Википедија

Pogibija Ive Lole Ribara 1943.

Pogibija Ive Lole Ribara, člana Vrhovnog štaba NOV i POJ i šefa prve Vojne misije NOVJ pri Savezničkoj komandi za Bliski istok, dogodila se 27. novembra 1943. na improvizovanom aerodromu Suhopolje, kod sela Ćoslije na Glamočkom polju. U trenutku pripreme za poletanje aviona Dornije Do 17, koji je članove Vojne misije trebao da prebaci u Brindizi, u južnoj Italiji, iz pravca Banjaluke iznenada se pojavio nemački avion tipa Hanšel i u niskom letu napao partizanski avion bombama i mitraljeskom vatrom. Tom prilikom, pored Lole Ribara, stradalo je još šestoro lica, među kojima je bio politički komesar Prve vazduhoplovne baze NOVJ Sava Kerković, kao i dvojica britanskih oficira.

Ivo Lola Ribar (1916—1943)

Kasnijom istragom, otkriveno je da je do „iznenadnog” napada nemačke avijacije na partizanski aerodrom došlo usled dojave braće Josipa i Viktora Rekvenija, koji su se kao špijuni Gestapoa infiltrirali u Narodnooslobodilački pokret i radili u Prvoj vazduhoplovnoj bazi NOVJ u Livnu.

Povezivanje NOVJ sa Saveznicima uredi

Prvi kontakt sa zapadnim Saveznicima rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) uspostavilo je još u jesen 1941, kada su u oslobođeno Užice došli članovi prve savezničke misije, na čelu sa kapetanom Bilom Hadsonom. Ova misija bila je upućena u Štab Draže Mihailovića, ali je nakon iskrcavanja na jadransku obalu naišla na partizanske jedinice, koje su je prebacile u zapadnu Srbiju i odvele u Glavni štab NOPOJ. Nakon nekoliko dana provedenih u Užicu, članovi misije prebacili su se na Ravnu goru u Mihailovićev štab. Zbog gubitka kontakta sa Hadsonom, britanska Uprava za specijalne operacije (SOE) uputila je januara 1942. u Štab Draže Mihailovića novu savezničku misiju, predvođenu majorom Terensom Atertonom. Kao i prethodna, ova misija se nakon iskrcavanja povezala sa partizanskim jedinicama i krajem marta 1942. došla u istočnu Bosnu, gde se u oslobođenoj Foči nalazio Glavni štab. Posle mesec dana provedenih u Foči, članovi misije su napustili partizane i krenuli ka četnicima, ali ih je opljačkao i ubio lokalni četnički komandant Spasoje Dakić.[1]

Kako bi se bolje uverili u činjenično stanje u Jugoslaviji, Saveznici su aprila 1943. uputili prve izvidničke misije kod partizana. Prva misija, koja se spustila u istočnu Bosnu, nije bila uspešna, dok je druga misija koja se spustila u Liku, uspela da dođe u dodir sa Glavnim štabom NOV i PO Hrvatske, a preko njega i sa Vrhovnim štabom NOV i POJ. Na osnovu britanskog predloga, odobreno je da se u Vrhovni štab uputi britansko Odeljenje za vezu, predvođenom kapetanima Bilom Stjuartom i Vilijamom Dikinom. Ova prva saveznička vojna misija pri NOVJ spustila se 28. maja 1943. na Durmitoru i odmah povezala sa partizanima. Misija je došla u toku bitke na Sutjesci, pa je njena veza sa Savezničkom komandom u Kairu je bila znatno otežana, a nakon par dana 9. juna 1943. prilikom nemačkog bombardovanja poginuo je kapetan Stjuart. Kapetan Dikin pratio je Vrhovni štab sve do dolaska u Jajce, gde je krajem septembra 1943, stigla prva angloamerička vojna misija predvođena generalom Ficrojem Maklejnom.[1]

Na osnovu izveštaji Dikina, a potom i Maklejna, britanska komanda na Bliskom istoku i Vrhovna britanska komanda dobili su punu predstavu o aktivnostima NOV i POJ u borbama protiv okupacionih snaga, nakon čega je organizovano upućivanje pomoći iz vazduha i pomorskim putem. Oslobođenjem obalnog i ostrvskog dela Dalmacije, nakon kapitulacije Italije, NOVJ je ostvarila uslove za razvijanje saradnje delovima savezničkih snaga u južnoj Italiji, a prvenstveno preko ostrva Vis.[1]

Vojna misija NOVJ uredi

Početkom novembra 1943. Vrhovni štab i saveznička vojna misija, predvođena generalom Maklejnom, potpisali su sporazum o načinu pružanja pomoći. Nakon ovoga, komandant Savezničkih snaga za Sredozemlje general Henri Vilson uputio je poziv Vrhovnom štabu NOV i POJ da u njegov štab uputi svoju vojnu misiju radi potpisivanja sporazuma o pomoći, prema kome su NOVJ stavljene na raspolaganje znatne količine oružja, opreme i ostalih vojnih potreba iz savezničkih vojnih rezervi iz skladišta u južnoj Italiji.[2] Za članove prve vojne misije pri Savezničkoj komandi za Bliski istoku u Kairu Vrhovni štab je odredio:[3]

Pre odlaska Vojne misije u Kairo, u Bariju u Italiji je 2. oktobra 1943. formirana baza NOVJ sa zadatkom da organizuje prijem oružja, municije, opreme i hrane iz savezničke pomoći, kao i da prihvati internirane Jugoslovene, koji su se nalazili u Italiji. Radom ove baze rukovodila je Vojna misija.[3]

Sa zadatkom da da organizuje prihvat i obuku stručnog vazduhoplovnog kadra, Vrhovni štab NOV i POJ je 14. oktobra 1943. formirao Prvu vazduhoplovnu bazu NOVJ. Komandant baze bio je pukovnik Mile Pavičić, a politički komesar Sava Kerković. Baza je bila locirana u Livnu, jer su Livanjsko i Glamočko polje pružali najpovoljnije uslove za poletanje i sletanje aviona, kao i izvođenje obuke letača. Ubrzo po formiranju baze, 29. oktobra 1943. iz Vazduhoplovstva NDH avionim AVIA FL.3 prebegao je pukovnik Franjo Pirc. On se prvobitno spustio na slobodnu teritoriju u blizini Bugojna, a potom se prebacio u Livno u sastav Prve vazduhoplovne baze. Nedugo nakon Pirca, na improvizovani aerodrom u Livno prebegla je 13. novembra iz Vazduhoplovstva NDH posada aviona Dornije Do 17, koju su sačinjavali poručnik-pilot Džemil Bukovac; kapetan Krunoslav Kulušić i poručnik Viktor Tabaković, izviđači; kaplar Petar Ercigonja, kaplar Vinko Putarek i podnarednik Jure Grgić, mehaničari i mehaničar-strelac Džemil Kažinić.[4][5]

Priprema leta uredi

Vojna misija NOVJ je od polovine novembra 1943. čekala dolazak savezničkog aviona koji bi je prebacio u Kairo. Kako su vremenski uslovi bili veoma loši — planinski vrhovi bili su prekriveni gustim oblacima, koji su onemogućavali vidljivost, dan polaska nije se mogao tačno utvrditi. Britanska komanda se pravdala lošim vremenskim uslovima, tvrdeći da je nemoguće da se avion spusti na neki od partizanskih aerodroma u Livnu, Glamočkom polju ili Bugojnu, što je kod partizanske strane izazivalo nepoverenje. Članovi Vojne misije NOVJ, kao i članovi britanske vojne misije, koji su trebali da se vrate nazad, napustili su Jajce 23. novembra i prešli u Livno, u nadi da će uskoro krenuti za Italiju. U očekivanju da će saveznički avionu uspeti da se probiju kroz oblake, članovi vojnih misija su svakodnevno kamionom iz Livna odlazili na Glamočko polje i tamo čekali po nekoliko sati.[6][7]

 
Dornije Do 17, Jugoslovenskog kraljevskog ratnog vazduhoplovstva

Na predlog Lole Ribara, odlučeno je da se nemačkim dvomotornim bombarderom Dornije Do 17, kojim je domobranska posada iz Mostara 13. novembra prebegla na partizansku stranu, prebace u Brindizi u južnoj Italiji, a odatle savezničkim avionom u Kairo. Član britanske vojne misije Vilijam Dikin obavestio je o ovome svoju komandu i tražio da mu pošalju znakove raspoznavanja za mesto spuštanja aviona, jer je postojala opasnost da ga napadnu saveznička protivavionska artiljerija ili saveznički lovački avioni. Lola je telefonom od Josipa Broza Tita dobio odobrenje za odlazak u Italiju, nakon čega je sve bilo spremno za polazak. Dogovoreno je da 27. novembra 1943. u 7 časova avion, koji se nalazio na aerodromu u Livanjskom polju, pređe na partizanski aerodrom Suhopolje, kod sela Ćoslije u Glamočkom polju i odatle sa posadom odleti u Italiju. Za poletanje je izabrano Glamočko polje, jer je Livanjsko polje bilo vlažno (delimično i pod vodom) i natovareni avion ne bi mogao da poleti bez velikih teškoća, dok je Glamočko bilo kamenito i tvrdo i moglo je poslužiti kao dobro uzletište.[6][8][7]

Kako je Dornije Do 17 bio laki bombarder i nije imao prostor za smeštaj putnika, morala se skratiti lista putnika koji će njime leteti u Italiju. Najpre su obezbeđena mesta za tri člana misije NOVJ (Ribar, Velebit i Milojević), za britanskog oficira (Dikin) i njegovog pratioca i za Milentija Popovića, koji je se teško razboleo od posledica ranjavanja i morala mu je biti pružena hitna lekarska pomoć. Grupa putnika se 25. novembra iz Livna prebacila u Glamoč, gde je čekala dolazak aviona.[9][7]

Lolina pogibija uredi

Ujutro 27. novembra 1943. grupa predviđena za odlazak u Italiju došla je na improvizovani partizanski aerodrom Suhopolje na Glamočkom polju, gde se nalazio politički komesar Prve vazduhoplovne baze NOV Sava Kerković, koji je vršio dužnost komandanta uzletišta. Pored Kerkovića, ovde se nalazila jedna desetina vojnika i nekoliko italijanskih zarobljenika, koji su korišćeni da ispravljaju neravnine i vrše ostale manje popravke. Pošto partizanski avion Dornije Do 17 nije došao na vreme, iz Livna su javili da zbog hladnog vremena avion ne može da upali. Avion je uspeo da upali oko 8.30 časova i u 8.50 se spustio na Livanjsko polje.[9][8][7]

 
Ivo Lola Ribar, Moša Pijade, Vladimir Velebit i Ivan Ribar u Jajcu, novembra 1943.

Nakon sletanja, pilot Džemil Bukovac nije ugasio motore kako bi, nakon ulaska putnika, mogao što brže da se poleti. Svi prisutni na letelištu, uključujući i borce iz desetine za obezbeđenje, prišli su da vide „partizanski avion” i tada je nastalo veliko oduševljenje. Od zaglušujuće buke motora nije se moglo ništa čuti, a razdragani stražari zaboravili su da vrše svoju osnovnu dužnost i osmatraju nebo, kako bi pravovremeno mogli da upozore na dolazak neprijateljskog aviona. Ovaj propust doveo je do katastrofalnih posledica.[9][8][7]

U avion je najpre ušao Vladimir Velebit, a potom Lola Ribar, Milentije Popović, Miloje Milojević i Vilijam Dikin. Nakon njih u avion su ubacivani ruksaci i kada je sve bilo spremno za poletanje, britanski oficir Robin Uederli je rekao da je greškom u avion ubačena njegova torba sa službenim dokumentima i zamolio da mu se vrati. U potrazi za torbom prošlo je par minuta i tada je iz pravca Banjaluke doleteo nemački avion Hanšel H46, koji se brišućim letom ustremio na avion na zemlji. Kako su motori partizanskog aviona bili upaljeni, nemački avion se čuo tek kada je bio u neposrednoj blizini. Prva bomba pala je oko dvesta metara od aviona, a zatim je bačeno još pet bombi.[9][10][7]

Nemački avion prvi je primetio pilot Džemil Bukovac, koji je znajući da će partizanski avion biti cilj napada, upozorio Lolu da iskoči iz aviona. Lola ga je poslušao i iskočio napolje, na stranu na kojoj su se nalazili okupljeni vojnici. U tom trenutku na desetak metara od aviona pala je poslednja, šesta bomba. Od ove bombe stradali su: Lola Ribar, desetar aerodromske desetine Božo Uršić i britanski oficiri Robin Uederli i Donald Najf. Lolu su pogodila tri gelera — najveći u vrat, jedna u grudi i najmanji u glavu. Lakše je ranjeno nekoliko italijanskih zarobljenika i Miloje Milojević, kao i jedan dečak, koji je čuvao ovce u blizini. Ostalim putnicima u avionu (Velebit, Popović i Dikin) i pilotu nije se ništa desilo i oni su potom iskočili iz aviona.[9][10][7]

 
Hanšel H46 iz kakvog je izvršen napad

Nakon napada bombama, od kojih nijedna nije oštetila avion, nemački avion je napravio nekoliko krugova i otvorio mitraljesku vatru, koja je trajala punih tridesetpet minuta. Mehaničar-strelac Petar Ercigonja, vratio se u avion Dornije Do 17 i počeo da gađa nemački avion mitraljezom ugrađenim u kupoli aviona. Posada nemačkog aviona bila je uporna i paljbu nije prekidala sve dok nije uspela da jednim rafalom zapali partizanski avion. Ercigonja je tada iskočio iz aviona u plamenu, ali ga je ubrzo pogodio neprijateljski rafal. Prilikom mitraljiranja partizanskog aviona i letališta, poginuli su politički komesar Prve vazduhoplovne baze Sava Kerković i stražar aerodromske desetine Petar Kuzmić. Pošto je istrošio svu municiju, nemački avion se oko 9.30 uputio prema Banjaluci.[11][7]

Kako su mu rezervoari bili puni goriva, zapaljeni partizanki avion goreo je duže od sat vremena. U njemu je izgorela sva dokumentacija spremljena za Kairo, kao i veliki broj odabranih fotografija iz Narodnooslobodilačkog rata.[11]

Sahrana i odlazak nove Vojne misije uredi

Istraga o pogibiji uredi

Izveštaj Štaba Prve vazduhoplovne baze NOVJ o nesreći na Glamočkom polju[12]
Izveštaj Štaba Prve vazduhoplovne baze NOVJ o nesreći na Glamočkom polju upućen Vrhovnom štabu NOV i POJ 28. novembra 1943.

Prvo, potpuno je isključeno da se kod napada neprijateljskog aviona radi o slučajnom neprijateljskom izviđanju. Iz samog načina letenja neprijateljskog aviona može se zaključiti da je ovaj točno bio obavješten o stanju stvari na aerodromu u Glamoču.

Drugo, s obzirom na udaljenost neprijateljskog aerodroma Banja Luka sa kojeg je došao neprijateljski avion i s obzirom na trajanje preleta D. 17 od Livna do Glamoča morao je istodobno sa startom D. 17 iz Livna uslediti start neprijateljskog aviona sa aerodroma Banja Luka.

Treće, iz gornjega proizlazi da je: a) neprijatelj bio upućen o prethodnim akcijama našeg preleta i da mu je bio poznat dan preleta te je za taj slučaj držao avion u pripravnosti, b) neprijatelj izgleda da je bio na dan preleta tačno obavješten u koliko sati je D. 17 krenuo iz Livna, tako da je istodobno uputio akciju pomoću za to pripravljenog aviona (obaveštenja neprijatelja mogla su uslediti samo radiografskim putem. Tačni čas preleta iz Livna nije mogao unapred biti utvrđen iz tehničkih razloga).

Za gornje navode govore sledeće činjenice: 1) Od dana kada je D. 17 pobjegao iz Mostara u Livno nije izvršena nijedna izviđačka akcija od strane neprijatelja na našim aerodromima, iako je u tom 15-dnevnom trajanju bilo povoljnih dana za ovakve akcije. 2) Neprijateljski avion »Henšel« nije opazio D. 17 na aerodromu Glamoč na temelju prethodnog izviđačkog leta u krugovima i visini kako bi se to očekivalo nego je direktno iza brda uputio svoj smer prema mjestu gde se nalazio D. 17. 3) Posle izvršenog napada pa do danas neprijatelj nije vršio više nikakvih akcija izviđanja ili bombardovanja našeg aerodroma.

U interesu same istrage slobodan sam navesti i nekoje pobude u kojem još smeru može da se povede istraga s mjerodavne strane.

I. Da se ispita mogućnost da li je neprijatelj sa našeg teritorija radiografski obavješten o kretanju D. 17.

II. Da se ispita sa kojeg mjesta, u kojem obliku i kojim tekstom je obaveštena mjerodavna radiostanica kod mjerodavnih savezničkih krugova u Italiji. Po dolasku aviona D. 17 na aerodrom Glamoč pričao mi je jedan od prisutnih drugova da su saveznički mjerodavni krugovi upućeni o dolasku našeg aviona. Ne znam da li je ovo obaveštenje uslijedilo neposredno prije uzleta iz Livna ili u kojem drugom momentu sa drugoga mjesta.

III. Da se povjerljivo ispita da li je ovo obavještenje bilo možda upućeno neposredno ili posredno u Kairo gde se nalazi jugoslovenska izbeglička vlada ili krugovi blizu toj vladi, a koji nemaju interesa na tome da naša delegacija NOV i POJ prispije u Italiju.[12]

Izjava pilota Džemila Bukovca na sudu u Zagrebu[13]
Izveštaj poručnika-pilota Džemila Bukovca[a] za potrebe Ratnog vojnog suda u Zagrebu

Dne 26.XI.1943. zapovjedio mi je drug zapovjednik pripremiti zrakoplov za let Glamoč-Brindisi, pošto sam bio određen kao I. pilot za prielet našeg povjereništva u Italiju. Navigaciona priprema kao i svi drugi poslovi oko pripreme zrakoplova za let bile su završene u toku istog dana. Kao posada zrakoplova bili su određeni: ja, kao prvi pilot, bojnik Boras, kao drugi pilot, satnik Kulišić, kao izvidnik, i razvodnik Hercigonja, kao mehaničar.

Posada je uzletila s malog uzletišta u Livnu dne 27.XI.1943. u 08,35 i spustila se u Glamoču u 08,45 sati, gdje su nas putnici već čekali. Prije spuštanja napravio sam jedan krug oko uzletišta i promatrao uzletište i njegovu okolicu kao i obzorje, pošto sam se spuštao prvi put na tom uzletištu. Kako sam već napomenuo, dodirnuo sam tlo u Glamoču u 8,45 sati i vozio sam se po tlu prilično velikom brzinom oko 400 m sve do mjesta našeg povjerenstva. Tik do prtljage zaustavio sam zrakoplov pa je početo smjesta utovarivanje istog u zadnji dio zrakoplova. To je usledilo na nalog zapovjednika koji je zapovjedio utovar izvršiti što žurnije i da se ne smiju zaustaviti motori.

Kraj mene je sjedio drug satnik Kulušić, a iza njega drug bojnik Boras, dok je razvodnik Hercigonja sišao s zrakoplova i brinuo se za utovar prtljage. Motori su radili pod malim plinom, za koje vrieme sam izvršio pripreme za liet. Drugi satnik Kulušić dao mi je prvi smjer po kojem sam usmjerio kompas i sravnio visinomjer sa nadmorskom visinom Glamoča. Kad je ušao u zrakoplov drug Ribar saopćio mi je da su Englezi obavješteni i da je preko dobro vrieme. U zrakoplov je već ušao drug Hercigonja, kojem su imali sliediti još dva druga. Međutim je netko prišao vratima i zvao Hercigonju, da bi otvorio zadnji dio zrakoplova, pošto je englezki bojnik stavio pomutnjom onamo svoju torbu. Kako sam kasnije saznao ušli su u zadnji dio zrakoplova drug potpukovnik Vlado Velebit i još jedan Englez.[13]

Kontroverze uredi

Napomene uredi

  1. ^ Bukovca su zarobili Nemci i doveli ga u Zagreb, gde je predat ustaškim vlastima

Reference uredi

  1. ^ a b v Leksikon NOR 2 1980, str. 1013.
  2. ^ Leksikon NOR 2 1980, str. 875.
  3. ^ a b Maksimović 2000, str. 161–166.
  4. ^ Čuvari 1977, str. 58.
  5. ^ Čuvari 1977, str. 428.
  6. ^ a b Dedijer 1951, str. 653.
  7. ^ a b v g d đ e ž Velebit 1983.
  8. ^ a b v Petričević 1978, str. 160.
  9. ^ a b v g d Dedijer 1951, str. 654.
  10. ^ a b Petričević 1978, str. 161.
  11. ^ a b Dedijer 1951, str. 655.
  12. ^ a b Dedijer 1951, str. 654–655.
  13. ^ a b Petričević 1978, str. 178–179.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Погибија_Иве_Лоле_Рибара_1943.&oldid=27677721”