Hramovi Zelenčuka

Hramovi Zelenčuka ili hramovi Donjeg Arhiza su tri srednjovekovne hrišćanske crkve: severna, srednja i južna, danas u sastavu Ruske pravoslavne crkve, podignute u periodu od 9. do 10. veka, na teritoriji antičkog naselja Kraljevina Alanija koja je bila srednjovekovna alanska država na Kavkazu, koja je nastala u 8–9. veku i postojala je do mongolske invazije u 13. veku.^[1]^[2]^[3]

Položaj i prostranstvo

Položaj Karačajevo-Čerkezije na Kavkazu

Hramovi Zelenčuka smeštene su u klisuri reke Boljšoj Zelenčuk na teritoriji naselja Donji Arhiz - verovatno grada Masa, glavnog grad drevne Kraljevine Alanije (država Alan) - sada u naselju Nižnji Arhiz u Karačaj - Čerkeziji^[1] okruženi ostacima njegovih nekadašnjih stambenih četvrti.^[2]

Na samo dva kilometra od Bukova nalazi se arheološki muzej-rezervat. Ovo drevno naselje je ruševina grada Magasa. Naučnici sugerišu da se upravo ovde nalazio glavni grad i centar patrijaršije drevne Alanije.^[4]

Naselje se prostire na četiri i po kilometra, jasno se izdvajaju tri ulice, veći broj saobraćajnica, ostaci kamenih zidova, ruševine hramova, stambenih zgrada, gospodarskih zgrada, groblja, pa čak i prehrišćanskih svetilišta. U centru naselja pronađena je zgrada sa pet soba. Prvi od njih je bio kovačnica. Unutra je bila kovačnica, ovo je prvi takav nalaz poznat na teritoriji srednjovekovne Alanije. Iz ptičje perspektive u Nižnjem Arhizu otvara se idealan krug, njegov unutrašnji prečnik je 88 m, širina zidova je do 2 metra. Od obrađenog kamenja krug je presavijen u pravilan oktaedar. Studije su dovele do zaključka da je cela ova struktura astronomski objekat, solarni kalendar, neka vrsta opservatorije iz perioda od 11. do 12 veka.^[4]

Na teritoriji antičkog naselja sačuvane su tri srednjovekovne hrišćanske crkve:^[3]

severna, hram Severni Zelenčuk,

srednja, hram Srednji Zelenčuk,
južna, hram Južni Zelenčuk ^[3]

Pored tri monumentalne krstokupolne crkve na teritoriji naselja Nižnje -Arhiz, istraživači su pronašli ostatke nekoliko malih jednoapsidnih i jednobrodnih crkava i kapela. Najveći broj njih nalazi se na području hrama Severni Zelenčuk, gde je do danas otkriveno i iskopano sedam ovakvih crkava.^[3] Toliki broj njih, kao i činjenica da se tri nalaze na vrhovima planinskih litica uz naselje, omogućava nam da pretpostavimo da su bili deo manastira koji je ovde postojao u antici , jer, kao je poznato, najveći vizantijski manastiri su se nalazili na planinama - Atos , Olimp i Sinaj. Na teritoriji najstarijeg grada pronađene su još tri takve jednobrodne crkve, očigledno kućne crkve koje su bile deo bogatih poseda. Do danas je na teritoriji naselja poznato jedanaest ovakvih crkava. D. M. Strukov , koji je proučavao ova mesta 1888. godine, u svojim skicama ostavio je planove za temelje još tri slična objekta, ne poistovećene sa već proučavanim, što omogućava arheolozima da se nadaju novim otkrićima na ovim prostorima.^[5]

Istorija

Poznato je da je hrišćanstvo u Rusiju došlo sa juga, iz Vizantije. U početku su krštene Jermenija Gruzija i Abhazija, odakle su vizantijski misionari prodrli na Kavkaski lanac i već u 7. veku počinje proces postepene hristijanizacije Alanije, o čemu svedoče pisani izvori iz druge polovine 7. veka. Njenim završetkom se može smatrati 916. godina, kada je pod carigradskim patrijarhom Nikolom Mistikom, u najvećem verskom centru Alanije - naselju Donji Arhiz, došlo do masovnog krštenja najvećeg dela stanovništva Zapadne Alanije.^[6]

Alanija je prihvatila hrišćanstvo pod uticajem kralja Abhazije (koji je bio saveznik Vizantije na severozapadnom Kavkazu). Tao su za vreme ovog „zaista hristoljubivog“ vladara Alana, Grigorija, u Alaniji počeli da se grade hramovi u vizantijskom stilu.^[4]

U karačajskom narodnom kalendaru (nazivi meseci i dana u nedelji) sačuvana su imena hrišćanskih svetaca: Svete Marija, Svetog Andreja, Svete Teodore, Svetog Vasilija, Svetog. Nikole, Svetog Đorđa, Svetog Ilije, Svetog Apostola.

Alano-hrišćansko nasleđe sačuvano je i u folkloru, u ritualnom i kultnom životu Karačajevaca.

Hram Severni Zelenčuk

Prvi hram naselja Donji Arhiz bio je veličanstveni i monumentalni Severni hram - najveća hrišćanska crkva u Alanji. Osnovana kao katedralna crkva Alanske eparhije, ona je bila centar njenog duhovnog i kulturnog života u periodu od 10. do 13. veka.

Po svojoj arhitektonskoj kompoziciji, hram Severni Zelenčuk je u obliku upisanog krsta, u čijem se središtu se uzdiže kupola. Polukružne apside katedrale, u kojoj se nalazi oltar, orijentisana je ka istoku, što odgovara najstarijim kanonima, prema kojima je naređeno da se hrišćanski hram izgradi ...kao brod, duguljasto raspoređen, okrenut prema istoku, sa tremovima prema istoku“.^[4]

Arhitekta koji je izgradio ovu katedralu uzeo je stranu kupolastog trga kao početni modul za konstruisanje njegovog arhitektonskog oblika. Istovremeno, dužina hrama bez priprate (21 metar) jednaka je njegovoj visini i dvostrukoj širini. Proporcionalnost arhitektonskih oblika sugeriše da je hram sagradio visokokvalifikovani arhitekta vizantijske škole. Sa severa, juga i zapada hram ima velike otvorene tremove sa ulazima iznutra, a ovenčan je bubnjem sa kupolom na četiri boka. Zidovi se sastoje od dve školjke, građene od tesanih blokova lokalnog kamena peščara sa ispunom od šljunka između njih.

Hram Severni Zelenčuk

Tokom iskopavanja unutar katedrale, u priprati, arheolog V. A. Kuznjecov otkrio je krštenje napravljeno od ravnih kamenih ploča. U ovom fontu se odvijao jedan od glavnih sakramenata hrišćanstva - obred krštenja.

U ovom hramu Alani su početkom 10. veka primili hrišćanstvo otvorajući njihovu noviju istoriju.

Zidovi hrama u unutrašnjosti bili su prekriveni raskošnim freskama, koje, nisu sačuvane do danas, izuzev ornamenta na delovima oltarskih prozora. Krajem 19. veka neke od fresaka skicirao je krajem 19. veka D. M. Strukov, čiji crteži se čuvaju u arhivi Instituta za materijalnu kulturu Ruske akademije nauka. Ovi crteži pokazuju da je katedralu oslikao visokoprofesionalan vizantijski umetnik, pošto Alani u to vreme nisu imali svoje majstore ovog nivoa.

Duž svih zidova hrama tokom restauracije sačuvani su fragmenti antičkog maltera, ali bez sloja boje. Moguće je da u malteru ima ostataka freskodekoracije, ali su verovatno prekriveni eflorescencijom i ne vide se odozdo.

Prema verziji V. A. Kuznjecova, hram koji je bio posvećen Svetom Nikolaju Čudotvorcu, najverovatnije je na ovoj lokacji sagrađen prvi put 914-916. (podaci iz 2002. godine).^[7]

U hramu su se nalazili: jedina drevna krsna crkva na Severnom Kavkazu, oltar i tri groba kod južnog zida.

Deo frskodekoracije hrama Severni Zelenčuk, na skicama D. M. Strukova

Hram Srednji Zelenčuk

Hram Srednji Zelenčuk (sa zadnje strane)

Hram koji je datiran u prvu četvrtinu 10. veka, izgrađen je od ploča lokalnog peščara sa ispunom od krečnog maltera. Puna visina hrama odgovara njegovoj dužini, a visina prozorskih otvora jednaka je poluprečniku kupole.

U drugoj polovini 19. veka na teritoriji naselja Nižnje-Arhiz osnovan je pravoslavni muški manastir Aleksandra Nevskog.

Godine 1897. monasi su obnovili Srednji hram, osveštali ga u čast Svete Trojice i u njemu redovno održavali bogosluženja.

Prema A. A. Demakovu i I. L. Čumaku, ovaj hram je osnovan na praznik Preobraženje Gospodnje i posvećen je Hristu Spasitelju (podaci iz 1988. godine).

Dimenzije hrama su 21,5 h 13,25 metara, visina od poda do pete kupole je 15 metara, što skoro odgovara veličini severne crkve bez priprate. Studije K. N. Afanasjeva otkrile su strogu proporcionalnost njegovih proporcija: visina do pete kupole jednaka je dužini hrama bez apsida, visina kupole jednaka je dužini dijagonale polovine kvadrata, sa stranicom koja je jednaka njegovom prečniku, visina prozora bubnja jednaka je poluprečniku kupole, osnova bubnja počiva na visini koja je jednaka dužini hrama bez apside i „oltarskog naosa“ , pete obodnih lukova su na visini jednakoj rastojanju od centra hrama do njegove istočne strane i druge.

U gornjem delu severnog zida, na visini od 4,5 metara, nalazi se otvor čija je veličina veća od veličine prozora i odgovara veličini ulaznih otvora hrama. V. A. Kuznjecov je sugerisao da bi to mogao biti ulaz u neočuvane drvene pevnice hrama, čije se drveno stepenište nalazilo sa spoljne strane zgrade, ali mu je bilo teško utvrditi da li je drevno ili su ga napravili monasi na kraju 20. god. 19. veka. Zidanje zidova od kamenih blokova, „bocka i kašika“ , veoma je karakteristično i odgovara srednjovekovnim vizantijskim standardima. Opeka je korišćena samo za izradu obodnih lukova, lukova konha i, delimično, lučnih završetaka prozorskih i vratnih otvora. luneteiznad ulaza su od tesanog kamena. Neki elementi arhitekture hrama naveli su V. A. Kuznjecova da sugeriše da je prvobitno zamišljen kao bez apside, u obliku „čistog“ krsta, ali je već u procesu izgradnje prvobitni plan promenjen, a hram je sagrađen sa tri apside .

Neki podaci o izgubljenim freskama hrama mogu se dobiti iz materijala D. M. Strukova , kao i iz male brošure koju su objavili monasi manastira Zelenčuk 1897. godine. Prema podacima monaha, na severnom i južnom zidu nalazile su se slike dva konja u galopu u crvenim sedlama , od figura konjanika, identifikovanih sa Georgijem Pobedonoscem i Dmitrijem Solunskim , sačuvane su samo noge. Na južnom zidu bili su prikazani likovi dvojice mladih ratnika obučeni u bogato ukrašenu odeću i držeći u rukama, ponovo ukrašene, štitove. U severnom delu srednje apside nalazila se slika žene sa oreolom , poistovećena sa Svetom Varvarom ., a u severnom delu iste apside nalazi se muški lik u tamnoj mantiji i monaški klobuk bez oreola. U Strukovovoj zbirci skica nalazi se još nekoliko svetitelja prikazanih na zidovima Srednje crkve sa oreolima i rukama podignutim za blagoslov.

Freske iz hrama Srednji Zelenčuk na akvarelima D. M. Strukova (1888).
Slike "Svetih ratnika".
Sveti Konstantn Veliki
Freskodekoracija
Freskodekoracija na svodu severne grede ispod glave.

Fotografije i skice fresaka koje su izradili monasi manastira Zelenčuk
Rider
Rider
Sveta Varvara.
Freska.
Freska.

Hram Južni Zelenčuk

Prema verziji A. A. Demakova i I. L. Čumaka, ovaj hram je bio posvećen svetom proroku Iliji. Godine 1991. hram je osvećen u ime proroka Ilije i trenutno je aktivna pravoslavna crkva.

Hram Južni Zelenčuk nalazi se u centru naselja Nižnje-Arhiz, okružen ostacima njegovih stambenih četvrti i, po svemu sudeći, služio je za verske potrebe gradskog stanovništva ili nekog njegovog dela, verovatno feudalnog plemstva. Kao i prethodna dva hrama, i ova crkva je troapsidna četvorostubna krstokupolna građevina građena od tesanih blokova peščara na krečnom malteru. Dimenzije hrama su 8,5 h 7,75 metara .

Posebnost ovog hrama je u tome što je njegov kupolasti kvadrat asimetričan i oštro proširen u dužinu (1,8 k 2,7 metara). Shodno tome, njegov niski bubanj , prorezan sa četiri prozora, ima eliptični , a ne cilindrični oblik.oblik. Prema V. A. Kuznjecovu, takva konstrukcija zgrade govori o pogrešnim proračunima graditelja u odnosu ukupnih dimenzija zgrade i njenih pojedinačnih proporcija, što može ukazivati na izvesnu teorijsku nespremnost i neiskustvo arhitekte, koji je pokušao da kombinuje vizantijsko za njega novi arhitektonski kanoni sa lokalnim tehnikama. Tome u prilog govori i grublja tehnika zidanja, rađena u skladu sa lokalnim tradicijama. Na osnovu toga smatra se da je ovaj hram podignut kasnije od druga dva hrama Zelenčuka, a datira iz druge polovine 10. veka .

Osnova hrama Južni Zelenčuk iz 1897.

Severni i srednji brod crkve su iste širine, južni je znatno uži. Obodni lukovi izbačeni sa zapadnog para stubova oslanjaju se na pilastre koji vire iz zida , dok su lukovi istočnih ( oltarskih ) stubova povezani sa zidom preko isturenih masivnih impost ploča . Apside hrama su polukružne i male veličine. Njihova sredina blago viri u odnosu na bočne za 25-30 centimetara i blago se uzdiže iznad njih. Sistem tavanica je prvobitno bio sličan onom u severnoj i srednjoj crkvi: zabatni i šupavi krovovi od tankih blokova peščara sa isturenim nadstrešnicama za odvod vode.

Krajem 19. veka hram je u velikoj meri stradao od „restauracije“ koju su izvršili monasi manastira Zelenčukski, koji su ga značajno obnovili „u ruskom stilu“. Prvobitni kameni krov zamenjen je gvozdenim, bubanj je obložen daskama i prekriven gvozdenom kupolom od luka sa krstom. Umesto prozora na severnom i južnom zidu zgrade, uređena su ulazna vrata, zapadni ulaz je značajno preuređen i pretvoren u portal , povezan pokrivenom galerijom sa trpezarijom manastira. Zidovi su ponovo malterisani i grubo okrečeni. Nisu sačuvani podaci o drevnim freskama koje su ovde možda postojale . Crkva je bila posvećenaSvetog kneza Aleksandra Nevskog i bio je zimski hram manastira, grejan podzemnim pećima, iz kojih je toplota dolazila kroz poseban vazdušni kanal. Uz nju je podignuta mala kapela i zvonik .

Savremena proučavanja tačnog azimuta glavne ose crkve i njenog vezivanja za datume julijanskog kalendara , sugerišu da je hram osnovan na Iljinov dan i da je najverovatnije bio posvećen ovom svetitelju. Imajući ovo u vidu, tokom poslednjeg osvećenja crkve, koje je obavljeno 1991. godine, sačuvano je njeno drevno ime - "Iljinskaja". U ovom trenutku, Iljinska crkva u Nižnjem Arhizu je najstarija aktivna hrišćanska crkva u Rusiji .