Čudnovata povest o kitu velikom takođe zvanom Veliki Mak
Čudnovata povest o kitu velikom takođe zvanom Veliki Mak, objavljivan i pod skraćenim naslovom Veliki Mak je satirični roman Eriha Koša. Ovo je Košov prvi roman. Prvi put je objavljen 1956. godine u izdanju Matice srpske. Za ovaj roman Erih Koš je 1958. nagrađen najvišim priznanjem Saveza književnika Jugoslavije.
| Čudnovata povest o kitu velikom takođe zvanom Veliki Mak | |
|---|---|
 Naslovna strana romana u izdanju izdavačke kuće "Branko Đonović" iz 1964. godine | |
| Nastanak | |
| Autor | Erih Koš |
| Zemlja | SFRJ (Srbija) |
| Jezik | srpski |
| Sadržaj | |
| Žanr / vrsta dela | satira |
| Teme | Kult ličnosti, primitivizam, snobizam |
| Lokalizacija | Beograd, Tašmajdan; savremeno doba |
| Izdavanje | |
| Izdavač | Matica srpska |
| Datum | 1956. |
| Broj stranica | 114 |
| Hronologija | |
| Naslednik | Mreže |
O romanu uredi
Veliki Mak je satirični roman. Ovo je prvi roman Eriha Koša i jedno od njegovih najboljih ostvarenja. Napisan je 1956. godine, ali nikako nije njegovo prvo delo. Prve njegove pripovetke objavljene su još 1947. godine u zbirci U vatri 1947. godine. Koš je inače smatran jednim od najizrazitijih satiričara tadašnje srpske književnosti. U njegovim delima zapaža se izrazita sklonost za precizno realističko slikanje stvarnih događaja i ličnosti. Ipak, u svojim satirama on ne reprodukuje stvarnost, već je uzima kao materiju pogodnu za stilizaciju i krajnje slobodnu transpoziciju. Služeći se alegorijom postiže izvanredne efekte. On pravi veliku razliku između humora i satire. Dok humor samo zasmejava i razgaljuje, satira je opora i oštra, sa zadatkom da ogorči i „ožuči” čitaoca. Koš u svojim satirama ne obrađuje individualne slučajeve, već stvara tipove i sintetički prikazuje čitavo društvo. Njegov pogled na svet je sumoran, ali ipak ne i pesimističan. Njegovi romani i pored tragikomičnog sadržaja zrače nekom nadom.[1]
Pozadina priče uredi
Prema rečima samog autora, Veliki Mak je nastao zahvaljujući jednom direktnom povodu. Te godine u Beograd je odnekud dopremljen ogroman kit, koji je izložen na Tašmajdanu. Ljudi su masovno nagrnuli da vide to čudo. Među njima su bili čak i članovi Srpske akademije nauka i umetnosti. Ta masovna histerija Košu je poslužila kao motiv da napiše ovaj roman.[2]
Radnja romana uredi
Autor u početku romana navodi saopštenje štampe o hvatanju životinje i ovaj postupak čini da čitalac poveruje u verodostojnost priče. Međutim ubrzo shvata da to nije sasvim tačno, kada sa realistčnog prikaza pisac prelazi na satirično-alegorijsko uopštavanje, stilizaciju i neizbežno hiperbolisanje. Prve vesti o izlaganju kita i poseti radoznalih građana imaju u sebi nešto banalno, svakodnevno i prihvatljivo. Tek kada se radoznalost pretvori u neku vrstu delirijuma i kolektivne histerije uviđa se prenosni smisao dela.
Glavni lik u romanu je Rade Despić, jedan običan trezveni službenik, koji osuđuje tu pomahnitalu gomilu. Približavajući se parku u kome je kit, posmatra masu ljudi koja u mističnom zanosu prilazi mestu na kome je izložen jedan životinjski leš. Međutim, posmatrajući ljude u transu i njega iznenada obuzima zanos. U trenutku najveće ekstaze vilice kita, do tog trenutka rastavljene poprečno postavljenom daskom, škljocnu i zatvore se i nastaje neviđena panika. Ljudi beže preplašeni i razočarani kitom - božanstvom. Leš životinje vremenom se raspada, šireći po celom gradu zadah koji se uvlači pod kožu i u ljudske duše. Kada jednog dana poluraspadnuti kit biva uklonjen, verovatno na đubrište, njegovi najvatreniji obožavaoci počinju da ga se odriču. Ljudi koji su najviše pričali o kitu, posećivali ga, divili mu se i verovali u njegovu čudotvornu moć, brzo zaboravljaju predmet svog obožavanja i čak napadaju onog nesrećnog službenika koji je jedini donekle sačuvao hladnokrvnost. On nije pošteđen ni od podsmeha pisca. Njegova borba protiv nerazumne ljubavi za kita, protiv mita nepogrešivosti, apsolutnog znanja i moći, pomalo je donkihotovski smešna i uzaludna.[1]
Analiza dela uredi
Prema rečima samog Koša, priča o Velikom Maku je u suštini delo protiv kulta ličnosti.[2] Ismevajući malograđanski primitivizam i snobizam,[3] žeđ za trivijalnim senzacijama, Koš zauzima gledište kritičara društvenih naravi i moralista koji u ime istinske vrednosti žigoše mnoge ljudske slabosti. Izloženi kit na Tašmajdanu postaje najsnažniji doživljaj, izvor oduševljenja, duhovni sadržaj malograđana lišenih unutrašnjeg života.
Kritika malograđanske površnosti, međutim, samo je niži plan ovog dela. U svojim gornjim slojevima to je vrlo uspela filozofska alegorija o neosnovanim zanosima i slepoj veri u lažne, nehumane i mrtve dogme. Kit zvani Veliki Mak je potomak biblijskog zlatnog teleta ili proždrljive aždaje iz srednjovekovnih legendi, novi simbol mističnog autoriteta. Koš žestoko ismeva stvaranje ritualnih obreda i kultova oko nečega što je u suštini trulo, beživotno i prolazno. Ovim odbacivanjem dogmatizma pridružuje se i žigosanje konformizma.[1]
Prevodi uredi
Roman Čudnovata povest o kitu velikom takođe zvanom Veliki Mak preveden je na engleski jezik i objavljen već 1962. godine pod naslovom The Strange Story of the Great Whale, also Known as Big Mac.[4] Preveo ga je američki prevodilac Lavet Filding Edvards (engl. Lovett Fielding Edwards), koji je preveo i mnoga druga srpska književna dela, između ostalih i Andrićev roman Na Drini ćuprija.[5]
Nagrade uredi
Za roman Čudnovata povest o kitu velikom takođe zvanom Veliki Mak Erih Koš je dobio najviše tadašnje književno priznanje - Nagradu Saveza književnika Jugoslavije.[2]
Dramatizacija uredi
Roman Veliki Mak je postavljen i na pozorišnu scenu. Dramatizovao ga je kao scensku parabolu u 2 dela Dejan Mijač. Ulogu glavnog junaka, Radeta Despića, igrao je Stevan Šalajić. Premijera predstave odigrana je u Srpskom narodnom pozorištu 19. novembra 1968. godine.[6]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b v Zorić, Pavle (1964). „Istrajnost satiričara (predgovor)”. Veliki Mak. ”Branko Đonović”. str. VII-XVIII.
- ^ a b v Stanković, Dušan (10. 2. 2007). „Istorija ljudskog zla”. Politika. Pristupljeno 31. 3. 2022.
- ^ „Koš, Erih”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 31. 3. 2022.
- ^ „Koš, Erih 1913–”. Encyclopedia.com. Pristupljeno 31. 3. 2022.
- ^ Kramer, Christina (april 2020). „Searching for Lovett Fielding Edwards”. Balkanistica. 33. Pristupljeno 31. 3. 2022.
- ^ „VELIKI MAK”. Enciklopedija Srpskog narodnog pozorišta. Srpsko narodno pozorište. Pristupljeno 31. 3. 2022.
