Veles
Veles (mkd. Велес, tur. Köprülü, grč. Βελεσά; od 1946. do 1996. grad se zvao Titov Veles) je grad u Severnoj Makedoniji, u središnjem delu države, na Vardaru. Veles je sedište i najveće naselje istoimene opštine Veles.
 Stari deo Velesa sa sahat kulom, simbolom grada | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Severna Makedonija |
| Opština | Veles |
| Stanovništvo | |
| — 2002. | 43.716 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 41° 42′ 50″ S; 21° 46′ 13″ I / 41.71384621525005° S; 21.770409250163666° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 210 m |
  Veles Veles na karti Severne Makedonije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 1400 |
| Pozivni broj | 043 |
| Registarska oznaka | VE |
| Veb-sajt | veles |
Veles je značajno središte za Severnu Makedoniju. U Velesu su otvoreni: prva škola makedonskog jezika, prva gimnazija, prvo pozorište, prva biblioteka, prvi muzej i prva muzička škola u Severnoj Makedoniji.
Poreklo naziva
urediU toku istorije grad je često menjao ime: od starorimskog naziva Vila Zora, preko osmanskog Ćupurli do današnjeg Veles. Današnje ime grad je dobio u 7. veku sa doseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, od slovenske reči veles koja znači „u šumi“ (zbog gustih šuma koje su ga okruživale). Ovo je i naziv za jedno staroslovensko božanstvo.
Geografija
urediGrad Veles je smešten u središnjem delu Severne Makedonije. Od Skoplja, Veles je udaljen je 55 km južno.
Reljef: Veles je središte istorijske oblasti Povardarje, koja obuhvata područje oko Vardara. Naselje je smešteno u kotlini reke, na nadmorskoj visini od približno 210 m. Zapadno od grada izdiže se planina Jakupica, a južno planina Babuna. Istočno od grada počinje Ovče polje.
Klima u Velesu je izmenjena kontinentalna sa značajnim uticajem Egejskog mora (žarka leta).
Vode: Kroz Veles protiče Vardar. Reka deli grad na dva dela, zapadni i istočni.
Istorija
uredi
Područje današnjeg Velesa naseljeno je već u doba praistorije. Grad na mestu današnjeg Velesa je osnovan oko 168. p. n. e. pod nazivom Vila Zora.
U 7. veku ovo područje naseljavaju Sloveni i daju mu današnji naziv. Od 11. veka postoje pisani dokazi o naselju pod današnjim nazivom. Godine 1371. mesto je bilo posed srpske velikaške porodice Dejanovića.[1] Među sačuvanim srednjovekovnim spomenicima, najpoznatiji je Manastir Svetog Dimitrija (14. vek), a od najvećeg arhitektonskog interesa je Crkva Svetog Pantelejmona (19. vek).
Iz Velesa je bio rodom turski veliki vezir Ćuprilić[potrebna odrednica].[2]
Po beogradskom kalendaru iz 1839. godine gradić Veles je navodno "u Albaniji", a godišnji trgovački vašar održava se tu 20. maja.[3]
Maja 1856. godine stradao je Veles od odmetnika Arnauta. Ovi su zapalili i opljačkali dok je goreo severni deo grada, koji razdvaja reka Vardar. Izgorele su kuće i sva trgovačka čaršija.
U gradu je 1899. radio Srbin lekar, dr Ivan Popović, a "prvak" veleških Srba tada je Hadži Jovan Vesović. Veliki srpski rodoljub Petar Tašević ubijen je u atentatu koji su izveli "bugaraši".[4]
U Prvom balkanskom ratu, srpska vojska je ušla u Veles 21. oktobra/3. novembra 1912.[5] Pre ovog rata je kao granica srpske i bugarske zone figurirala linija Ohrid-Veles-Kriva Palanka, pri čemu bi svi ti gradovi pripali Bugarskoj.[6] U okupiranoj Srbiji 1915-18, Veles su zauzeli Bugari (Makedonska vojno-inspekcijska oblast).
U Kraljevini SHS/Jugoslaviji, Veles je, sa Skopskim okrugom, postao deo Skopske oblasti, koja 1929. postaje deo Vardarske banovine.
Pruga Veles – Štip je izgrađena 1924, preko Vardara u Velesu je izgrađen most.[7]
Nakon okupacije Jugoslavije 1941, veći deo Makedonije je priključen Bugarskoj. Veles je oslobođen 9. novembra 1944.
Duhovni život
urediVeles je jedan od vrlo starih gradova Stare Srbije, podignut na reci Vardaru, koja ga razdvaja na dva dela - istočni (zvani Prcorek?)i zapadni. Po pristrasnom izveštaču "Carigradskog vesnika" iz 18. decembra 1854. godine, očigledno Bugarinu - Jordanu Konstantinovom, žitelji Velesa - svih 5000 pravoslavaca su Bugari, a ovi što je zanimljivo - govore bugarsko-srpskim jezikom "slavenskim", i nešto malo cincarskim. Velešani ljudi su po njemu "dosetljivi i obdareni Bugari", koji su pre 15 godina bili dobri trgovci i radili sa Peštom i Bečom. List "Bratstvo" piše 1899. godine, da je u Velesu od 15.000 stanovnika, najviše Srba. Bugarski egzarhisti su od 1870. godine agresivno vršili "pobugarivanje" u Skoplju, Ohridu i Velesu[8], tako što su podsticali "filetizam", da bi se veleško neopredeljeno stanovništvo izjasnilo - kao jedino pod Turcima prihvatljivo - da je bugarsko. Odgovor je najviše zavisio od postavljenog pitanja, seljaci bi bili navedeni na poželjni odgovor. Agenti bugarskog Egzarhata su sumnjičili Srbe kod Turaka rečima: "Srbi su u Osmanskoj imperiji jedini nelojalan i sumnjiv narod. Oni sanjaju neprestano o srpskom carstvu i održavaju veze sa Beogradom." To je podsticalo neprijatestvo između turskih vlasti i Srba, dovodilo do stalnih sukoba. Zbog toga su Turci 1876. godine doneli naredbu po kojoj se zabranjuje "srpsko ime" u Staroj Srbiji i Makedoniji (Južnoj Srbiji). Od tada su Srbi preimenovani u puku "hrišćansku raju".
Grad je imao dve lepe pravoslavne crkve, koje su izmešane sa tada postojećih šest džamija. Jedna crkva je posvećena Sv. Spasu, i ima vrlo lepo ukrašeno templo, po ugledu na ono u manastiru Visoki Dečani prozvan "Vsedržitelj". U crkvi se služi "slavenosno" tj. bugarsko-srpskim jezikom. Drugi hram je posvećen Sv. Pantelejmonu, to je nova, visoka građevina.
U neposrednoj okolini nalazila su se 1854. godine tri manastira. Prvi, posvećen Sv. Jovanu Krstitelju prozvan "Vetersko", ozidali su građani sa konacima i pomoćnim zgradama, česmom i baštom, niže koje protiče reka Pčinja. Manastirska crkva je međutim mala i vrlo stara, građena navodno za vreme sultana Mehmeda drugog. Bilo je tu mnogo starih rukopisa koje su monasi nebrigom uništili. Drugi manastir, posvećen Presvetoj Bogorodici prozvan "Sogle", nalazi se u gustoj šumi. I njegova bogata biblioteka je gotovo uništena. Treći manastir, posvećen Sv. Arhistratu Arhanđelu Mihailu prozvan "Klepa" (po brdu iznad)je takoše izgubio vredne stare rukopise. Sve ove manastire kaže se u opisu iz 1854. godine, zidali su srbski carevi, knezovi i despoti.[9] Kao kupac srpske knjige Dositeja Obradovića, javlja se u Velesu 1830. godine monah Pahomije.
Izabran je 1910. godine za episkopa veleškog Srbin, Varnava.[8]
Srpska knjiga u Velesu
urediU Velesu je u prvoj polovini 19. veka, živeo i radio Anđelko Palašević veliko-kupac (trgovac). Trgovački poslom je mnogo putovao, i budući radoznao mnogo čitao. Pešta je postala u to vreme važno mesto trgovanja i tu su se duže ili kraće bavili mnogi špekulanti Veleški. Zahvaljujući složnim trgovcima Veles je bio prosperitetno mesto, sve dok se nije krajem pedesetih godina 19. veka, rasplamsala međunacionalna trvenja Grka i Bugara. Bugari su radili pod "firmom - Slavjani", svojatajući-koristeći Srbe za potiskivanje neslovena Grka (Cincara). Srpske interese nenametljivo je branila njegova razvijena književnost, nastajala na svim stranama. U Pešti je srpsku knjigu pazario pretplatom, pomenuti hadžija Anđelko Palašević.[10] Knjigu iste godine uzima još jedan Velešanin, privremeni stanovnik Pešte - Hadži Janko Kušović. Hadži Janko u Pešti te 1827. godine pribavlja još jednu srpsku knjigu.[11] Nižu se godine, a sa njima i broj čitalaca iz Velesa, koji se bave u Pešti. Tako 1828. godine novu knjigu Brankovićevu u Pešti uzimaju trgovci: Janko Hadži Kušević, Manojlo Panajotović, Nikola Hadži Mihail, Adžiano Kušević i Manojlo Palašović.[12] Srpsku istorijsku knjigu o knjazu Milošu, nabavio je u Pešti, "Anđelko Palacković" iz Velesa.[13] Kada se 1829. godine ovaj "Bugarin" sada kao Palašev(po svom priznanju) iz Makedonije, bavio u Pešti, pretplatio se za dve srpske knjige, napomenuvši za sebe, da je "veliki ljubitelj knjižestva i slave nacije svoje".[14] Pored Lazarevićeve, Anđelko nabavlja i "Pisma" od srpskog prosvetitelja Dositeja Obradovića. Te godine 1829. uzima iz Budima i treću knjigu, sada o srpskom despotu Jakšiću, potpisujući se sa "Bugarski trgovac i ljubitelj književstva i slave...".[15] Dogodine na red dolaze čitaoci opet Dositejevi, čiji "Duh spisanija" ulazi u domove imućnih Velešana: trgovaca Manasija Hadži Kuševiča, Nikole Hadži Mihaila, Atanasije Puljnića, Anđelka Palaševa, Jeliseja Savića, te Dimka Čike turskog carskog "landkapetana" tamošnjeg, i najposle dve gospođe Julijane Radivojević i Marije Nenadović. Poučnu i praktičnu knjigu o zdravlju[16] uzimaju čitaoci dobro znani iz Velesa 1830. godine: Anđelko Palašev trgovac i "veliki ljubitelj knjige i nacije svoje" i Nikola Hadži Mihail. Knjiga je srpska ali naciju nije smeo da pomene Anđelko, jer takva su bila vremena. Delo umno kupuju 1831. godine, Velešani: kir Anđelko, rilski jeromonah "visokoučeni" Pahomije i gazda Naum Boško.[17] U Pešti je Anđelko uzeo još jednu srpsku knjigu, ovaj put o svemiru i njegovoj "istoriji".[18] Onaj ko je želeo da upozna mađarsko pravo mogao je 1831. godine da naruči praktičnu knjigu objavljenu u Budimu. Naravno da se poslovni ljudi iz Velesa, koji rade sa Peštom tu računaju. Bio je to Manasi Hadži Trajko Kušević trgovac veleški.[19] Novu srpsku knjigu pribavio je prosvećeni trgovac Anđelko 1832. godine istaknuvši u spisku pretplatnika da je "veliki ljubitelj knjižestva srpskog i osnivač prve biblioteke u varoši Velesu".[20] Bugarin "veliki trgovac i ljubitelj knjižestva" prenumeracijom nabavlja iste godine zanimljivu knjigu "Srbski rodoljubac".[21] Velešani ne žale novac za knjige, pa 1832. godine stiže novi naslov u ruke: Gospodara Anđelka Palašova, "Bolgarina" velikog trgovca i ljubitelja knižestva, zatim Jovana Hadži Georga, Mihaila Hadži Pana i Zafira Angela - u Pešti nalazećih trgovaca.[22] Požrtvovani Anđelko i dalje mnogo čita, pa sledeće 1833. godine uzima još jednu knjigu srpsku, ne menjajući uverenje.[23] Anđelko Palašov se javlja i u spisku priložnika "Beogradskog knjigohranilišća" (Narodne biblioteke) od 1832. godine.[24] Uz Anđelka sina Petkova, koji je bio "hadžija", pismeni kupci jedne druge srpske knjige 1835. godine su i drugi poklonici pravoslavnih svetinja - njegov brat Mano Hadži Palašov (ta varijanta prezimena) i Zafir Hadži Boškov, oba veliko-kupci.[25] Po mišljenju posetilaca Velesa, on je u to vreme bio središte velikobugarskog uticaja u Staroj Srbiji.[26] Kada je sledeće 1836. godine u Pešti izašla bugarska knjiga, njeni kupci iz Velesa će posvedočiti svojim imenom - novo "opredeljenje".[27] Pretplatili su se sada: Manasi H. Trajkov Kušović, Mano H.(Hadži) Petko Palašov i Zamfir Kimo H.(Hadži) Boškov - oba kupci veleski. Videli smo kako se dotad nacionalno odrođeno i neopredeljeno stanovništvo starosedelačko, postepeno pod veštim uplivom mešetara, odriče svoje istinske samobitnosti i svojih prirodnih korena. Još, da pomenemo prenumeranta veleškog trgovca Kostu Najdena, koji je 1854. godine nabavio za sina Đorđa, vrednu srpsku knjigu.[28] Jovan Nešković upravitelj osnovnih škola i profesor u Velesu je 1858. godine objavio knjigu svog oca, koju je preveo "na čist bugarski jezik". Otac Atanasije Nešković je 1801. godine napisao u Pešti delo "Istoriju Bugarske".[29]
Školstvo
urediSrpska narodna škola u mestu otvorena je 1854. godine i radila do 1876. godine. Posle prekida, ponovo je obnovila rad 1899. godine.[30] U varoši Velesu 1857. godine otvorene su pored postojećih dve nove škole: trgovačka i ženska. Trgovini, koja se razgranala čak do Budima, bio je potreban školovan podmladak. U trgovačkoj školi učili su se strani jezici nemački, francuski i "jelinski" (koji je bio različit od "grčko-zagorskog") bitni za rad.
Nema sumnje da su mnogi mladi Velešani nastavili dalje školovanje na strani. Najizgledniji su im bili Pešta i Beograd, a čini se da je najdalje dospeo Konstantin Šuljević koji je 1853. godine bio učenik drugog razreda gimnazije u Odesi, u Rusiji.
Jovan Nešković je 1857. godine potvrđen za profesora glavne škole i upravitelja svih osnovnih škola u perspektivnom Velesu i njegovom okruženju. On je maja 1859. dao oglas u srpskom listu, za upražnjeno mesto starijeg učitelja u školi u obližnjem Prilepu. Plata je iznosila 5000 groša (ili 400 forinti) koja bi se povećala u zavisnosti od uspeha učiteljevog, zatim besplatnog stana i ogreva. Kandidati Srbi su imali da se preko komisionara Teodora Histodulovića u Aleksincu (Srbiji), njemu prijave.[31] Nešković je često odlazio u Srbiju tokom svojih odmora, i sarađivao je u novosadskom listu "Srbski dnevnik". U jednom izveštaju se kaže da je u mestu radila srpska narodna škola, muška i ženska u periodu 1868—1874. godine.[32] Srpska polugimnazija u Velesu je osnovana 1913. godine.
Arhiepiskop Antim (Grk) podigao je 1858. godine veliko zdanje "Grčko-jelinske škole", za decu petnaestak svojih bogatih sunarodnika tamošnjih Cincara.[29] U toj školi se učilo na grčko-zagorskom jeziku.
Po izveštaju stanja u bugarskom Egzarhatu 1903. godine, u gradu Velesu ima ukupno 19.700 stanovnika. Od toga je Slovena bilo 12.000, Turaka 6600, Cincara 500 i Cigana 600 duša.[33] Po statistici sekretara Bugarske egzarhije, 1905. godine u Velesu su funkcionisale dve bugarske osnovne i dve srednje škole i po jedna srpska, rumunska i grčka osnovna i srednja škola.[34]
Od 1918. godine Veles se pripojio Kraljevini SHS, kasnije Jugoslaviji.
Godine 1991. grad je u sastavu nezavisne Severne Makedonije.
Stanovništvo
uredi
Po poslednjem popisu stanovništva iz 2002. godine, grad Veles je imao 46.714 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Većinska veroispovest stanovništva je pravoslavlje.
Kultura
urediNajveće turističko odredište u bližoj okolini Velesa je antički grad Stobi. Osim toga, značajni su i lokaliteti Breza i Pešti, koji obiluju pešterima (sa arheološkima ostacima iz neolita, ranohrišćanski pešteri).
U opštini Veles nalazi se osam osnovnih i četiri srednje škole, sportsko igralište, sportska sala, bazen, pozorište, muzej, biblioteka, kino-sala, deset crkava, manastiri i džamija.
Gradovi pobratimi
uredi
Drugi oblici saradnje:
Galerija
uredi-
Veles 1930. godine -
Crkva svetog Pantelejmona -
Staro jezgro Velesa -
Narodni muzej u Velesu -
Spomenik NOB-u iznad grada -
Grad Veles na fotografiji iz kalendara Vardar za 1913. godinu.
Vidi još
urediReference
uredi- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1902. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1898. godine
- ^ "Meseceslov", Beograd 1839. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
- ^ "Politika", 22. okt. 1912, str. 2
- ^ Bogdanović, Dimitrije. Knjiga o Kosovu: Oslobođenje Kosova. rastko.rs
- ^ "Ilustrovani list"; 1924, br. 30; str. 4 i 21
- ^ a b "Politika", Beograd 1927. godine
- ^ "Svetovid", Temišvar, 13. januar 1855.
- ^ Avram Branković: "Karakteristika ili opisanije naroda po celoj zemlji živećeg", Budim 1827. godine
- ^ Jovan Pačić: "Sočinjenija pesnoslovna", Pešta 1827. godine
- ^ Avram Branković: "Pregled...", Budim 1828. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Miloš Obrenović knjaz Srbiji ili građa za srpsku istoriju našega vremena", Budim 1828. godine
- ^ Lazar Lazarević: "Vladimir i Kosara - drama u tri čina", Budim 1829. godine
- ^ Živan Teodorović: "Priključenija vojvode srpskog Stefana Jakšića", Budim 1829. godine
- ^ Vasilije Čokrljan: "Hudožestvo odvratiti bolesti", Budim 1830. godine
- ^ Jevta Popović: "Sveslavije ili Panteon", Pešta 1831. godine
- ^ Georgije Magarašević: "Kratka vsemirna istorija", Budim 1831. godine
- ^ Petar Virovac: "Pervi osnovi glavokrivnog mađarskog prava", Budim 1831. godine
- ^ Danilo Mladenović: "Šumica", Budim 1832. godina
- ^ Vasilije Čokerljan: "Srbski rodoljubac", Budim 1832. godine
- ^ Georgije Zahariades: "Slavenska gramatika...", Pešta 1832. godine
- ^ Isidor Stojanović: "Nravoučitelne basne u stihovi", Budim 1833. godine
- ^ "Srpski narod", Beograd 6. mart 1943. godine
- ^ Jovan Berić: "Žitije presvete... Bogorodice i prisno djeve Marije", Budim 1835. godine
- ^ "Delo", Beograd 7. januar 1894. godine
- ^ "Kratko načertanije na sveobštata istorija", prevod sa ruskog na bugarski jezik, Ivan Kajdanov, Pešta 1836. godine
- ^ Vikentije Rakić: "Istorija o poslednji razorenija svetoga grada Jerusalima i o uzeću Konstantinopolja", Beograd 1854. godine
- ^ a b "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1904. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 4. jun 1859. godine
- ^ "Delo", Beograd 1899. godine
- ^ "Delo", Beograd 1903. godine
- ^ Brancoff, D.M. "La Macedoine et sa Population Chretienne". Paris, 1905, r.118-119.
