Википедија

Tvrđa

Tvrđa je stari grad Osijeka u Hrvatskoj. Najbolje je očuvana i najveća celina baroknih građevina u Hrvatskoj, a sastoji se od habzburškog bastionskog sistema sagrađenog na desnoj obali reke Drave. Svetski fond za spomenike Tvrđu je opisao kao „jedinstveni primer baroknog, administrativnog i komercijalnog urbanog centra osamnaestog veka”.[1]

Tvrđa
Tvrđa u Osijeku, Hrvatska.
Opšte informacije
MestoOsijek
Država Hrvatska
Vrsta spomenikabastionski sistem
Vreme nastanka1693–1735.
Tip kulturnog dobraspomenik kulture od izuzetnog značaja
VlasnikRepublika Hrvatska

Tvrđa je izgrađena u neposrednoj blizini srednjovekovnog Osijeka nakon poraza osmanskih snaga 1687. zbog strateškog značaja grada. Izgradnja je počela od 1712. Pet planiranih bastiona i dve kapije završene su do 1715. godine. Do 1735. unutrašnji grad je završen i dodata su tri severna bastiona. Kada je završena, bila je najveća i najnaprednija tvrđava Habsburga na granici sa Osmanskim carstvom, sastojala se od osam bastiona i od oružara, skladišta, sedišta garnizona, vojnog suda, građevinske kancelarije, garnizonskog lekara, stražarnice, oficirskih stanova, vojne bolnice i sedam baraka. Dovršena tvrđava bila je u potpunosti ograđena zidovima i palisadama i imala je po četiri glavna vrata sa svake strane (sever, jug, istok, zapad). Tvrđa je imala uličnu rasvetu do 1717. i bila je mesto prvog javnog vodovoda u Hrvatskoj, otvorenog 1751. godine.

Vojni značaj Tvrđe smanjen je nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, sa sve većom stabilnošću okruženja. Većina zidina i utvrđenja uništena su dvadesetih godina 20. veka zbog prepreke koju su predstavljale razvoju Osijeka. Iako su utvrđenja uglavnom uklonjena, unutrašnje jezgro tvrđave ostaje netaknuto i u njemu se danas nalaze crkve, muzeji, škole i druge javne zgrade, kao i brojni barovi i restorani. Samo je severna strana zidova ostala netaknuta, kao i delovi prvog i osmog bastiona zajedno sa severnim vratima poznatim kao „vodena vrata”. Tvrđa je pretrpela značajnu štetu tokom hrvatskog rata za nezavisnost tokom 1990-ih i bila je navedena na listi svetskih spomenika 1996. godine sa najugroženijim mestima. Sada se nalazi na „okvirnoj listi” Hrvatske za razmatranje kao kandidat za mesto svetske baštine.

Istorija

uredi

Srednjovekovne i osmanske ere

uredi
 
Tvrđa slikana preko Drave.

Novo ime Osijek prvi put se pojavilo 1196.[2] Središte srednjovekovnog grada bilo je na obali reke Drave, gde se danas nalazi Tvrđa. Grad je bio trgovačko i lučko naselje od početka 12. veka zbog svog položaja na putu od Pečuja i Budima prema jugu.[3] Na ovom mestu se nalazila romanička crkva Svete Trojice. Između 1526. i 1687. godine Osjekom su vladali Osmanlije, koji nisu bitno promenili raspored naselja, već su uveli islamske bogomolje, dajući tom području orijentalni izgled. Tragovi srednjovekovnih i osmanskih gradova ostaju do današnjih dana, uključujući i ostatak starog zida Osmanske tvrđave, danas poznate kao Turski zid ili Filibejeva utvrda.[1]

Tokom osmanskog perioda, Osijek je bio međunarodno poznat zbog Sulejmanovog mosta.[2] Izgradnju mosta započeo je Ibrahim-paša Pargalija 16. avgusta 1526. po naređenju Sulejmana Veličanstvenog.[4] Most, koji je povezivao Osijek i Dardu, imao je oblik drvenog puta na stubovima i bio je dug približno 7 km i širok 6 m. Most je uništavan nekoliko puta, prvobitno 1664. godine, kada je zapaljen po nalogu hrvatskog feudalnog gospodara Nikole VII Zrinskog.[5] Most je obnovljen tokom vladavine Sulejmana II. Spalile su ga habzburške vojske 1686. godine.

Dizajn i konstrukcija

uredi

17. vek

uredi

Razvoj vojnog naselja u Tvrđi započeo je 1687. godine kada su habzburške vojske proterale Osmanlije iz grada tokom Velikog turskog rata.[6] Glavni zapovednik rimsko carske vojske, Ludvig Vilhelm Badenski, video je Osijek kao mesto od izuzetne strateške važnosti u ratu protiv Osmanlija.[7] Podstakao je popravku gradskih zidina i predložio izgradnju nove tvrđave prema Vobanovim principima vojnog inženjerstva.[3]

Gradski magistrat je osnovan 1690. godine, dok su se još pravili planovi za novu tvrđavu, a jedan od dokumenata iz avgusta iste godine naselje opisuje kao „ruševno”.[7] Dva meseca kasnije, 29. oktobra, osmanska vojska je iznenada napala. Napad je odbijen samo zahvaljujući dobro organizovanoj odbrani, a Turci su se povukli 6. novembra, nakon kratke opsade. Događaj je bio jasna poruka da se gradnja tvrđave ne sme dalje odlagati. Prva faza pretvaranja Tvrđe u baroknu tvrđavu bila je zasnovana na planu koji je izradio inženjer 1691.[3]

18. vek

uredi
 
Crkva Svetog Mihaila sa dve kule (1725—1748) podigli su isusovci na temeljima džamije Kasim paše.[8]
 
Bivša generalna komanda nalazi se na novčanici od 200 kuna.[9]

Prvobitni plan za Tvrđu izrađen je iz potrebe za ojačavanjem gradskih zidina, ali nije sadržavao uputstva za redizajn unutrašnjosti i predviđao je uglavnom nekontrolisani razvoj.[2] Počev od avgusta 1712. austrijski inženjeri, pod nadzorom komandanta tvrđave,[10] izgradili su kasarne, crkve i manastire.[6][11] Dizajn je sledio model nizijskih holandskih vojnih utvrđenja tog perioda.

Do 1715. godine bilo je završeno svih pet planiranih bastiona i dve kapije. Dodatna zapadna kapija koja vodi do Gornjeg grada dodata je 1716. godine.[2] Četvrta kapija, koja vodi do Donjeg grada, dodata je tek 1783.[12] Izgradnja unutrašnjeg grada završena je do 1733. godine, a 1735. završena su tri dodatna severna bastiona, zajedno sa poštom, građevinskom kancelarijom tvrđave i bolnicom. Dovršena tvrđava imala je „osam bastiona, dve oružare, dva velika skladišta, sedište garnizona, vojni sud, građevinsku kancelariju, garnizonskog lekara, stražarnicu, oficirske stanove, vojnu bolnicu i sedam kasarni”. Na osnovu „prstenastog modela”, utvrđenja su zauzimala površinu od 80 hektara,[3] čineći Tvrđu najvećom tvrđavom na granici sa Osmanskim carstvom.[1]

 
Bivša Glavna straža izgrađena je 1729. godine, danas se tu nalazi arheološki muzej.[13]

Franjevački samostan izgrađen je između 1699. i 1705. godine, a novo krilo je dodato između 1731. i 1733. godine, koje je kasnije postalo novi samostan 1761. godine.[14] Godine 1725. isusovci su započeli izgradnju župne crkve Svetog Mihaila, nakon izgradnje sopstvenog manastira. Ova crkva je bila u upotrebi posle 1734. godine, iako je bila nepotpuna. Stub Svete Trojice podignut je na glavnom trgu tvrđave 1730. godine kao spomenik kuge sa volutama. Četiri dodatna postolja dodata su spomeniku 1784. godine, na svakom se nalazio kip sveca. Tvrđa je imala uličnu rasvetu već 1717. Prvi sistem za snabdevanje javnom vodom u Hrvatskoj otvoren je u Tvrđi 1751. godine.[15]

Sredinom 18. veka u Tvrđi je bilo više od 35 gostionica.[2] Jozef II Habzburški je boravio u jednoj od gostionica prilikom posete Osijeku. Godine 1786. odredio je spajanje Gornjeg grada, Donjeg grada i Tvrđe u jedno gradsko veće.[16]

19. i 20. vek

uredi
 
Vodena vrata je jedina preživela kapija od četiri prvobitno izgrađene.[2][8]
 
Plan Tvrđe (nem. Festung Essegg) iz 1861.

Već u drugoj polovini 18. veka u Tvrđi nije bilo novih građevina, pa je čak i održavanje tvrđave postalo teret.[7] Godine 1809. Osijek je dobio status kraljevskog grada.[2]

Vojni značaj Tvrđe smanjio se nakon Berlinskog kongresa 1878. kao rezultat povećanja političke i vojne stabilnosti u regionu.[2] Dva severozapadna bastiona srušena su 1870-ih, čineći put za Ambrozijev park.[3] Izgradnja Kraljevske gimnazije započeta je 1881. godine, a Kraljevska opšta srednja škola završena je 1890. godine. U jugozapadnom uglu glavnog trga 1898. godine izgrađena je i episkopska bogoslovija. To su bile jedine zgrade podignute unutar zidina Tvrđe u poslednje tri decenije 19. veka.[7]

Kako se Osijek razvijao kao grad, prisustvo tvrđave ometalo je potencijal za urbanističko planiranje. Rušenje većine zidina dogodilo se između 1923. i 1926. godine, izgradnjom električnog tramvaja. Poslednji barutni magacin, smešten iza crkve Svetog Mihaila, srušen je 1958.[7] Dok je većina utvrđenja srušeno (zadržani su samo prvi i osmi bastion i severni zid sa takozvanom vodenom kapijom),[2] centar Tvrđe ostaje netaknut.[6] Jugoslovenska narodna armija održavala je garnizon i vojnu bolnicu u Tvrđi, ali su se 1980-ih ove zgrade postepeno napuštale i adaptirale u atelje za lokalne slikare i vajare.[17]

Od februara do juna 1986, tvrđava je korišćena kao mesto za snimanje War and Remembrance.[18][19]

Tvrđava je pretrpela veliku štetu tokom hrvatskog rata za nezavisnost, koji je trajao od 1991. do 1995.[1][20] Rat je naneo strukturnu štetu zbog urušavanja krovova, zidova i podova.

Sadašnjost

uredi
 
Mapa današnje Tvrđe.

Nakon smanjenja vojnog značaja tvrđave krajem 19. veka, Tvrđa postaje centar administrativnog, obrazovnog, kulturnog i naučnog života u Osijeku i čitavoj regiji.[21] Prva škola u Osijeku organizovana je u Tvrđi; prvi naučni plan i program uveden je 1707. godine, da bi se kasnije proširio i obnovio, a prva štamparija počela je sa radom 1735. Značaj obrazovnih institucija u Tvrđi najbolje podvlači činjenica da su hrvatski nobelovci, Lavoslav Ružička i Vladimir Prelog, zajedno sa srpskim naučnikom Milutinom Milankovićem (Milankovićevi ciklusi), bili diplomci tvrđanskih škola. Univerzitet Josip Juraj Štrosmajer u Osijeku zauzeo je nekadašnje glavno sedište od 1995.[14][22] Prehrambeno-tehnološki fakultet preseljen je u zgradu koja je služila kao prva vojna bolnica u Osijeku, od sredine 17. veka do početka devedesetih.[23] Ostale današnje obrazovne institucije u Tvrđi uključuju II i III gimnaziju, muzičku školu Franje Kuhača (bivša rimokatolička bogoslovija), isusovačku klasičnu gimnaziju (bivša logistička kasarna izgrađena sredinom 18. veka) i srednju ekonomsku školu (bivša ženska gimnazija).

Prema popisu stanovništva iz 2001. godine, u gradskom okrugu Tvrđa živi 10.277 stanovnika koji žive u 3310 domaćinstava.[24][25] Unutrašnjost tvrđave sada je središte osječkog noćnog života. U Tvrđi postoje brojni barovi i restorani.[26] U tvrđavi se nalazi muzej Slavonije, najveći muzej opšteg tipa u Hrvatskoj, smešten u Tvrđi od 1946. godine.[14][27] U bivšem gradskom muzeju i arhivskoj zgradi danas se nalazi državna direkcija za zaštitu spomenika, odeljenje hrvatskog Ministarstva kulture.[8] Svetac zaštitnik Tvrđe je Sveti Majkl, 29. septembar se obeležava kao dan gradske četvrti Tvrđe.

Nasleđe

uredi

Svetski fond za spomenike opisao je Tvrđu kao jedinstveni primer baroknog, administrativnog i komercijalnog urbanog centra osamnaestog veka.[1] Tvrđa je na hrvatskoj okvirnoj listi za razmatranje za svetsku baštinu.[28] Tokom rata u Hrvatskoj od 1991. do 1995. godine, 90 posto zgrada u Tvrđi je donekle oštećeno, a tvrđava je 1996. bila na listi svetskih spomenika najugroženijih lokacija. Od tada se nije pojavio na spisku, koji se objavljuje svake dve godine.[29]

Bivša generalna komanda nalazi se na novčanici od 200 kuna, izdane 1993. i 2002.[30][31]

Agencija za obnovu Tvrđe je osnovana 1999.[32] Navedeni ciljevi su zaštita, obnova i revitalizacija Tvrđe. Proces restauracije ima za cilj očuvanje arhitektonskih, istorijskih i estetskih kvaliteta Tvrđe u potpunosti, u skladu sa principima restauracije koje je postavio Međunarodni savez za spomenike i lokalitete, uz zadržavanje multifunkcionalnog karaktera. Takođe je predviđena međunarodna saradnja, posebno sa Savetom Evrope.[33] Agenciju finansiraju vlada Hrvatske, osječko-baranjska županija i grad Osijek.

Galerija

uredi
  •  
    Bastion Osijek
  •  
    Tvrđa, Osijek
  •  
    Tvrđa, unutrašnjost
  •  
    Crkva Svetog Mihaela
  •  
    Arheološki muzej, Osijek
  •  
    Vodena vrata, Osijek
  •  
    Srednja škola u Tvrđi
  •  
    Arheološka zona Tvrđa, Gornji grad

Reference

uredi

 

  1. ^ a b v g d World Monuments Watch List of 100 Most Endangered Sites 1996 (PDF). New York: World Monuments Fund. str. 22. ISBN 0-9627931-7-5. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 3. 2013. g. 
  2. ^ a b v g d đ e ž z Croatian Ministry of Culture Directorate for the Protection of Cultural Heritage (1. 2. 2005). „Historical-Town Planning Ensemble Tvrda (Fort) in Osijek”. UNESCO. Pristupljeno 11. 5. 2010. 
  3. ^ a b v g d Krajnik, Damir; Obad Šćitaroci, Mladen (decembar 2008). „Preobrazba bastionskih utvrđenja grada Osijeka” [Conversion of bastion fortifications in Osijek] (PDF). Prostor (na jeziku: hrvatski). University of Zagreb, Faculty of Architecture. 16 (2): 168—179. ISSN 1330-0652. 
  4. ^ Çiçek, Kemal (2000). Great Ottoman Turkish civilization. Yeni Türkiye. ISBN 9789756782217. 
  5. ^ Yugoslav review (9th izd.). Jugoslovenska Revija. 1979. str. 41. 
  6. ^ a b v „Tvrđa”. Essential Osijek. In Your Pocket. Arhivirano iz originala 12. 10. 2008. g. Pristupljeno 30. 11. 2008. 
  7. ^ a b v g d Mažuran, Ive (14. 1. 2010). „Tvrđa: ishodište Osijeka”. Vijenac (na jeziku: hrvatski). Zagreb: Matica hrvatska. 414. ISSN 1330-2787. Arhivirano iz originala 20. 09. 2018. g. Pristupljeno 16. 3. 2015. 
  8. ^ a b v „Tvrđa”. gctvrdja.com. Tvrđa City District. 22. 12. 2008. Pristupljeno 12. 9. 2010. [mrtva veza]
  9. ^ „Croatian National Bank – Coins and banknotes” (na jeziku: hrvatski). Arhivirano iz originala 3. 7. 2013. g. Pristupljeno 5. 7. 2013. 
  10. ^ „History of Tvrđa”. Agencija za obnovu osječke Tvrđe. Pristupljeno 6. 4. 2015. 
  11. ^ „Osijek In Your Pocket 2009/2010” (PDF). Zagreb: In Your Pocket. Pristupljeno 12. 5. 2010. 
  12. ^ Bajto, Amoreta (29. 9. 2014). „Tvrđa svetkuje Miholje”. radio.hrt.hr (na jeziku: hrvatski). Croatian Radiotelevision. Arhivirano iz originala 18. 04. 2021. g. Pristupljeno 13. 4. 2015. 
  13. ^ „Muzejska Udruga Istočne Hrvatske – Arheološki muzej Osijek”. muih.hr (na jeziku: hrvatski). Muzejska udruga istočne Hrvatske. Arhivirano iz originala 06. 03. 2016. g. Pristupljeno 29. 8. 2010. 
  14. ^ a b v „Cultural and Historical Heritage of Osijek-Baranja County” (PDF). Osijek: Tourist Board of the Osijek-Baranja County. Arhivirano iz originala (PDF) 17. 04. 2021. g. Pristupljeno 12. 5. 2010. 
  15. ^ Živaković-Kerže, Zlata (2008). „The first public water supply system in Osijek”. Scrinia Slavonica. 8 (1): 147—151. 
  16. ^ Tomašić, Nebojša; Radovanović, Karin (1982). Treasures of Yugoslavia: An Encyclopedic Touring Guide. Belgrade: Yugoslaviapublic. str. 188. 
  17. ^ Mitoš Svoboda, Ljiljanka (28. 2. 2007). „Memento umjetnicima, ili kako je Đapić dokrajčio osječku umjetničku scenu” (na jeziku: hrvatski). ZaMirNET. Arhivirano iz originala 30. 6. 2012. g. Pristupljeno 11. 10. 2010. 
  18. ^ „Rat i sjećanja: Osječka Tvrđa kao židovski geto u Drugom svjetskom ratu”. SiB RTL. 3. 11. 2017. 
  19. ^ Katya Krylova (11. 4. 2020). The Long Shadow of the Past: Contemporary Austrian Literature, Film, and Culture. Boydell & Brewer. str. 34. ISBN 978-1571139399. 
  20. ^ „IVth European Conference of Ministers responsible for the Cultural Heritage, Helsinki, 30–31 May 1996: Report by the Secretary General submitted in pursuance of paragraph 8 of Resolution (71) 44 of the Committee of Ministers”. Strasbourg: Council of Europe. 9. 7. 1996. str. 34. Pristupljeno 12. 5. 2010. 
  21. ^ Matić, Vilim (2001). „Spomenici svjetske kulturne baštine – osječka Tvrđa”. Hrvatski iseljenički zbornik (na jeziku: hrvatski). Croatian Heritage Foundation. Arhivirano iz originala 29. 9. 2011. g. Pristupljeno 12. 10. 2010. 
  22. ^ „About the Faculty”. Faculty of Agriculture in Osijek. Arhivirano iz originala 13. 7. 2009. g. Pristupljeno 12. 5. 2010. 
  23. ^ Kralik, Gordana (2008). „A brief history of higher education in Osijek” (PDF). Technical Gazette. 15 (1): 5—16. ISSN 1330-3651. Pristupljeno 19. 9. 2010. 
  24. ^ „Gradska četvrt Tvrđa”. Osijek.hr (na jeziku: hrvatski). City of Osijek. Arhivirano iz originala 20. 07. 2019. g. Pristupljeno 31. 10. 2017. 
  25. ^ „Grad Osijek – Izbori 2006 – Gradska četvrt Tvrđa” (na jeziku: hrvatski). City of Osijek. 2006. Arhivirano iz originala 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 15. 10. 2010. 
  26. ^ Oliver, Jeanne (2007). Croatia (4th izd.). London: Lonely Planet. str. 85—87. ISBN 978-1-74104-475-1. 
  27. ^ „The Museum's History”. Museum of Slavonia. Arhivirano iz originala 16. 5. 2011. g. Pristupljeno 12. 5. 2010. 
  28. ^ „Tentative Lists: Croatia”. UNESCO. Pristupljeno 11. 5. 2010. 
  29. ^ „Watch sites since 1996”. World Monuments Fund. Pristupljeno 12. 5. 2010. 
  30. ^ „Features of kuna banknotes: The 200 kuna banknote”. Croatian National Bank. Arhivirano iz originala 4. 6. 2011. g. Pristupljeno 11. 5. 2010. 
  31. ^ „Features of kuna banknotes: The 200 kuna banknote, Issue 7, March 2002”. Croatian National Bank. Arhivirano iz originala 4. 6. 2011. g. Pristupljeno 11. 5. 2010. 
  32. ^ „Ugovor o osnivanju Agencije za obnovu osječke Tvrđe” (PDF) (na jeziku: hrvatski). Agency for Restoration of Osijek Tvrđa. 12. 3. 1999. Pristupljeno 12. 10. 2010. 
  33. ^ „Program rada” (na jeziku: hrvatski). Agency for Restoration of Osijek Tvrđa. Pristupljeno 12. 10. 2010. 

Literatura

uredi
  • Mažuran, Ive (2000). Grad i tvrđava Osijek (na jeziku: hrvatski). Osijek: Grafika. ISBN 953-6711-00-1. 

Spoljašnje veze

uredi

  Mediji vezani za članak Tvrđa na Vikimedijinoj ostavi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Тврђа&oldid=27853962”