova i Jovana Zlatoustog[1].
Filozofske škole uredi
Filozofija koja se izučavala u ovim školama bila je shvaćena u najširem smislu. Program je bio veoma obiman i postojalo je mnogo predmeta. Proučavala su se dela Aristotela i Platona, kao i aritmetika, geometrija, muzika, astronomija, fizika, logika i epika.
Odnos crkve je prema filozofskom obrazovanju bio dvojak. S jedne strane, pribojavala se prevelikim ushićenjem filozofijom jer je to moglo da odvede u jeres. S druge strane, crkveni velikodostojnici su smatrali filozofiju jednim stepenikom pre izučavanja teologije koju su smatrali vrhuncem i ciljem svih nauka[1].
Bogoslovije uredi
U Vizantiji je takođe velika pažnja posvećivana bogoslovskom obrazovanju, iako su mladi ljudi u početku to znanje mogli da dobiju samo u porodici ili u crkvi. Kasnije se otvaraju manastirske škole u kojima su se proučavale crkvene dogme, moralni principi i norme ponašanja. Bogoslovskih akademija je bilo u Aleksandriji, Antiohiji, Cezareji, Efesu[1]. Čuvena je patrijaršijska akademija u Carigradu osnovana s kraja 9. veka u kojoj se tumačila Biblija i učila retorika, ali i neke svetovne nauke kao aritmetika, muzika, geometrija, astronomija, medicina i filozofija. U svakom slučaju, izvanredno poznavanje teologije je bilo karakteristika i svih svetovnih naučnika jer se smatralo da pravi intelektualac mora dobro poznavati i hrišćansko bogoslovlje[1].
Visoko obrazovanje uredi
Iako o visokom obrazovanju u Vizantiji ima veoma malo podataka, nema sumnje da je ono neprekidno postojalo tokom celokupnog trajanja Vizantijskog carstva.
U prvim vekovima postojanja Vizantijskog carstva, postojale su različite akademije širom zemlje u kojima se sticalo svetovno obrazovanje iz različitih disciplina. U Atini je postojala neoplatonska filozofska škola, naslednica Platonove Akademije, sve dok je 529. godine nije ukinuo car Justinijan I[1]. U Aleksandriji su postojale poznate medicinske škole, a u Antiohiji i Gazi retorske i u Bejrutu pravne škole. Međutim, najpoznatiji centar visokog obrazovanja u Vizantiji je bio Carigrad, prestonica carstva. U želji da izjednači Carigrad sa starom prestonicom, Rimom, Konstantin Veliki je učinio dosta na tom polju tako što je uspeo da dovede najslavnije profesore iz drugih obrazovnih centara[1].
Ipak, prvi podaci o visokom obrazovanju potiču iz doba Teodosija II, koji je i sam bio veoma učen. On je 27. februara 425. godine izdao dekret kojim je osnovan carigradski univerzitet[1], na kom su ustanovljene katedre za grčku i latinsku gramatiku i retoriku, pravo i filozofiju. Predavanja su se davala na grčkom i latinskom jeziku. Iz broja i rasporeda predavača vidi se da je blaga prednost data grčkom, mada ni latinski nije izgubio na važnosti. Bio je zaposlen 31 profesor: jedan filozof, dva pravnika, deset grčkih i deset latinskih profesora gramatike, pet grčkih i tri latinska retora[1]. Pored filozofije, aritmetike i geometrije, takođe je predavana i medicina. Takođe je predavano i pravo, jer su se ovde školovali i budući visoki državni činovnici. Novi carigradski univerzitet se nalazio na Kapitolu, zdanju koje je podigao Konstantin Veliki. Na južnoj strani Kapitola nalazile su se prostorije gde su se držala predavanja i koje su se zvale „eksedre“[1]. Svaki profesor je imao svoju posebnu „eksedru“ u kojoj je držao predavanja. Teodosije je dao staleške privilegije samo profesorima njegovog univerziteta koji su morali da nose posebnu odeću. Takođe su imali i svoju posebnu strukovnu organizaciju, kao na primer, udruženje lekara ili pravnika[1].
Justinijan I je 529. godine ukinuo sve nehrišćanske filozofske škole u Atini, uključujući i Platonovu Akademiju. S druge strane, studije prava su ojačane, a broj profesora povećan sa dva na osam[1]. Postoji jako malo podataka o delovanju carigradskog univerziteta nakon vladavine cara Justinijana I (527—565). Određene reforme je izvršio Iraklije u 7. veku, a nove i značajnije reforme je u 9. veku sproveo cezar Varda, brat carice Teodore i ujak cara Mihaila III. Varda je obnovio školu na Magnavarskom dvoru, jer su prosti i neuki carevi zapostavljali visoko obrazovanje. Na čelo te škole Varda je postavio čuvenog Lava Matematičara, najistaknutijeg naučnika tog doba[1]. Učilište na Magnavarskom dvoru doživelo je procvat u doba vladavine Konstantina VII Porfirogenita (913—959), cara koji je bio veoma obrazovan pa i sam pisac, da bi za vladavine Vasilija II (976—1025), cara kojem su ratni pohodi i oružje bili važniji od obrazovanja, ova škola bila ugašena.
Novi procvat carigradski univerzitet doživljava za vreme vladavine Konstantina IX Monomaha. Car je dekretom (1043—1047) obnovio univerzitet koji se sastojao od dva fakulteta: pravnog i filozofskog. Dekan Pravnog fakulteta je bio Jovan Ksifilin, sa titulom nomofilaks („čuvar prava“), a filozofski je vodio Mihailo Psel sa titulom „konzul (ipat) filozofa“[1]. Filozofske studije su bile uređene po sistemu trivijuma i kvadrivijuma. Pravni i Filozofski fakultet su najverovatnije funkcionisali i u kasnijim decenijama vizantijske istorije.
Za vreme vladavine Aleksija I Komnina (1081—1118), obnovljena je i reorganizovana patrijaršijska akademija na kojoj su, osim veronauke, predavani i neki svetovni predmeti kao matematika, medicina i filozofija[1].
Krstaško osvajanje Carigrada 1204. godine privremeno je prekinulo razvoj visokog školstva u Vizantiji; međutim, krajem 13. veka, dolazi do novog kulturnog preporoda u Vizantiji, poznatim pod imenom „renesansa Paleologa“, te je Carigrad opet postao jedan od najvećih centara obrazovanja na svetu, pored Bagdada i Pariza[1].
Visoko školstvo u Vizantiji je postojalo u različitim oblicima, sve do pada Carigrada 1453. godine i konačne propasti Vizantijskog carstva[1].
Izvori uredi