Википедија

Bunar

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Bunar (višeznačna odrednica).

Bunar, kladenac, studenac ili zdenac predstavlja vertikalni hidrogeološki objekat napravljen u tlu čija namena je eksploatacija ili osmatranje podzemnih voda. Za izradu bunara koriste se metode kao što su iskop, bušenje ili bušenje sa jezgrovanjem.

Bunar u selu Rujištu (Ražanj)
Bunar u dvorcu Trakošćan.

U seoskim područjima jama je iznutra ograđena kamenom ili opekom, a nadzemni je deo (grlo), prema lokalnim graditeljskim odlikama, u obliku kocke, prizme ili valjka, izveden od gredica, kamena, opeke, betona pa i šupljeg debla. Voda se crpi posudom (metalnom, ranije i kožnim ili drvenim vedrom), ovešenim o drvenu kuku ili pričvršćenom na uže. Uže može biti namotano na vodoravno položeno vitlo, koji se pokreće kolom; takvi su bunari zaštićeni i nadstrešnicom. U ravničarskim krajevima uže je pričvršćeno na đeram, dugačku pokretnu gredu, uloženu u visoki stub. Bunari su većinom na dvorištima pojedinačnih domaćinstava, ali mogu biti i zajednički za zaselak ili selo; tada su i uobičajena mesta okupljanja. Javni gradski i samostanski bunari često su bogato umetnički oblikovani.[1]

Istorija uredi

 
Crpljenje vode iz bunara pomoću kamile, ostrvo Džerba, Tunis, 1960.
 
98 metara duboki bunar u dvorcu Roneburg u Nemačkoj.
 
Kineski keramički model bunara sa sistemom vodenih remenica, iskopan iz grobnice iz doba dinastije Han (202. p. n. e. - 220)
 
Đeram u mestu Markowa (Poljska).
 
Veći deo jednostavnog priručnog vitla naziva se kolo, a manji, produžen u obliku valjka na koje se namata uže s teretom, naziva se vreteno. Sila potezanja srazmerno je manja u odnosu na silu u teretnom užetu prema odnosu poluprečnika vretena i kola.
 
Cisterna u Dominikanskom samostanu u Dubrovniku.

Bunari obloženi drvetom poznati su iz kulture ranog neolita Linearne keramika, na primer u Ostrovu, Češka, datiranom na 5265. pne,[2] Kichoven (udaljeno središte Erkelenca), datirano na 5090. pne, i Ejtra u Šlecu (spoljni centar Asparn an der Zaja) u Austriji, datirano na 5200. p. n. e.[3]

Neki od najranijih dokaza o vodenim bunarima nalaze se u Kini. Kinezi iz neolita otkrili su i široko koristili duboko bušene podzemne vode za piće. Kineski tekst Knjiga promena, izvorno gatački tekst zapadne dinastije Džou (1046—771 pne), sadrži zapis koji opisuje kako su drevni Kinezi održavali svoje bunare i štitili izvore vode.[4] Arheološki dokazi i stari kineski dokumenti otkrivaju da su praistorijski i drevni Kinezi imali sposobnosti i veštine za kopanje dubokih vodenih bunara za pijaću vodu pre 6000 do 7000 godina. Smatralo se da je bunar iskopan na hemedskom mestu iskopavanja izgrađen tokom neolitske ere.[5] Bunar su pokrivala četiri reda trupca sa kvadratnim okvirom pričvršćenim za njih na vrhu bunara. Veruje se da je 60 dodatnih bunara sa pločicama jugozapadno od Pekinga izgrađeno oko 600. p. n. e. za piće i navodnjavanje.[5][6]

U Egiptu su korišteni đermovi i sakije.[7][8] Sakija je mnogo efikasnija, jer može da dovede vodu sa dubine od 10 metara (naspram 3 metra primenom đerma). Sakija je egipatska verzija norije. Neki od najstarijih poznatih izvora na svetu, koji se nalaze na Kipru, datiraju od 9000–10,500 p. n. e.[9] Dva bunara iz neolitskog perioda, oko 6500. godine pre nove ere, otkrivena su u Izraelu. Jedan je u Atlitu, na severnoj obali Izraela, a drugi u Jezril donini.[10]

Podela uredi

Bunar je građevina za zahvaćanje i iskorištavanje podzemnih voda. Kadšto može poslužiti i za kontrolu nivoa podzemne vode. Prema načinu izvođenja, bunari mogu biti kopani, bušeni ili zabijeni, s obzirom na položaj prema vodonosniku, potpuni ili nepotpuni, a prema vrsti strujanja, sa slobodnim vodnim licem ili pod pritiskomom (takav je slučaj na primjer kod arteškoga bunara, kada arteška voda pod pritiskom izbija na površinu).

Prema načinu gradnje uredi

  • Kopani bunari. Ranije su se kopanjem bunara bavili posebni majstori bunardžije. Iznad ovakvih bunara obično se nalazi đeram ili santrač.
  • Bušeni bunari. Po načinu bušenja: udarnom metodom, rotacionom metodom (sa direktnom cirkulacijom fluida za bušenje ili reverznom cirkulacijom), i kombinovanom metodom)
  • Utisni bunari.

Kopani bunar uredi

Kopani bunar najčešće je ozidana jama valjkasta oblika, a sastoji se od nožice, plašta i završne kape (glave). Pretežito se izvodi kod plićih vodonosnika, većinom u području aluvijalnih naslaga. Zidovi bunara nekada su se zidali od kamena ili opeke, a u današnje se doba izvode betoniranjem od dna iskopa prema površini (uglavnom kod plićih vodonosnika) ili spuštanjem betonskih cevi ili sličnih armiranobetonskih delova od površine prema dnu, uz istodobni iskop i vađenje iskopanog materijala. Unutrašnji prečnik takvih bunara obično je nekoliko metara (najmanje 1 metar). Voda u bunaru može doticati kroz otvoreno dno ili kroz otvore ostavljene u zidovima bunara. Zahvat vode iz bunara može biti jednostavan (vedro, dizica ili elevator, klipne crpke) ili složen (različiti tipovi centrifugalnih crpki s električnim pogonom).

 
Stari bunar u Međimurju

Bušeni bunar uredi

Bušeni bunar radio se u prošlosti samo kada je vodonosni sloj bio dubok (uglavnom dublji od 50 metara). Međutim, zahvaljujući razvoju tehnologije bušenja i prateće opreme, danas se bušeni bimaro izvode pri dubinama od deset do nekoliko stotina metara, uz prečnik bunara od 30 do 100 centimetara. Nakon bušenja bušotina se zacevljuje čeličnim cevima, uz izvedbu filtarskoga dela s granuliranim zasipom i pokrovnim vodonepropusnim tamponom. Voda iz takvog bunara zahvaća se podvodnim elektromotornim crpkama. Prednosti su bušenih bunara pred kopanima gotovo neograničena dubina zahvatanja vode, nezavisnost od geološkog sastava tla, dobijanje srazmerno većih količina vode uz manju opasnost od presušivanja, besprekornost vode u sanitarnom pogledu zbog male mogućnosti spoljnog zagađenja, ekonomičnost.

Zabijeni bunar uredi

Zabijeni bunar ili abesinski bunar rupičasta je cev koja je bez prethodnoga bušenja utisnuta u vodonosni sloj u rahlom zemljištu, a uz pomoć koje se sakuplja i crpi podzemna voda, obično za potrebe jednoga domaćinstva ili imanja.[11]

Prema tipu izdani uredi

U zavisnosti od tipa izdani koje koriste mogu biti: obični, arteski (pod pritiskom) i subarteski.

Gradnja uredi

Jedan od načina je da se kopanjem u različitim materijalima zemljine površine kao što je zemlja kopaju uspravne okrugle rupe prečnika do 2,5 metra različitih dubina kojoj se zidovi oblažu u kamen ili betoniraju da bi se sprečilo odronjavanje okolnog materijala i ulaska zagađenja kroz porozne zidove. Ovaj način izrade bunara najčešći je u područjima gde je tlo zemljano.

Drugi način je da se kopanjem u različitim materijalima zemljine površine kopa udubljenje širine do desetak metara neodređene dubine koje se nadsvodi da bi se sprečilo zagađenje. Kod ovog tipa bunara ponekad se zidovi ne obrađuju jer nema potrebe zbog materijala u kojem su izrađene. Ovaj tip gradnje bunara je najučestaliji u područjima gde je tlo kameno ili pretežno kameno.

Treći način je da se u nepropusnom materijalu (kamen, ilovača) pronađe prirodno udubljenje koje se oblikuje u oblik bunara nadsvođenjem i obradom rubnih delova zidova.

Kod gradnje valja naglasiti da određeni bunari imaju „krunu” to jest uzdignuće na samom otvoru koji olakšava izvlačenje vode iz bunara kao što su đeram, vitlo, pumpe i slični uređaji. Bunari koji nemaju „krunu” se nazivaju čatrnja u jednom području Dalmacije te BIH.

Cisterna uredi

Glavni članak: Cisterna

Cisterna je građevina za opskrbu vodom (kišnicom) domaćinstva(kućna) ili naselja (javna). Voda se skuplja s krovova ili za to posebno izgrađene prihvatne površine, s koje se cevovodom dovodi do cisterne ukopane u tlo. U graditeljskom smislu sastoji se od dovodnog cevovoda, prostora za odvajanje ili separaciju (uklanjanje masti, lišća i slično), prostora za filtraciju (pročišćivanje vode), te od spremnika za čuvanje vode. Iz cisterne se voda crpi ručno ili crpkama (klipne ili motorne). Cisterne se grade od kamena, betona ili armiranog betona. Spremnik cisterne s unutrašnje strane malteriše se vodonepropusnom malterom. Cisterne se grade u područjima gde ne postoje izvorišta vode ili nije izgrađena vodoopskrba (krš, ostrva, priobalje, ređe unutrašnjost). Tradicionalne cisterne pokrivene su bačvastim svodom ili kupolom od kamena. Nadzemni deo, grlo, ima oblik prizme, kocke ili valjka, često je isklesan od jednoga komada i ukrašen. Zatvara se drvenim ili željeznim poklopcem. Srednjovekovne cisterne u gradovima i samostanima neretko su bile umetnički oblikovane (Trogir, Hvar, Dubrovnik i drugi). U 19. veku preuzete su i u seljačko graditeljstvo, te se grla cisterne najčešće nalaze na terasi kuća.[12]

Voda uredi

Bunari mogu znatno varirati u dimenzijama (po dubini), izdašnosti i kvalitetu vode. Podzemne vode zahvaćene bunarom daleko su kvalitetnije nego vode iz površinskih tokova, jer im nije potrebna prerada kao za površinske vode. Obično, kada je u pitanju vodosnabdevanje stanovništva, kod podzemne vode zahvaćene bušenim bunarom na većim dubinama (koje ne zahvataju pripovršinske vode) jedini tretman koji se radi je hlorisanje.

Galerija uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ bunar, [1] "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2016.
  2. ^ „World's oldest dendrochronologically dated archaeological wood construction”. Journal of Archaeological Science. 115. 2020. 
  3. ^ Tegel W, Elburg R, Hakelberg D, Stäuble H, Büntgen U (2012). „Early Neolithic Water Wells Reveal the World's Oldest Wood Architecture”. PLOS ONE. 7 (12): e51374. Bibcode:2012PLoSO...751374T. PMC 3526582  . PMID 23284685. doi:10.1371/journal.pone.0051374. 
  4. ^ Kuhn, Oliver (2004-06-30). „Ancient Chinese Drilling”. Canadian Society of Exploration Geophysicists. 29 (6). 
  5. ^ a b Chang, Mingteh (2012). Forest Hydrology: An Introduction to Water and Forests (3rd izd.). CRC Press (objavljeno 1. 11. 2012). str. 31. ISBN 978-1439879948. 
  6. ^ Koon, Wee Kek (25. 7. 2015). „How the ancient Chinese looked after their drinking water”. South China Morning Post. 
  7. ^ „Sakieh explication/difference vs Sakia”. Britannica.com. Pristupljeno 2011-12-19. 
  8. ^ „Sakia explication”. Britannica.com. Pristupljeno 2011-12-19. 
  9. ^ „Stone Age wells found in Cyprus”. BBC News. 
  10. ^ Ashkenazi, Eli (9. 11. 2012). „Ancient Well Reveals Secrets of First Jezreel Valley Farmers”. Haaretz. 
  11. ^ zdenac, [2] "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2016.
  12. ^ cisterna, [3] "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2016.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Bunar na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бунар&oldid=27553298”