Vajoming
Vajoming (engl. Wyoming), država je SAD[1], koja se nalazi u njenom severnom delu. Površina Vajominga je 253.348 km², a broj stanovnika po popisu iz 2008. je 532.668. Glavni grad je Šajen.
| Vajoming | |
|---|---|
 | |
 | |
| Država |  SAD |
| Glavni grad | Šajen |
| Najveći grad | Šajen |
| Proglašenje za državu | — datum: 10. jul 1890. — poredak: 44. |
| Guverner | Mark Gordon |
| Površina | 253.348 km2 |
| Stanovništvo | 2010. |
| — broj st. | 563.626 |
| — gustina st. | 2,22 st./km2 |
| — ISO 3166-2 | US-WY |
| Zvanični veb-sajt | |
Geografija uredi
Lokacija i veličina uredi
Vajoming se nalazi između 41 i 45 stepena SGŠ i između 104°3' i 111°3' ZGD. Vajoming je tako, pored Kolorada i Jute, jedna od tri države čije se granice u potpunosti poklapaju sa linijama geografske širine i dužine. Takođe, Vajoming je, pored Kolorada, jedina država SAD koja ima u potpunosti pravougaoni oblik. Vajoming se prema severu graniči sa Montanom, prema istoku sa Južnom Dakotom i Nebraskom, prema jugu sa Koloradom, prema jugozapadu sa Jutom i prema zapadu sa Ajdahom. Vajoming se prostire na 253.348 km². Deseta je po veličini država SAD i sastoji se od 23 okruga. To su: Big Horn, Veston, Vošaki, Gošen, Juinta, Karbon, Kembel, Konvers, Kruk, Larami, Linkoln, Najobrara, Nejtrona, Olbani, Park, Plat, Sablet, Svitvoter, Titon, Frimont, Hot Springs, Džonson i Šeridan.
Planinski venci uredi
Velika ravnica se dodiruje sa Stenovitim planinama [1]u Vajomingu. Vajoming je uglavnom visoravan ispresecana brojnim planinskim vencima. Nadmorska visina se kreće od 4207 metara, visina Ganetovog vrha, do 953 metra u dolini reke Bel Fuš na severoistoku države. Na severozapadu Vajominga se nalaze planinski venci Absaroka, Oul Krik, Gro Vent, Vind River i Titon. Na severu su smeštene planine Big Horn, na severoistoku Blek Hil, dok se u južnom delu države nalaze planine Sijera Madre, Larami i Snežne planine. Snežne planine su nastavak Stenovitih planina. Planinski venac Vind River ima više od 40 planinskih vrhova viših od 4000 metara, jedan od njih je i Ganetov vrh (engl. Gannett Peak) koji je ujedno i najviši vrh u državi.
Planinski venac Titon je dugačak oko 80 km, a delom se nalazi i u nacionalnom parku Grand Titon. Na području nacionalnog parka je i vrh Grand Titon, drugi po visini u Vajomingu.
Granica rečnih slivova ide od severa prema jugu preko središnjeg dela države. Reke istočno od razvođa pripadaju basenu reke Misuri koja otiče u Meksičko more. Tu spadaju reke Nort Plat, Vind, Big Horn i Jeloustoun. Reka Snejk, koja protiče severozapadom Vajominga, uliva se u Kolumbiju, dok se Zelena reka uliva u Kolorado. Ove dve reke pripadaju Pacifičkom slivu.
Klima uredi
U Vajomingu preovlađuje polusuva kontinentalna klima sa većim temperaturnim oscilacijama nego što je to slučaj u drugim delovima SAD. Na to prvenstveno utiče topografija države. Leta su topla, sa prosečnim julskim temperaturama od 29 do 35 °C u najvećem delu države. Na nadmorskoj visini preko 2700 metara temperatura je 21 °C. Tokom letnjih noći temperatura se spušta na 10 do 16 stepeni. Krajem proleća i početkom leta količina padavina se smanjuje. Zime su hladne, sa periodima lepog vremena pod uticajem toplog vetra činuka.
Vajoming oskudeva u padavinama pa tako u najvećem delu države godišnje padne oko 250 mm kiše po kvadratnom metru. Količina padavina zavisi od nadmorske visine, pa tako u basenu Big Horn padne od 130 do 200 mm po kvadratnom metru, zbog čega ta oblast izgleda praktično kao pustinja. U nižim oblastima na severu i istoku Vajominga, gde padne od 250 do 300 mm po kvadratnom metru, klima je polusuva, dok u nekim planinskim oblastima godišnje padne oko 510 mm po kvadratnom metru (ili više) i to uglavnom u obliku snega.
Klima Vajominga je uglavnom određena geografskom širinom, nadmorskom visinom i lokalnom topografijom svake pojedine oblasti. Svi ti faktori utiču na temperaturne oscilacije, količinu padavina i vlažnost vazduha. Najvećim delom zime, iznad Vajominga (ili nešto severnije) cirkuliše polarna vazdušna struja usled koje nastaju snažni vetrovi koji donose hladan arktički vazduh i padavine, uglavnom u obliku snega i to najviše u severozapadnim oblastima. Tokom leta se polarna vazdušna masa se povlači na sever prema Kanadi, što uzrokuje lepo vreme.
Za Vajoming su takođe karakteristične oluje u jugoistočnim ravnicama koje su najčešće krajem proleća i početkom leta. Jugoistočni deo države je najviše pogođen tornadima, dok je na zapadu države opasnost od tornada minimalna. Tornadi su u Vajomingu uglavnom manjeg intenziteta i kratkog trajanja.
Istorija uredi
Tragovi ljudskog prisustva u Vajomingu stari su oko 13.000 godina. Pojedini kameni predmeti, kao što su vrhovi strela, napravljeni od strane civilizacija Klovis, Folsom i Plejno govore tome u prilog.
Prisvajanje teritorije uredi
Na pojedine delove današnjeg Vajominga tokom istorije pravo su polagale Španija, Francuska i Engleska. Prisvajanje te teritorije od strane SAD je obavljeno kroz pet velikih aneksija – Kupovinom Luizijane 1803, Sporazumom sa Španijom 1819, otcepljenjem Republike Teksas 1836. i odvajanjem jednog dela posle aneksije 1845, Sporazumom u Gvadalup Idalgu (1848) posle Meksičko-američkog rata i međunarodnim dogovorom 1846. sa Velikom Britanijom.
Trgovina krznom i migracija prema zapadu uredi
Rani razvoj Vajominga je usko povezan sa trgovinom krznom i velikim migracijama prema zapadu. Pretpostavlja se da su krajem XVIII veka francuski traperi i istraživači došli u ove oblasti, međutim prve pouzdane izveštaje o ovom kraju je doneo Džon Kolter. Naime, on je bio zarobljen u planinama Vajominga nekoliko godina. Vrativši se u Sent Luis 1810. pričao je o vrelim gejzirima i velikim kanjonima Jeloustouna. Posle se vratio na zapad a za njim su krenuli i ostali trgovci krznom. Krećući se kopnom u želji da pronađe Astoriju, koja se nalazi na reci Kolumbija, prošao je 1811. kroz Titonski klanac. Sledeće godine Robert Stjuart je, vraćajući se iz Astorije, prošao kroz Južni klanac krećući se gotovo istim putem. Taj put će kasnije postati poznat pod imenom Oregonska staza. Fort Vilijam je osnovan 1834. i predstavljao je prvu stalnu trgovačku stanicu. Ovo mesto je kasnije promenilo naziv u Fort Larami. Nekoliko godina kasnije osnovan je Fort Bridžer (1843).
Smanjenje trgovine krznom uticalo je na to da se mnogi bivši traperi nastane duž Oregonske staze, gde su kolonistima obezbeđivali neophodne potrepštine.
Neprijateljstvo Indijanaca i nastavak naseljavanja uredi
Zbog učestalih napada Indijanaca početkom 60-ih godina XIX veka saobraćanje poštanskih kočija se pomera na jug duž reke Nort Plat. Indijanci nisu blagonaklono gledali na intenzivno naseljavanje belaca koji su počeli da izlovljavaju velika krda bizona. Sporazumi o primirju su sklapani, ali i kršeni sa obe strane. Za to vreme, u južnom Vajomingu nije bilo većih napada, a otkrićem zlata u Južnom klancu 1867. u ovu oblast se počinju naseljavati kolonisti. Intenzivnu kolonizaciju pojačava i otkriće velikih nalazišta uglja na jugozapadu Vajominga. Verovatno najveći podsticaj doseljavanju stanovništva je bio završetak dela pruge Junion Pasifik 1868. koji je prolazio kroz Vajoming.
Status Teritorije i ekonomski razvoj uredi
Ovaj region je 25. jula 1868. dobio status Teritorije, sa glavnim gradom Šajenom. Dana 10. decembra 1869. Vajoming je postao prva država u svetu u kojoj je ženama dato pravo glasa. Zato se Vajoming naziva i Državom jednakosti (Equality State). Gušenjem indijanskih pobuna i smeštanjem plemena Arapaho i Šošoni u rezervat Vind River, omogućeno je nesmetano transportovanje stoke preko pašnjaka Vajominga. Pojavili su se i mnogobrojni kradljivci stoke, a vlasti su bile nemoćne da spreče krađe. Zbog toga je u okrugu Džonson i izbio „stočarski rat“ 1892. Ograđivanjem poseda, ti problemi su donekle ublaženi. Krajem XIX veka počinje ozbiljniji uzgoj ovaca, ali su se uzgajivači goveda pobunili. Velik broj naseljenika počeo da se iseljava iz Vajominga, uvidevši da tu nema mogućnosti za obradu manjih parcela zemljišta. Uprkos tome, broj stanovnika je konstantno rastao, pa je sa devet hiljada stanovnika 1870. porastao na više od devedeset hiljada 1890. Taj porast broja stanovnika je uticao na povećanje broja škola, da bi 1887. bio osnovan i Univerzitet Vajoming.
Državnost i napredno zakonodavstvo uredi
Vajoming je postao država SAD 1890[1]. i u skladu sa progresivnim idejama donet je liberalni Ustav. Kerijevim zakonom iz 1894. omogućeno je lakše naseljavanje, podstaknut je razvoj poljoprivrede i predviđena je zaštita voda, kao i njihova racionalnija upotreba. Osnivanjem nacionalnih parkova zaštićena su šumska prostranstva.
U politici progresivni pokret je imao veliki broj pristalica. Kao rezultat toga može se izdvojiti to da je 1924. Neli Tejlo Ros izabrana za prvu ženu na funkciju guvernera u nekoj američkoj državi.
Demografija uredi
| 1900. | 1910. | 1920. | 1930. | 1940. | 1950. | 1960. | 1970. | 1980. | 1990. | 2000. | 2010. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 92.531 | 145.965 | 194.402 | 225.565 | 250.742 | 290.529 | 330.066 | 332.416 | 469.557 | 453.588 | 493.782 | 563.626 |
Stanovništvo uredi
U 2009-oj broj stanovnika u Vajomingu je procenjen na 544.270, što je predstavljalo povećanje od 11.289 ljudi ili 2,07% u odnosu na prethodnu godinu i povećanje od 50.488 ljudi ili 9,28% u odnosu na broj stanovnika utvrđen popisom iz 2000. Vajoming je izuzetno retko naseljen i predstavlja državu SAD sa najmanjim brojem stanovnika, a samo Aljaska ima manju gustinu naseljenosti.
Veroispovest uredi
Stanovnici Vajominga se prema veroispovesti dele na:
- hrišćane - 79%
- protestante - 53%
- luterane - 8%
- baptiste - 8%
- metodiste - 6%
- prezviterijance - 4%
- sledbenike Episkopalne crkve - 4%
- pripadnike drugih protestantskih crkava - 21%
- Jevreje - 0%
- ostale religije - 1%
- nereligiozne osobe - 18%
Privreda uredi
Prema izveštaju Biroa za ekonomske analize SAD, društveni proizvod Vajominga u 2005. godini je iznosio 27,4 milijarde dolara. U januaru 2010. stopa nezaposlenosti je iznosila 7,6%[2].
Za razliku od drugih država SAD privreda Vajominga je uglavnom zasnovana na rudarstvu i turizmu. U 2001. ukupan prihod od rudarstva je iznosio 6,7 milijardi, dok je ostvareni prihod od turizma iznosio 2 milijarde dolara. Glavne turističke atrakcije su nacionalni parkovi Grand Titon i Jelouston. Nacionalni park Jelouston svake godine poseti tri miliona ljudi.
Poljoprivreda nema više onakav značaj kakav je imala ranije u Vajomingu, ali je ona veoma bitan deo privrede ove države. Najvažniji poljoprivredni proizvodi Vajominga su: stoka (govedina), seno, šećerna repa, žito (pšenica i ječam) i vuna.
Rudarstvo uredi
Najznačajniji mineralne sirovine koje se eksploatišu u Vajomingu su ugalj, zemni gas, metan iz rezervoara uglja, sirova nafta, uranijum i trona.
- Proizvodnja uglja u 2004. iznosila je 358,8 miliona tona čime se Vajoming svrstao na prvo mesto u SAD. Rezerve uglja u Vajomingu su 62,3 milijarde tona. Najviše uglja se nalazi u basenima Pauder River i Zelene reke.
- Vajomingu je 2007. godine bio drugi po proizvodnji zemnog gasa u SAD a proizvodnja je iznosila 63,85 biliona kubnih metara.
- Proizvodnja metana iz rezervoara uglja predstavlja u stvari drukčiji način proizvodnje zemnog gasa. On se uglavnom proizvodi u basenu Pauder River. Tokom 2002. proizvodnja ovog energenta je iznosila 9,3 milijarde kubnih metara.
- Tokom 2007. u Vajomingu je proizvedeno 53.400.000 barela sirove nafte i po proizvodnji ovog energenta Vajoming je peti u SAD.
.svg){kind=small}
