Википедија

Čerkezi

Za naselje u Severnoj Makedoniji pogledajte stranicu Čerkezi (Kumanovo).
Adige preusmerava ovde. Za reku u Italiji pogledajte stranicu Adiđe.

Čerkezi su starosedelački narod severozapadnog Kavkaza, koji pripada severozapadnokavkaskoj (abhasko-čerkeskoj) porodici naroda. Danas su pretežno naseljeni u Turskoj, Rusiji, Jordanu i Siriji.

Čerkezi
Zvezde na zastavi predstavljaju 12 najvećih čerkeskih plemena
Grupa Čerkeza u narodnoj nošnji
Ukupna populacija
≈ 5.300.000
Regioni sa značajnom populacijom
Turska2.000.000–3.000.000[1][2][3]
Rusija718.729[4]
Jordan250.000[5][6]
Sirija80.000–120.000[6][7][8][9][10]
Irak34.000[11]
Libija35.000[12]
Iran5.000–50.000[13]
Izrael4.000–5.000[14][15][16]
Nemačka40.000[6][17]
Amerika25.000[11]
Jezici
kabardinski (istočnočerkeski), adigejski (zapadnočerkeski) i ubiški
Religija
Većinom sunitski islam
Srodne etničke grupe
Abhazi i Abazini

Pre Oktobarske revolucije imenom Čerkezi obuhvatano je svih 12 čerkeskih plemena. Međutim, nakon stvaranja Sovjetskog Saveza čerkeska plemena su svrstana u 4 grupe (zavisno od administrativne jedinice u kojoj su bila naseljena), koje su priznate kao posebni narodi. To su: Čerkezi, Kabardinci, Adigejci i Šapsugi.

Čerkezi su većinom islamske veroispovesti, a govore čerkeskim jezikom ili jezicima (kabardinski (istočnočerkeski), adigejski (zapadnočerkeski) i ubiški), koji spada u severozapadnokavkasku (abhasko-čerkesku) porodicu jezika. U svetu ih ima više od 4.000.000.

Etnonimi

uredi

Čerkeski endonim (ime za njih same) je Adigejci (u najširem smislu označava svih 12 plemena, a u užem 10 zapadnih). Ime Adigejci najverovatnije potiče od reči ate („visina”) i gei („more”) i znači „narod koji naseljava planinsku zemlju u blizini mora” ili „između dva mora”.[18][19]

Egzonim Čerkez potiče od latinizovane grčke reči Sirasi, što je bio grčki naziv za oblast u kojoj su Čerkezi živeli. Kasnije su ih Hazari nazivali Širkes, a Turci Čerkes, a u 15. veku je posredstvom đenovskih trgovaca čerkesko ime stiglo do engleskog jezika u kome se javlja u obliku Sirkasian.[20][21] U ruskom jeziku javlja se u obliku Čerkesi.[22]

Nakon stvaranja Sovjetskog Saveza, uprkos postojanju svesti o pripadnosti jednoj naciji među Čerkezima i postojanju imena Čerkesi u ruskom jeziku kojim su označavana sva čerkeska plemena, čerkeska plemena su svrstana u 4 grupe, koje su priznate kao posebni narodi:[23]

Plemena

uredi
Istorijski položaj 12 čerkeskih plemena

Čerkeska plemena (12 značajnih plemena i 9 malih plemena):

  • Istočna čerkeska plemena (Kabardinci):
    • Kabardinci (Kabardi, Kabardini)
    • Beslenejevci (Beslenejci, Beslenej)
  • Zapadna čerkeska plemena (Adigejci):
    • Žanejevci (Žanej)
    • Natuhajci (Natuhaji)
    • Šapsugi
    • Hatukajci (Hatukajevci, Hatukaji)
    • Bžedugi (Bžeduhi)
    • Abadzehi
    • Temirgojevci (Temirgojci, Temirgoji)
    • Mamhegi
    • Jegerukajevci
    • Ubihi
    • 9 najmanjih plemena:
      • Adamijci
      • Mahoševci
      • Adali ili Hatuci
      • Čebsini
      • Guaji
      • Hakuči
      • Čerčeneji
      • Hegajci
      • Tubinci

Jezik

uredi
 
Porodično stablo čerkeskih dijalekata

Čerkeski jezik je dijalekatski kontinuum, a na osnovi dva čerkeska dijalekta stvorena su i dva čerkeska književna jezika, adigejski (službeni jezik u Adigeji) i kabardinski (službeni jezik u Karačajevo-Čerkeziji i Kabardino-Balkariji).

Čerkeski dijalekatski kontinuum (to jest adigejski i kabardinski književni jezici) pored ubiškog jezika i 2 abazginska jezika (abhaskog i abazinskog jezika) čini severozapadnokavkasku porodicu jezika. Severozapadnokavkaska porodica jezika je poznata i po imenima abhasko-adigejska, abhasko-čerkeska, zapadnokavkaska i pontijska porodica jezika.

Čerkeski dijalekatski kontinuum:

  • Zapadnočerkeski (adigejski)
    • Crnomorski dijalekti
      • Žanejevski dijalekat
      • Natuhajski dijalekat
      • Šapsuški dijalekat
        • Severni šapsuški poddijalekat
        • Temirgojevski šapsuški poddijalekat
        • Južnošapsuški poddijalekat
        • Kfar kamski poddijalekat (kojim se govori u selu Kfar Kama u Izraelu)
        • Hakuči poddijalekat
    • Kubanjski dijalekti
      • Bžeduški dijalekat (kojim se govori u Adigeji i gradu Biga u Turskoj)
      • Temirgojevski dijalekat (kojim se govori u Adigeji)
      • Abadzehski dijalekat (kojim se govori u Rehaniji u Izraelu i u Siriji na Golanskoj visoravni)
      • Mamheški dijalekat
      • Jegerukajevski dijalekat
      • Hatukajski dijalekat
      • Mahoški dijalekat
  • Istočnočerkeski (kabardinski)
    • Kabardinski dijalekti
      • Zapadnokabardinski dijalekat
        • Kubanjski poddijalekat
        • Kubanj-zelenčučki poddijalekat
      • Centralnokabardinski dijalekat
        • Baksanski poddijalekat
        • Malkanski poddijalekat
      • Istočnokabardinski dijalekat
        • Terečki poddijalekat
        • Mozdočki poddijalekat
      • Severnokabardinski dijalekt
        • Mulkanski poddijalekat
        • Zaparika poddijalekat
    • Beslenejevski dijalekat (kojim se govori u Karačajevo-Čerkeziji)

Populacija

uredi
 
Položaj Karačajevo-Čerkezije na Kavkazu, Kabardino-Balkarija se nalazi istočno od nje, a Adigeja koja je sa svih strana okružena Krasnodarskim krajem zapadno

U Rusiji, Čerkezi (Čerkezi Beslenejevci) pretežno žive u autonomnoj republici Karačajevo-Čerkeziji, u kojoj čine 12% stanovništva, i u kojoj su treći narod po brojnosti, posle Karačajaca (41%) i Rusa (32%). Kabardinci u Rusiji pretežno žive u autonomnoj republici Kabardino-Balkariji, u kojoj čine apsolutnu etničku većinu od 57%. Šapsugi u Rusiji pretežno žive u Krasnodarskom kraju. Adigejci u Rusiji pretežno žive u autonomnoj republici Adigeji u kojoj čine drugi narod po brojnosti od (25,8%) posle Rusa (63,6%).

Procenjeno je da Čerkeza u svetu ima više od 4.000.000 (po nekim procenama do 8.000.000). Čerkeza (svih Čerkeza) je prema proceni „Organizacije nepredstavljenih nacija i naroda” početkom 1990-ih u dijaspori (van tri autonomne republike u Rusiji) u više od 50 zemalja bilo oko 3.700.000.[24] Od toga u Turskoj se procenjuje da ih je bilo oko 2.000.000,[24][25] u oblasti Levanta (većim delom u Siriji i Jordanu) i Mesopotamije (Irak) oko 300.000,[24] i u zapadnoj Evropi i SAD oko 50.000.[24] U Rusiji 2010. ih je ukupno bilo 718.727 (Čerkeza Beslenejevaca 73.184, Kabardinaca 516.826, Adigejaca 124.835 i Šapsuga 3.882).[26]

Istorija

uredi

Srednji vek

uredi

Pod uticajem Vizantije hrišćanstvo se proširilo po celom Kavkazu između 3. i 5. veka.[27][28] U tom periodu su Čerkezi počeli da prihvataju hrišćanstvo kao svoju nacionalnu religiju ali su zadržali i neke elemente svojih tradicionalnih verovanja.

Nakon 5. veka Čerkeziju su osvajali različiti osvajači. Prvo su je osvojili Bugari (turkijski Bugari) koji su došli sa stepa centralne Azije. Bugarska država, čija prestonica je bio grad Fanagorija, doživela je svoj vrhunac između 632. i 668. U drugoj polovini 7. veka bugarsku državu na Kavkazu uništili su Hazari, deo Bugara je nakon poraza pod vođstvom Asparuha otišao na zapad i naselio se oko reke Dunav, gde su osnovali novu bugarsku državu.[29] Nakon raspada hazarske države, Čerkezi su se krajem 10. veka našli u Kraljevini Alaniji.

Između 10. i 13. veka Čerkezi su bili pod uticajem Kraljevine Gruzije.

U 17. veku veliki deo Čerkeza je primio islam,[30] pod uticajem Krimskih Tatara i Osmanskog carstva. Bilo je slučajeva islamizacije Čerkeza i ranije, deo Čerkeza su postali islamizovani robovi vojnici poznati pod imenom Mameluci. Za vreme vlasti dinastija Safavida i Kadžari veliki broj Čerkeza je naseljen u Persiju. Gde su neki od njih postali robovi vojnici Gulami, a neki su postali zanatlije i zemljoradnici. Mnogi pripadnici safavidskog plemstva su imali čerkesko poreklo.

Rusko osvajanje Kavkaza

uredi
 
Pravci kojim su Čerkezi napuštali Rusiju i odlazili u Osmansko carstvo

Tokom 18. i 19. veka Rusija, Persija i Turska su se borile za prevlast nad Kavkazom, u tom periodu vođen je niz ratova Prvi rusko-persijski rat (1722—1723), Rusko-turski rat (1768—1774), Drugi rusko-persijski rat (1796), Treći rusko-persijski rat (1804—1813), Rusko-turski rat (1806—1812), Četvrti Rusko-persijski rat (1826—1828) i Rusko-turski rat (1828—1829). Nakon Rusko-persijskog rata (1826—1828) i Rusko-turskog rata (1828—1829) Rusija je konačno potisnula Persiju i Tursku sa Kavkaza i uspostavila potpunu kontrolu na jugu Kavkaza. Na severu Kavkaza u periodu od 1817. do 1864. trajao je Kavkaski rat između Rusije i domorodaca. Kavkaski rat je zajednički naziv za Čerkesko-ruski rat (1817–1864) (koji je deo niza sukoba između Rusa i Čerkeza takođe poznatih kao Čerkesko-ruski rat (1763–1864)) vođen na severozapadu Kavkaza i Muridski rat (1830—1859) vođen na severoistoku Kavkaza. U toku rata, centralni deo severnog Kavkaza oko gruzijskog vojnog puta (koji spaja Tbilisi i Vladikavkaz) bio je pod kontrolom Rusije. U Čerkesko-ruskom ratu Rusi su se borili protiv Čerkeza i Abhaza, a u Muridskom ratu protiv Čečena i Dagestanskih naroda. Muridski rat je završen predajom imama Šamila 25. avgusta 1859., dok je Čerkesko-ruski rat trajao do 1864., poslednja bitka je vođena 27. maja 1864., a 2. juna 1864. rat je završen, nakon što su se čerkeske vođe zaklele na lojalnost.

Pri kraju rata i nakon njegovog kraja, velika većina Čerkeza je napustila (prisilno ili dobrovoljno) Rusiju i otišla u Osmansko carstvo, a manji broj i u Persiju. Veliki broj ruskih, kavkaskih i zapadnih istoričara se slaže da se broj Čerkeza i ostalih stanovnika severozapadnog Kavkaza koji je napustio Rusiju 1860-ih kreće oko 500.000.[31] Osmansko carstvo je ponudilo da prihvati Čerkeze koji nisu želeli da žive pod vlašću hrišćanskog vladara.[32][33] Osmansko carstvo je ohrabrivalo doseljavanje Čerkeza u pogranična naselja carstva, jer je želelo da ojača svoje granice. Deo Čerkeza koji je ostao u Rusiji je preseljen u dolinu, na levu obalu reke Kubanj.

Čerkezi u dijaspori

uredi

Većina Čerkeza danas živi u Turskoj. Većina Čerkeza u Turskoj živi u četiri oblasti: oko grada Samsuna, na obali Crnog mora; u oblasti oko glavnog grada Ankare; u oblasti oko grada Kajserija i u zapadnom delu zemlje u blizini Istanbula.

Čerkezi koje je Osmansko carstvo naselilo u pogranične oblasti, našli su se nakon raspada Osmanskog carstva u velikom broju različitih država:

  • Sirija. Većina Čerkeza koji su se naselili u Siriji naseljeni su na Golansku visoravan, gde su do Šestodnevnog rata bili najbrojnija etnička grupa. Najznačajniji grad u ovoj oblasti bila je Kuneitra.
  • Izrael. U Izraelu Čerkezi su se prvobitno naselili u tri naselja, u Kfar Kami, u Rehaniji i u Haderi. Nakon izbijanja epidemije malarije, Hadera je napuštena. Iako su muslimani suniti izraelski Čerkezi su lojalni državi Izrael.
  • Jordan. Čerkezi su imali značajnu ulogu u istoriji Jordana i veliki broj Čerkeza je zauzimao značajne položaje u vlasti. Kao na primer, Said al Mufti bivši premijer Jordana, veliki broj ministara u vladi (u jordanskoj vladi obično je bar jedan ministar Čerkez) i visoko rangiranih oficira u vojsci. Takođe je i dvorska hašemitska počasna garda sastavljena od Čerkeza.
  • Irak. Čerkezi koji su naselili Irak došli su u dva talasa, u prvom došli su direktno iz Čerkezije, a u drugom sa Balkana. Naselili su se širom Iraka, a najviše u glavnom gradu Bagdadu, zatim u Kirkuku, provinciji Dijala i Faludži.

Čerkezi na Balkanu

uredi

Turci su ih u većem broju naselili i na Balkansko poluostrvo od 1864. (na Kosovu oko 40.000). Bogatiji Čerkezi su imali robove, prodavali su njihovu decu, pa i devojke u roblje, za 400 odn. 2.000 groša.[34] U srpsko-turskom ratu 1877-78 oko 10.000 je učestvovalo u borbama protiv srpske vojske, veći deo Čerkeza se povukao pred srpskom vojskom 1877-1878. godine, a posle Balkanskih ratova 1912–1913. godine većina je otišla u Tursku, dok je neznatan deo ostao. Polovinom 1930-tih se kaže da je na Kosovu ostalo svega 59 kuća Čerkeza, najviše u selu Donjem Stanovcu sreza vučitrnskog, a pominje se i Velika Reka.[34]

Kvislinške jedinice, formirane od ratnih zarobljenika Crvene armije, koje su Nemci upotrebili u Drugom svetskom ratu za gušenje partizanskog ustanka u Jugoslaviji, nazivane su često Čerkezi, mada njih nije bilo više od pripadnika drugih naroda SSSR.[35]

Folklor

uredi

Po Čerkezima naziva se i tipično odelo kavkaskih naroda – čerkazka.

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. str. 130. ISBN 978-0813560694. 
  2. ^ Danver, Steven L. (2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. str. 528. ISBN 978-1317464006. 
  3. ^ Zhemukhov, Sufian (2008). „Circassian World Responses to the New Challenges” (PDF). PONARS Eurasia Policy Memo No. 54: 2. Pristupljeno 8. 5. 2016. 
  4. ^ „Itogi Vserossiйskoй perepisi naseleniя 2010 goda v otnošenii demografičeskih i socialьno-эkonomičeskih harakteristik otdelьnыh nacionalьnosteй. Priloženie 2. Nacionalьnый sostav naseleniя po subъektam Rossiйskoй Federacii.” (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 09. 12. 2021. g. Pristupljeno 5. 8. 2019. 
  5. ^ „Izraйlьskiй saйt IzRus”. Arhivirano iz originala 30. 10. 2013. g. Pristupljeno 8. 4. 2013. 
  6. ^ a b v Zhemukhov, Sufian (2008). „Circassian World Responses to the New Challenges” (PDF). PONARS Eurasia Policy Memo No. 54: 2. Pristupljeno 8. 5. 2016. 
  7. ^ „Syrian Circassians returning to Russia's Caucasus region”. TRTWorld. TRTWorld and agencies. 2015. Arhivirano iz originala 1. 6. 2016. g. Pristupljeno 8. 5. 2016. „Currently, approximately 80,000 ethnic Circassians live in Syria after their ancestors were forced out of the northern Caucasus by Russians between 1863 and 1867.” 
  8. ^ „"Syria"”. Arhivirano iz originala 11. 05. 2011. g.  Library of Congress
  9. ^ „Nezavisimыe angliйskie issledovaniя”. Arhivirano iz originala 8. 5. 2013. g. Pristupljeno 8. 4. 2013. 
  10. ^ „single | The Jamestown Foundation”. Jamestown.org. 7. 5. 2013. Pristupljeno 20. 8. 2013. 
  11. ^ a b „Adyghe by country”. Arhivirano iz originala 21. 10. 2013. g. Pristupljeno 8. 4. 2013. 
  12. ^ „Via Jamestown Foundation”. Arhivirano iz originala 10. 9. 2012. g. Pristupljeno 8. 4. 2013. 
  13. ^ „Circassians in Iran”. Caucasus Times. 9. 2. 2018. 
  14. ^ Besleney, Zeynel Abidin (2014). The Circassian Diaspora in Turkey: A Political History. Routledge. str. 96. ISBN 978-1317910046. 
  15. ^ Torstrick, Rebecca L. (2004). Culture and Customs of Israel. Greenwood Publishing Group. str. 46. ISBN 978-0313320910. 
  16. ^ Louër, Laurence (2007). To be an Arab in Israel. Columbia University Press. str. 20. ISBN 978-0231140683. 
  17. ^ Lopes, Tiago André Ferreira. „The Offspring of the Arab Spring” (PDF). Strategic Outlook. Observatory for Human Security (OSH). Arhivirano iz originala (PDF) 26. 07. 2019. g. Pristupljeno 16. 6. 2013. 
  18. ^ Spencer, Edmund. str. 6.
  19. ^ Loewe, Louis. str. 5.
  20. ^ Latham, R. G. "Elements of Comparative Philology". str. 279.
  21. ^ Latham, R. G. "Descriptive Ethnology". str. 50.
  22. ^ Čerkesы // Čagan — Эks-le-Ben. — M. : Sovetskaя эnciklopediя, 1978. — (Bolьšaя sovetskaя эnciklopediя : v 30 t. / gl. red. A. M. Prohorov ; 1969—1978, t. 29).
  23. ^ S. A. Arutyunov. „"Conclusion of the Russian Academy of Sciences on the ethnonym "Circassian" and the toponym "Circassia."”. Arhivirano iz originala 15. 02. 2014. g.  25 May 2010.
  24. ^ a b v g Unrepresented Nations and Peoples Organization (1998). Mullen, Christopher A.; Ryan, J. Atticus, ur. Yearbook 1997. The Hague: Kluwer Law International. str. 67–69. ISBN 978-90-411-1022-0. 
  25. ^ Danver, Steven L. (2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. str. 528. ISBN 978-1317464006. 
  26. ^ „Vserossiйskaя perepisь 2010, Itogi, T. 4. — Tabl. 1. Nacionalьnый sostav naseleniя”. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 08. 2011. g. Pristupljeno 01. 11. 2016. 
  27. ^ The Penny Magazine. London, Charles Knight. 1838. str. 138.
  28. ^ Minahan, James. str. 354.
  29. ^ Golden, str. 94-95
  30. ^ "Rekhaniya". Jevrejska virtuelna biblioteka.
  31. ^ King 2008, str. 96.
  32. ^ Henze 1992, str. 266.
  33. ^ Shenfield 1999, str. 149–162
  34. ^ a b "Politika", 2. mart 1936
  35. ^ Vojna enciklopedija

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
 
Čerkezi na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Черкези&oldid=28514294”