Википедија

Titule i službe u Vizantiji

Titule i službe u Vizantiji obuhvataju jedan kompleksni aristokratski i birokratski sistem koji se razvio u Vizantijskom carstvu. Mnoge titule i službe bile su počasne i bez suštinske vlasti, jeste car bio na kraju vladar. U hiljadugodišnjoj istoriji Vizantije mnoge su titule stvorene i ukinute, mnoge dobile a mnoge izgubile na ugled. U početku vizantijske titule i zvanja bile su jednake rimskom carstvu, pošto je Vizantija imala svoje korene u rimskoj državi. Ovo se promenilo za vreme vladavine cara Iraklija (610—641) i neophodnih državnih reformi tog vremena. Slično se dešava u XI i u XII veku, gde sada nastupa i feudalizacija Vizantije. U vreme cara Aleksija I (1081—1118) većina pozicija bile su novo stvorene ili drastično izmenjene, ostale su posle manje više iste i kao takve na snazi sve do pada Carigrada 1453. godine.

Aristokratske titule uredi

Više aristokratske titule uredi

  • Vasilevs i autokrator (odn. avtokrator) - vasilevs (βασιλέος, vasileos), grčki za kralja ili vrhovnog vladara još u mikensko vreme, tačno poreklo reči nije poznato. U helenističko doba ime za vladara u zemljama rimskog carstva gde je dominirao grčki jezik, tako na primer i za Iroda I u Judeji. Upotrebljavao se i za vladare Persije. Autokrator (αυτοκράτωρ) znači samovladar, samodržac. Car Iraklije ih je koristio posle 629. da bi njima zamenio latinske titule avgusta (augustus, uzvišeni, plemeniti, grčki sevastos) i imperatora (vojskovođa, vojvoda). Vizantinci su ih koristili isključivo za vladare Vizantije, dok su na primer zapadnoevropske kraljeve nazivali rigas, izvedeno iz latinskog rex za kralja. Vizantijski carevi koji su hteli da potvrde legitimnost svoje vladavine i dinastičke pripadnosti dodali su svojoj tituli porfirogenetos (porfirogenit, purpurnorođen), da naglase da su rođeni u porfiri, jednoj sali sa purpurnim mermerom u velikoj carskoj palati gde su se rađala carska deca. U kasnijim vekovima vizantijskog carstva carevi se isto tituliraju sa kronokrator (vladar vremena) i kosmokrator (vladar sveta). Vasilisa je bila ženska varijanta za vasilevsa, dalje su carice nosile titule eusevestati augousta (najpobožnija avgusta) i despoina (despina, od despota, vidi despot). Vasileopator je bilo počasno zvanje za (ne neophodno rođenog) carevog oca. Roman I je koristio ovu titulu kad je bio regent Konstantinu VII Porfirogenitu.
  • Despot - titulu despota (δεσπότης, despotes) uveo je car Manojlo I Komnin u XII veku. Despot je bila titula za najbliže careve rođake kao na primer rođena braća ali i za vladare jedne despotovine. Jovan VI Kantakuzin (1347—1354) je od 1347. uveo dodeljivanje te titule i poseda u Moreji (tada njegovom drugom sinu Manojlu) bratu vizantijskog cara/savladara (tada njegovom prvom sinu Matiji) koji je sledeći u naslednom nizu i taj istovremenom bio despot Moreje čime se za vladavine Paleologa obeležavao budući car, ukoliko trenutni ne bude imao muško potomstvo. Ženska varijanta despoina (despina) označavala je ženskog despota ili suprugu jednog despota.
  • Sevastokrator - titulu sevastokratora (σεβαστοκράτωρ, uzvišeni ili plemeniti vladar) uveo je car Aleksije I u XII veku iz kombinacije avtokratora i sevasta. Prvi sevastokrator bio je Isak, brat Aleksija. Titula je bila bez vlasti i ukazivala je jedino na carevu bližu rodbinu. Ženska varijanta bila je sevastokratorisa.
  • Cezar - car (na srpskom jeziku ponekad ćesar i kesar) je još u rimsko vreme bila titula savladara avgustima i mogućeg naslednika. Kad je Aleksije I uveo titulu sevastokratora, titula cara je pala na treću poziciju posle sevastokratora, a sa titulom despota na četvrtu poziciju. Ženska varijanta bila je cezarica/kaisarisa.
  • Panhipersevast i protosevast - izvedeno od sevasta (sevastos, avgust). Aleksije i kasniji carevi stvorili su veći broj novih titula time što su pan (sve), hiper (iznad, preko), proto (prvi) i druge prefikse dodali postojećim titulama.

Despot, sevastokrator, cezar, panhipersevastos i protosevastos bile su po pravilu titule rezervisane za carsku porodicu. Optički su se razlikovali u različitoj odeći, bojama i krunama. Prvi „strani“ despot bio je ugarski kralj Bela III (1172—1196), čime se u stvari htelo pokazati da ga vizantijski car smatra svojim vazalom. Stefan Dušan je po vizantijskom ugledu svom bratu Siniši dao titulu despota, isto i bližim saradnicima kao na primer Jovanu Oliveru. Stefan Lazarević je 1402. dobio titulu despota od vizantijskog cara Jovana VII, koja je zatim bila glavna vladarska titula u srpskoj i sremskoj despotovini do početka XVI veka.

Prvi „stranac“ sa titulom sevastokratora bio je Stefan Nemanjić koji je titulu dobio 1191. Bugarski car Kalojan takođe je dobio titulu sevastokratora. Justinijan II je u 8. veku darovao bugarskom kanu Tervelu titulu kaisara, što je u Slovene postalo car. Andronik II zvao je Ruđera, vođu katalanske kompanije, početkom 14. veka carem. Titula protosevasta dala se Enriku Dandalo, mletačkom duždu, pre nego što je Dandalo bio umešan u četvrtom krstaškom ratu.

Niže aristokratske titule uredi

  • Sevast - sevast (veličanstvo), u početku jednako avgustu (vidi vasilevs) i nosili su ga carevi. Pod Aleksiju I postao je posle nove titule protosevasta manje važniji. Ženska varijanta bila je sevasta.
  • Protovestijar - obično dalji rođak caru koji se brinuo o carevoj garderobi, posebno u ratnim pohodima. Bio je ponekad odgovoran i za druge članove carskog doma ili za lične finansije careva. Stariji pojam iz vremena cara Justinijana I beše kuropalates iz latinskog kurator, državnog činovnika za finansije. Vestiarios je bio njemu potčinjen. Protovestiaria i vestiaria bile su za carice.

Vizantinci su imali titule i za daleke članove carske porodice i nižu aristokratiju koje su preuzeli obično iz latinskog:

  • Aleisourarka, apokomes i akrita bile su niže aristokratske titule poput barona i slično.

Niži plemići na carskom dvoru nosili su isto titule parakoimomen (jedan telohranitelj), pankern (sluga za piće, stavilac) i mega konostaul odgovoran za carske konje.

Vojne titule uredi

Kopnena vojska uredi

  • Praefectus praetorio, egzarh i domestik - prefekt pretorija, stara rimska titula, u početku vođa careve lične garde, kasnije vojskovođe i glavni vojni i civilni komandanti prefekture. Za vreme Konstantina Velikog oduzeta im je vojna vlast, ali su imali civilnu vlast u prefekturama. Kasnije dobijaju titulu egzarha (έξαρχος). Sa vojnom i državnom reorganizacijom u Vizantiji za vreme cara Iraklija u VII veku prefekti/egzarhi su dobili civilnu i vojnu vlast u provincijama i novi naziv domestik. U kasnijim vekovima oduzeta im je civilna vlast, te su ostali samo generali.
    • Mega domestik ili veliki domestik - veliki vojvoda, glavni vojskovođa.
    • Domestikos ton sholon - komandant sholae, u početku elitna vojna divizija, kasnije odgovorna za pojačanje i (ljudsko) dopunjenje. Jedna cenjena titula sa službom velike moći, za razliku od mnogih drugih titula.
    • Domestikos tou temates - glavni komandant nad temama (vojne i jednako civilne provincije po reformi Iraklija); bilo je jednog za evropske i jednog za azijske teme.
  • Strateg - strateg (isto stratig), vojni i civilni, kasnije vojni komandant jedne provincije (teme). Nosio je često titulu duksa. Jednako generalu.
  • Protospatijar - komandant carske garde. Njemu je bio potčinjen spatijar.
  • Stratopedarh - komandant vojske na polju koji je možda imao i zakonsku vlast.
  • Manglavit - komandant jedne jedinice u carevoj gardi sa platom od tri funti zlata. Kasniji norveški kralj Harald III služio je jedno vreme kao manglavit u Vizantiji.

Mornarica uredi

  • Mega duks – „veliki vojvoda“ ili „veliki herceg“, bio je glavni zapovednik vizantijske ratne mornarice. On je verovatno jedan od retkih znao za tajnu grčke vatre. Na kraju vladavine Paleologa veliki vojvoda je bio poglavar vlade i administracije.
  • Katepano - od X veka zapovednik jedne primorske provincije.

Druge vojne titule uredi

Administrativne titule uredi

Rastegnuta vizantijska administracija je imala mnogo titula, koja su više variirale nego kod aristokratije i vojske. Bilo ih je više stotinu ako ne i hiljadu. Ovde nekoliko od najvažnijih:

  • Protoasekret - jedna rana titula za nadzornika kancelarije odgovoran za državne akte. Njemu potčinjeni bili su asekret. Drugi saradnici bili su hartoularije (odgovoran za carske dokumente) i eidik (službenik za državne finansije)

Logoteti su dugo vreme imali veliki uticaj na careve, kasnije su bili počasni državnici. U kasnijim vekovima megas logotetes postaje mesazon, posrednik, danas jedan menadžer. Druge službe u administraciji bile su:

  • Prefekt - gradska služba u prestonici, jednako gradonačelniku.
  • Kvestor - u početku jedan pravni službenik ili službenik finansije, koji je sa uvođenjem logoteta izgubio svoje kompetencije.
  • Trivun - od latinskog tribun, bio je odgovoran za ulice, monumente, zgrade i ostale građevine u prestonici.
  • Magistar ili maistor - magistar, grčki maistor, stari rimski pojam u administraciji i vojsci, za vreme Iraklija počasno zvanje a možda i ukinut.
  • Sakelarije - bio je carev nadzornik nad drugim carskim službenicima, logotetima itd.
  • Pretor - u početku službenik za poreze u prestonici, posle Aleksija I. civilni guverner jedne provincije.
  • Kefalija - (kefale, glava), civilni guvernep jednog grada.
  • Horeijarije - odgovoran za državne žitnice.

Protoasekret, logotet, prefekt, pretor, magistar i sakelarije, oni su svi bili članovi vizantijskog senata, sve dokle je on - posle Iraklija - izgubio na važnosti. U srednjovekovnoj Srbiji čin kefalije javlja se za vreme kralja Milutina i ostao je sve do XV veka. Kefalija je bio upravitelj grada, kasnije za vreme cara Dušana isto upravitelj jedne mešane župe (provincije, pokrajine) u kojima je na primer više feudalaca imalo svoje posede, dok su župe koje su kao celine vlasteoska baština ili kao država predata u privremenu ili doživotnu državinu upravljali plemići baštinici ili držaoci sa različitim titulama. Kefalija se javlja prvo u Prizrenu i Vranju, da bi se zatim širio po većim gradovima sve do Konavala, Trebinja i Rudnika. Pored kefalije u Dušanovom carstvu javljaju se i protovestijari i logoteti. Imali su sličnu funkciju kao što u Vizantiji, sem što je logotet u Dušanovom carstvu pored poslova u kancelariji imao i „vlast nad crkvama“. Dušanovoj državi bio je potreban jednostavniji birokratski aparat nego Vizantiji tog vremena.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Титуле_и_службе_у_Византији&oldid=27024302”