Velike razvodne planine
Velike razvodne planine (engl. Great Dividing Range) su planinski lanac na istoku Australije, uz samu obalu Pacifičkog okeana. Pružaju se pravcem sever-jug na dužini od 3.000 kilometara. Najviši vrh je na visini od 2.228 metara — Košćuško.
| Velike razvodne planine | |
|---|---|
 Velike razvodne planine | |
| Geografske karakteristike | |
| Ndm. visina | 2.228 m |
| Geologija | |
| Starost stena | karbon-perm |
| Vrsta planine | venačne |
Veliki razvodni lanac se proteže od ostrva Dauan u moreuzu Torez kod severnog vrha poluostrva Kejp Jork, proteže se celom dužinom istočne obale kroz Kvinslend i Novi Južni Vels, a zatim skreće na zapad preko Viktorije pre nego što konačno nestaje u ravnici Vimera kao valovita zapadno od regiona Grampijans. Širina opsega varira od oko 160 km (100 mi) do preko 300 km (190 mi).[1] Područje Velikih plavih planina, prašume Gondvane i vlažni tropski predeli Kvinslenda, koji su deo svetske baštine, nalaze se u lancu. Najviše mesto u Australiji, planina Košćuško od 2.228 m (7.310 ft), nalazi se u delu Snežnih planina južnog Velikog razvodnog lanca.
Geografija uredi
Razdelni lanac se ne sastoji od jednog kontinuiranog planinskog lanca, već je kombinovani kompleks (kordiljera) planinskih venaca, visoravni, brdovitih planinskih oblasti i strmina sa drevnom i složenom geološkom istorijom. Naziv fiziografske podele za kopnenu masu je Istočni Australijski Kordiljeri. Na pojedinim mestima teren je relativno ravan, sastoji se od veoma niskih brda.[2] Obično se brdsko područje kreće od 300 do 1.600 m (980 do 5.250 stopa) u visinu.[2] Planine i visoravni, koji se sastoje od krečnjaka, peščara, kvarcita, škriljaca i dolomita, nastali su procesima raseda i nabora.[3]
Planinski sistem počinje od poluostrva Jork u Kvinslendu i pružaju se preko Novog Južnog Velsa i Viktorije, na čijem se zapadu i završavaju. Može se izdvojiti nekoliko zasebnih celina koje se ističu svojim visinama — [[]] (1.615 m), Plave planine (1.180 m), Snežne planine, Australijski Alpi i druge. Novoengleske i Plave su ispresecane dubokim kanjonima, a Snežne obiluju brojnim pećinama.
Klima ovih prostora je planinska na većim visinama, sa uticajem suptropske, tropske i umerene klime u podnožjima. Temperature se kreću u rasponu od 10-25 °C, u zavisnosti od visine i geografske širine, a padavine takođe variraju u pogledu istih faktora. Brojne reke izviru u pobrđu velikih razvodnih planina, kao što su, Ficroj, Darling, Marumbidži i Marej. Biljni i životinjski svet je raznovrstan, a zbog izuzetnog značaja i prirodnih lepota ovde je formirano oko 35 nacionalnih parkova.
Kao empirijska zakonomernost, reke istočno/jugoistočno od Razdelnog lanca se ulivaju direktno na istoku u južni Pacifik i Tasmansko more, ili južno u Basov moreuz. Reke zapadno od razdelnog lanca otiču u različitim zapadnim pravcima prema geografskim širinama: basen Mari-Darling u jugoistočnoj Australiji (Darling Dauns/istočni jugozapadni Kvinslend, zapadni/centralni Novi Južni Vels, severna Viktorija i region Marilends/Riverlend na jugoistoku juga Australija) slivaju se prema jugozapadu u Veliki australijski zaliv preko obalnog jezera Aleksandrina;[2] istočna polovina basena jezera Er u istočnoj centralnoj Australiji (sistemi Kuper Krik i reka Vorberton u centralnom/zapadnom jugozapadnom Kvinslendu i istočnom krajnjem severu od Južne Australije) slivaju se prema jugozapadu u endorejsko jezero Kati Tanda–Er; brojne reke zapadnog poluostrva Kejp Jork u severoistočnoj Australiji (severni/krajnje severni Kvinslend) otiču ka zapadu ili severozapadu direktno u zaliv Karpentarija.
Klima uredi
Oštar uspon između primorskih nizija i istočnih visoravni utiče na klimu Australije, uglavnom zbog orografskih padavina, a ove oblasti najvišeg reljefa otkrile su impresivnu zemlju klisura.[4] Područja istočno od planinskog lanca u južnom NJV obično doživljavaju Fenov efekat, što je suv vetar koji potiče iz Velikog razvodnog lanca koji naglo podiže temperaturu vazduha u zavetrini tog planinskog lanca i smanjuje vlagu u atmosferi.[5] Ovaj suv vetar, koji povećava opasnost od požara u toplim mesecima, nastaje zbog delimične orografske opstrukcije relativno vlažnog niskog vazduha i spuštanja suvljeg gornjeg vazduha u zavetrini planina. Suvlji vazduh se tada više zagreva zbog adijabatske kompresije dok se spušta niz zavetrine, formirajući kišnu senku.[6]
U hladnoj sezoni, Veliki razvodni lanac štiti veći deo jugoistoka (tj. Sidnej, Centralna obala, dolina Hanter, Ilavara, ACT, Monaro i Južna obala) od jugozapadnih polarnih udara koji potiču sa Južnog okeana, koji donose ledenu kišu, susnežicu i snežne padavine na uzvetrinskoj strani venaca, kao što su regioni Centralnih ravnica, Jugozapadnih padina i Snežnih planina. Svi oni imaju vlažnije zime.[7] Budući da se nalaze na izloženoj zapadnoj ivici Velikog razvodnog lanca, mesta kao što su Krukvel, Brajt, Kankoban, Mirtlford, Batlou, Tumut i ona u Zapadnom Gipslendu (naime dolina Latrob i Vilsonov rt) dobijaju značajne padavine zimi i stoga su uz vetar; dok su Kuma, Golbern, Omeo, Baural, Bombala, Nimitabel i Kanbera na istočnoj ivici Velikog razvodnog lanca relativno topliji i suvlji, posebno u hladnoj sezoni, što ih čini na zavetrinskom stranom, pored toga što su zaštićeni od kako istočnih tokova, tako i zapadnih frontalnih sistema zbog njihovog položaja u sendviču.[8]
Štaviše, Oberon, Delegejt, Litgou, Šuters Hil i Sani Korner su na vrhu venaca i tako su izloženi iz svih pravaca, te otuda i njihove ravnomerno raspoređene padavine. Glavna skijališta u Novom Južnom Velsu, kao što su Tredbo Vilidž, Perišer i Šarlot Pas, leže prelazno između nizvetarske i zavetrinske strane (prvi grad je više nizvetarski, a drugi više zavetrinski). Iako primaju znatne padavine sa vrha venaca, nedostaje im postojana oblačnost koja karakteriše zaista vetrovite lokacije na zapadnoj strani, kao što su; Kabramura, Kijandra, planina Baler, Fals Krik, planina Hotam i planina Bafalo.[9]
Padavine uredi
U oblastima niz vetar, padavine pretežno potiču iz Tasmanskog mora na istoku, pošto Veliki razvodni lanac blokira zapadne hladne frontove iz Južnog okeana (koji imaju tendenciju da stignu između zime i ranog proleća). Zbog toga su zime u zavetrinskim zonama sušnije (zbog fenovog efekta), a leta su relativno vlažna. Kada je reč o zavetrinskim oblastima, malo ili nimalo padavina se dobija od Tasmanskog mora na istoku zbog velikih udaljenosti i Velikog razvodnog lanca; umesto toga, padavine potiču iz Južnog Indijskog okeana i Južnog okeana, napredujući ka istoku ili severoistoku preko Viktorije. Zime u oblastima sa vetrom su uglavnom vlažne, a leta obično (relativno) suva. Prelazna područja mogu biti izložena i zapadnim frontovima i istočnim tokovima, gde imaju prilično ujednačene padavine.[10]
Geologija uredi
Velike razvodne planine izgrađene su od peščara, škriljaca, kvarcita i magmatskih stena. Najjače su izdignute za vreme karbona i perma, pre oko 350 miliona godina. Istočne strane su strme sa brojnim klifovima, a zapadne su niže i blaže. Kao što im i samo ime kaže, planine predstavljaju razvođe između Indijskog okeana i unutrašnjeg dela Australije. Po izgledu, građi i rudnom bogatstvu, veoma su slične Uralu. Prosečna nadmorska visina venca je 1.500-2.000 metara
Stanovništvo i privreda uredi
Velike razvodne planine su u prošlosti naseljavala brojna plemena australijskih starosedelaca, koja su se do danas zadržala. Najseverniji grad je Morton u Kvinslendu, a ka jugu se pružaju još značajniji Forsajt, Tuvumba, Vorik, glavni grad Australije — Kanbera i dr. U podnožjima su se razvili najvažniji centri poput Brizbejna, Sidneja, Melburna i ostalih. Privreda je dobro razvijena, sa brojim nalazištima — opal (Lajtning Ridž i Vajt Klifs), nafta i gas (Darling Daunz), srebro (Tasmanija), ugalj (Plave planine), gvožđe (Ajron Rejndž), olovo-cink (Tasmanija i Australijski Alpi), zatim mangan, boksit, uran i dr. Hidroenergetski potencijal je iskorišćen u slivu reka Marej i Darling.
Status uredi
Godine 2009. kao deo Q150 proslave, Veliki razvodni lanac je predstavljen kao jedna od Q150 ikona Kvinslenda zbog svoje uloge „lokacije“.[11]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Shaw, John H., Collins Australian Encyclopedia, William Collins Pty Ltd., Sydney. 1984. ISBN 0-00-217315-8.
- ^ a b v Johnson, David (2009). The Geology of Australia. Cambridge University Press. str. 202. ISBN 978-0-521-76741-5.
- ^ Haggett, Peter (2001). Encyclopedia of World Geography. Marshall Cavendish. str. 3211. ISBN 0-7614-7289-4. Pristupljeno 23. 12. 2012.
- ^ Löffler, Ernst; A.J. Rose; Löffler, Anneliese; Warner, Denis (1983). Australia:Portrait of a Continent. Richmond, Victoria: Hutchinson Group. ISBN 0-09-130460-1.
- ^ Drechsel, S.; Mayr, G.J. (2008). „Objective Forecasting of Foehn Winds for a Subgrid-Scale Alpine Valley”. Weather and Forecasting. 23 (2): 205—218. S2CID 123497649. doi:10.1175/2007WAF2006021.1.
- ^ Sharples, J.J.; Mills, G.A.; McRae, R.H.D.; Weber, R.O. (2010). „Foehn-Like Winds and Elevated Fire Danger Conditions in Southeastern Australia”. Journal of Applied Meteorology and Climatology. 49 (6): 1067—1095. doi:10.1175/2010JAMC2219.1
.
- ^ Rain Shadows by Don White. Australian Weather News. Willy Weather. Retrieved 24 May 2021.
- ^ And the outlook for winter is … wet by Kate Doyle from The New Daily. Retrieved 24 May 2021.
- ^ Hoinka, K.P. (1985). „Observation of the airflow over the alps during a foehn event” (PDF). Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society. 111 (467): 199—224. doi:10.1002/qj.49711146709.
- ^ Sharples, J.J., McRae, R.H.D., Weber, R.O., Mills, G.A. (2009) Foehn-like winds and fire danger anomalies in southeastern Australia. Proceedings of the 18th IMACS World Congress and MODSIM09. 13–17 July, Cairns.
- ^ Bligh, Anna (10. 6. 2009). „PREMIER UNVEILS QUEENSLAND'S 150 ICONS”. Queensland Government. Arhivirano iz originala 24. 5. 2017. g. Pristupljeno 24. 5. 2017.
Literatura uredi
- Vujadinović, S. (2009): Regionalna geografija Australije, Geografski fakultet, Beograd
- Australia.gov. „Australian Rocks and Mountains”. Arhivirano iz originala 15. 7. 2012. g. Pristupljeno 18. 9. 2012.
- „Kosciuszko National Park”. Australian Alps National Parks. Australian Government. Pristupljeno 18. 5. 2019.
- „About the Great Eastern Ranges corridor”. Office of Environment & Heritage. Government of New South Wales. 29. 1. 2014. Pristupljeno 8. 5. 2015.
- Goudie, Andrew (2004). Encyclopedia of geomorphology: A-I. Psychology Press. str. 764. ISBN 978-0-415-32738-1.
- Ollier, C. D. (1982). „The Great Escarpment of eastern Australia: Tectonic and geomorphic significance”. Journal of the Geological Society of Australia. 29 (1–2): 13—23. doi:10.1080/00167618208729190.
- Johnson, David (2009). The Geology of Australia. Cambridge University Press. str. 202, 205. ISBN 978-0-521-76741-5.
