Википедија

Šadrvan

Šadrvan[a] (tur. şadırvan; pers. شادروان; arap. شاذروان; alb. shatërvani) je, u islamskom graditeljstvu, vodoskok koji se gradi u dvorištu džamija, medresa, tekija, karavan-saraja, hanova i u javnim kupatilima, a u funkciji omogućavanja obrednog umivanja većem broju vjernika, ali i kao dekorativni element eksterijera objekta.[3][4]

Šadrvan ispred Aja Sofije u Istanbulu, Turska.
Šadrvan u Alhambri (Lavlje dvorište), Španija. Kako ističe istoričar Hamdija Kreševljaković, ovo je najljepši izgrađen šadrvan na svijetu. Izgrađen 1377. godine od alabastra. Šadrvan nose 12 lavova od crnog mermera, a okružuje ga kolonada od 128 stupova od mermera.[1]

Funkcija i izgled uredi

Šadrvani, uopšteno uzevši, imaju istu funkciju kao i javne česme, samo što se oni grade u javnim kupatilima i dvorištima džamija, medresa, tekija, karavan-saraja i nekih drugih većih i impozantnijih objekata. Prvenstveni im je, međutim, zadatak, da daju vodu većem broju osoba u isto vrijeme za obredno umivanje. I, oni, uz to, imaju svrhu da djeluju plastično i dekorativno u svojoj okolini, koja je potpuno različita od ambijenta mahale gdje su građene javne česme. Iz tih razloga šadrvan se po svojoj konstrukciji i arhitekturi bitno razlikuje od javnih česama.[3][5][2][6]

Osnovni elemenat šadrvana je kameni bazen s više unaokolo poređanih izljeva ili česama. Pred svakom česmom je omanji i nešto uzdignut kameni kvader, na kojem stoji onaj, koji uzima abdest. Okolo je niska i lagana drvena balustrada, isprekidana s više prilaza ka bazenu, a sa unutrašnje strane te ograde poređane su drvene klupe za odmor. Iz same pak sredine bazena uzdiže se manji ili veći kameni stup, kroz koji odozdo prema gore teče voda. Taj stup nosi jednu, dvije ili tri vanredno oblikovane kamene čaške, koje, redajući se prema gore, bivaju sve manje i pliće. Voda izlazi do na vrh stupa i odatle se onda preljeva iz jedne čaške u drugu, dočaravajući mlazovima i šumovima romantičnu sliku — odakle je upravo u persijskom jeziku i nastao naziv „šadrvan“, što znači „veselotok“, tj. „veselo teče“ u doslovnom prevodu.[7][5][6][8]

Sva ta naprava je zaogrnuta laganom gvozdenom mrežom u vidu lukovice ili kruškaste kupolice, a cio opet prostor nadvisuje krov na šest ili osam poligonalno postavljenih laganih drvenih stupova.[9][5][10] Taj krov je kod boljih šadrvana u obliku kupole, prekrivene olovom, ili je obični strmi šatorasti krov od kamenih ploča na šest ili osam voda, kakav se vidi naročito u Hercegovini.[9][5]

Ne rijetko su površine šadrvana (znamenito u XVI vijeku) bile pokrivane i bogatom dekorativnom plastikom. Tako je dekorativna plastika, korišćena kao dekor šadrvana, već kod savremenika pljenila poglede, pa tako decembra 1660. godine putopisac Evlija Čelebija ističući ljepotu prvobitnog šadrvana pred Jahja-pašinom džamijom u Skoplju navodi da je šadrvan bio tako ukrašen „da se zavidno očara pred tom umetnošću“. Veliki broj ove dekoracije je tokom vijekova pojeo zub vrijemena.[11]

Istorijat uredi

Šadrvan je, kao već naznačeno, porijeklom iz Persije. Od Persijanaca poprimili su ga Arapi i Turci, i prvi ga raširili po Arabiji, Siriji, Egiptu i Španiji, a potonji po Maloj Aziji i Balkanskom poluostrvu.[9] (v. galeriju)

Na prostoru Bosne i Hercegovine ih je nekada bilo gotovo u svim mjestima, ali, kako navodi istoričar kulture Alija Bejtić, većina je protekom vremena propala. Na ovom prostoru su se do danas održala dva u Mostaru — u dvorištu Karađozbegove i Koski Mehmedpašine džamije, i po jedan pred glavnom džamijom u Sarajevu, Čajniču, Jajcu i Banjoj Luci. (v. galeriju) Najviše ih je bilo u Sarajevu, glavnom gradu, a tu je, prema Bejtićevom sudu, nastao i najljepši spomenik te vrste na ovom prostoru — šadrvan u dvorištu Begove džamije.[9]

 
Šadrvan u dvorištu Begove džamije u Sarajevu.
Današnji oblik šadrvana potječe iz 1892. godine, i, prema navodima Bejtića i istoričara Hamdije Kreševljakovića, vjerna je kopija šadrvana Ulu-džamije u Bursi, ali je na tom istom mjestu stajao šadrvan još od 1530. godine, a podigao ga je sam Gazi Husrevbeg. Prije današnjeg šadrvana tu se nalazio šadrvan u biti iste koncepcije, samo nešto drugačijih detalja, kako to pokazuje i jedna očuvana fotografija, a napravljen je 1707. godine. Bazen u tom starom šadrvanu bio je od bosanske miljevine i čistog kružnog oblika, visok 1,5 metara, a 4 m u promjeru.[9][12]

Galerija uredi

Šadrvani u svijetu
 uredi

Šadrvani u Bosni i Hercegovini
 uredi

  •  
    Detalj sa šadrvana u dvorištu sarajevske Begove džamije
  •  
    Šadrvan u dvorištu Karađozbegove džamije u Mostaru[13]
  •  
    Šadrvan u dvorištu Koski Mehmedpašine džamije u Mostaru[13]
  •  
    Detalj šadrvana sa prethodne slike
  •  
    Obnovljeni šadrvan u dvorištu Ferhad-pašine džamije u Banjoj Luci
  •  
    Detalj šadrvana u Banjoj Luci

Šadrvani u Makeodniji
 uredi

Napomene uredi

  1. ^ Takođe i u oblicima šadervan i šedrvan.[2]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Kreševljaković 1991, str. 124.
  2. ^ a b Škaljić 1966, str. 578.
  3. ^ a b Bejtić 1953, str. 258.
  4. ^ „šadrvan”. Hrvatska enciklopedija. Pristupljeno 27. 5. 2019. 
  5. ^ a b v g Kreševljaković 1991, str. 123–124.
  6. ^ a b Zukorlić 2016, str. 159.
  7. ^ Bejtić 1953, str. 258–259.
  8. ^ Redžić 1983, str. 137.
  9. ^ a b v g d Bejtić 1953, str. 259.
  10. ^ Andrejević 1984, str. 75.
  11. ^ Andrejević 1984, str. 75—76.
  12. ^ Kreševljaković 1991, str. 124–125.
  13. ^ a b Bećirbegović 1970, str. 315.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Šadrvan na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Шадрван&oldid=27556854”