Vasa Pelagić
Vasilije Vasa S. Pelagić (Gornji Žabar, 1833 — Požarevac, 25. januar 1899) bio je predstavnik utopijskog socijalizma kod Srba u drugoj polovini 19. veka,[1] prosvetni radnik i narodni lekar.
Vasa Pelagić | |
|---|---|
 Vasa Pelagić | |
| Datum rođenja | 1833. |
| Mesto rođenja | Gornji Žabar, Osmansko carstvo |
| Datum smrti | 25. januar 1899. (65/66 god.) |
| Mesto smrti | Požarevac, Kraljevina Srbija |
| Mesto ukopa | Staro groblje, Požarevac |
Biografija uredi
Rođen je 1833. godine u bosanskom mestu Žabaru, kod Brčkog, kao Vasilije Stefanović (po ocu Stefanu) Pelagić. Krenuo je navodno u mesnu osnovnu školu 1852. godine, a nakon završetka pešice stigao u Beograd, gde je pohađao dve godine nižu gimnaziju.[2] Đak Bogoslovije u Beogradu postao je 1857. godine. Usledio je povratak u zavičaj, kada je 1860. godine kao svršeni bogoslov postao učitelj srpske osnovne škole u Brčkom, gde je osnovao srpsku čitaonicu, jednu od prvih u Bosni. Odatle preko Beograda je krenuo u Rusiju. Na Moskovskom univerzitetu je slušao predavanja iz političke medicine i istorije medicine. Pre povratka u Banja Luku, proputovao je srpske krajeve da bi sagledao stanje narodno.
Posle dve godine boravka u Rusiji, vratio se u Banjaluku i postao je 1866. godine upravnik tada osnovane Srpsko pravoslavne bogoslovije, koja je bila i prva srednja škola u Bosni.[3] Za školske potrebe i radi širenja prosvete u narodu štampao je 1867. godine u Beogradu „Rukovođu za srpsko-bosanske, hercegovačke, starosrbijanske i makedonske učitelje“. Primio je čin arhimandrita da bi zaštitio Bogosloviju u Banjoj Luci od reakcionarnih elemenata sve tri vere, kojima se nije dopadao njegov slobodouman školski program. Bio je 1867. godine "Vasilije S. Pelagić" profesor i upravitelj banjalučke bogoslovije prenumerant Vukove knjige i darodavac 10 primeraka iste, sirotim bogoslovcima.[4] Činio je ono što je propovedao i sledeće 1868. godine.
Februara 1869. godine biva uhapšen pa prognan u Malu Aziju (tačnije u Kjutjaju), pod optužbom da kritikuje turski režim u Bosni. Iz progonstva se spasao 1871. godine uz pomoć Rusije i preko Carigrada je došao u Srbiju. Učestvuje u radu Ujedinjene omladine srpske i predsedava njenoj skupštini u Vršcu. Odatle odlazi na Cetinje i učestvuje u pokretu Družine za oslobođenje srpstva. Dolazi u sukob sa knjazom Nikolom i 1872. godine odlazi u Novi Sad. Godine 1873. boravi u Gracu, Pragu, Trstu i Cirihu; tada se odriče verske službe. U Pragu je 1872. godine "preradio" i objavio delo "Borbu američkog naroda za slobodu i nezavisnost".[5]
Učestvuje u Srpskom ustanku u Hercegovini i Bosni, koji je izbio 1875. godine, i piše Program ustaških prava i druge memorandume za srpske ustanike. Aktivan je 1878. godine radeći na organizovanju otpora protiv najavljene okupacije Bosne i Hercegovine, od strane Austrougarske.[6] Tokom osamdesetih godina je boravio u Srbiji, ali zbog širenja socijalističkih ideja biva proteran nekoliko puta u Rumuniju i Bugarsku.[7] Zbog brošure "Novi grobari Srbije" bio je opet proteran.[8] Bio je međutim u narodu omiljen i žaljen zbog stradanja. Ostalo je zabeleženo da su "Građani varoši Požege" (i drugih, poput Užica) januara 1891. godine zvanično od srpske Narodne skupštine Godine tražili da se Pelagić vrati u Srbiju "iz progonstva".[9] Bio je i kandidat za narodnog poslanika u Čačku, ali nije imao uspeha u tom poduhvatu.[10]
Vaso 1888. godine sarađuje u socijalističkom listu Srpski zanatlija. Učestvuje na skupštini Zanatlijskog udruženja u Vranju 1892. godine i nastoji da se osnuje Socijalistička partija Srbije. Izdaje niz brošura i knjiga o socijalizmu i sarađuje u listovima Zanatlijski savez i Socijal-demokrat kojima je bio i jedan od osnivača. Članke objavljuje i u bugarskoj socijalističkoj štampi, a radovi se prevode i na bugarski.
Vaso se sam "raščinio" kaluđerskog čina i napustio jerarhiju 1873. godine.[11] Učinio je to javno i provokativno. Zbog toga a i kasnijih istupa, o njemu je loše pisala crkvena štampa, ružeći ga zbog "bezbožničkog" delovanja i pisanja. Kada je umro u zatvoru, karlovački "Srpski Sion" kaže za njega "socijalistu": "da je manje pisao, manje bi zla počinio".[12]
Zbog svog slobodnog stava bio je trn u oku režimu u Srbiji. Javno je raščinjen, zatvaran u ludnicu i posle osuđivan na zatvor. Preminuo je u požarevačkom kaznenom zatvoru Zabela 25. januara 1899. godine.[13] Tajno je sahranjen noću na zatvorskom groblju. Kasnije je ponovo sahranjen na Starom groblju u Požarevcu.
Svojim idejama koje je objavio u svojim knjigama, brošurama i novinskim člancima, je puno uticao na radničke i seljačke mase na području Srbije, Hrvatske, BiH, Crne Gore i Bugarske. Postojali su mnogobrojni "Odbori Pelagićevaca", koje su osnivali njegovi sledbenici po mnogim mestima, krajem 19. veka. U Banjaluci je između dva svetska rada delovalo "Radničko-prosvetno društvo Pelagić".[14]
Po njemu su nazvane OŠ „Vasa Pelagić” Beograd i OŠ „Vasa Pelagić” Leskovac, kao i SSŠ „Vasa Pelagić”, Kovin.
Dela i radovi uredi
Sem dela
- Istorija bosansko-ercegovačke bune u svezi sa srpsko- i rusko-turskim ratom (študija za narod i državnike), V. Hornjanski, Budimpešta, 1879.
- Knjiga za narod ili Stvarni narodni učitelj, Novi Sad, 1879.
napisao je dela iz domena socijalizma:
- Spas Srbije i srpstva,
- Narodni dobronoša ili Blagodatnik, Štamparija Narodne Radikalne Stranke, Beograd, 1889.
- Odgovor na četiri društvena pitanja - Šta je socijalizam? Šta oće socijaliste? Koje nauke i kakve nužde gone ljude u u socijalizam? Ima li u Srbiji mesta socijalizmu?, Smiljevo, Beograd, 1892.
- Socijalizam ili Osnovni preporođaj društva, Štamparija M. Jovanovića, Beograd, 1894.
- Nauka i radni narod ili Šta veli nauka u korist radnog naroda, Štamparija Savića i Kompanije, Beograd, 1895.
Zalagao se za reformu školstva i te ideje je izlagao u delima:
- Rukovođa za srpsko-bosanske, hercegovačke, starosrbijanske i makedonske učitelje,
- Preobražaj škole i nastave (suvremena potreba), Štamparija Narodne Radikalne Stranke, Beograd, 1889.
- Nova nauka o javnoj nastavi ili Omladinski i narodni dobrotvor - študija za nastavnike i državnike, za narod i omladinu, “Smiljevo” Štamparija P.Todorovića, Beograd, 1891.
Anitireligiozne teze je izložio u delima:
- Koliko nas košta Bog i gospodar?
- Umovanje čistoga razuma ili šta veli arhimandrit, profesor i direktor jedne bogoslovije - o religiji i njenim dogmama, Štamparija Viktora Hornjanskoga, Budimpešta, 1880.
- Poslanica Bogu ili Predlog pobožnim narodima, Štamparija M. Jovanovića, Beograd, 1891.
Galerija uredi
-
Vasa Pelagić -
Spomenik Vasi Pelagiću u Karađorđevom parku u Beogradu -
Grob Vase Pelagića na Starom groblju u Požarevcu
Reference uredi
- ^ Daskalov, Roumen; Mishkova, Diana (12. 11. 2013). Entangled Histories of the Balkans - Volume Two: Transfers of Political Ideologies and Institutions. BRILL. str. 233. ISBN 978-90-04-26191-4.
- ^ Vasa Pelagić: "Pelagićev narodni učitelj", Beograd 1988.
- ^ "Školski list", Sombor 1866.
- ^ Vuk St. Karadžić: "Život i običaji naroda srpskog", Beč 1867.
- ^ Vasa Pelagić: "Borba naroda američkog za slobodu i nezavisnost", Zlatni Prag 1872.
- ^ "Srbija 1878. godine", zbornik dokumenata, Beograd 1978.
- ^ "Zastava", Novi Sad 1891.
- ^ "Male novine", Beograd 1899.
- ^ "Narodna skupština", Beograd 30. januar 1891.
- ^ "Otadžbina", Beograd 1890.
- ^ "Glas naroda", Novi Sad 1873.
- ^ "Srpski Sion", Karlovci 1899.
- ^ "Zvezda", Beograd 28. januar 1899.
- ^ "Pravda", Beograd 1934.
Literatura uredi
- Daskalov, Roumen; Mishkova, Diana (12. 11. 2013). Entangled Histories of the Balkans - Volume Two: Transfers of Political Ideologies and Institutions. BRILL. str. 233. ISBN 978-90-04-26191-4.
- Terzić, Slavenko (1979). „Vasa Pelagić u izgnanstvu 1887. godine”. Istorijski časopis. 25-26 (1978-1979): 303—309.
