Врли нови свијет

Brave New World preusmerava ovde. Za druga značenja pogledajte stranicu Brave New World (višeznačna odrednica).

Vrli novi svijet (engl. Brave New World) je distopijski roman Oldusa Hakslija napisan 1931, a objavljen 1932. godine. Radnja se odvija u Londonu 2540. godine (632. godine Fordove ere, po romanu). Roman predviđa razvoj reproduktivne tehnologije i učenja u snu koji u spoju dovode do stvaranja novog društva. Društvo budućnosti je otjelotvorenje ideala koji čine osnovu futurizma. Haksli je kao odgovor na ovu knjigu napisao i esej, Brave New World Revisited (1958) i svoje završno djelo, roman pod naslovom Ostrvo 1962. godine. Vrli novi svijet se često upoređuje kao inverzni pandan romanu Hiljadu devetsto osamdeset četvrta Džordža Orvela.

Vrli novi svijet
Prvo izdanje romana
Nastanak i sadržaj
Orig. naslov	Brave New World
Autor	Oldus Haksli
Dizajner korica	Lesli Holand
Zemlja	Ujedinjeno Kraljevstvo
Jezik	engleski
Žanr / vrsta dela	naučna fantastika distopijska fikcija
Izdavanje
Datum	4. februar 1932.
Broj stranica	311
Prevod
Prevodilac	Vlada Stojiljković
Datum izdavanja	1967: Jugoslavija

Radnja

Roman počinje u Londonu, gradu Svetske države, 632. godine Fordove ere (odnosno 2540. godine po gregorijanskom kalendaru). U ovom društvu građani se proizvode u veštačkim matericama i od detinjstva prolaze kroz programe indoktrinacije, kako bi bili svrstani u unapred određene klase (ili kaste) zasnovane na inteligenciji i radu. Lenina Kraun, radnica u inkubatorskom odeljenju, popularna je i seksualno poželjna, ali Bernard Marks, psiholog, nije. On je rastom niži u odnosu na prosečnog pripadnika svoje visoke kaste, što mu izaziva kompleks inferiornosti. Njegov rad sa tehnikom učenja u snu omogućava mu da razume, ali i osudi metode kojima društvo održava svoje građane mirnima, uključujući i stalnu konzumaciju smirujućeg leka koji izaziva sreću, poznatog kao „soma”. Ignorišući posledice, Bernard glasno i arogantno iznosi svoje kritike, zbog čega njegov pretpostavljeni razmatra mogućnost da ga zbog nekonformizma premesti na Island. Njegov jedini prijatelj je Helmholc Votson, talentovani pisac koji oseća da u ovom bezbolnom društvu ne može da koristi svoj dar na kreativan način.

Bernard sa Leninom odlazi na odmor izvan Svetske države, u Rezervat divljaka u Novom Meksiku, gde prvi put svedoče prirodnom rađanju, bolestima, procesu starenja, drugim jezicima i religioznom načinu života. Kultura stanovnika Rezervata podseća na savremene starosedelačke američke narode tog regiona, potomke Anasazija, uključujući Pueblo narode Hopi i Zuni. Bernard i Lenina prisustvuju nasilnom javnom ritualu, nakon čega upoznaju Lindu, ženu koja je poreklom iz Svetske države, ali sada živi u Rezervatu sa svojim sinom Džonom, koji je odrastao u ovom okruženju. Linda je nekada davno došla u Rezervat na odmor, ali se razdvojila od grupe i ostala zarobljena. U međuvremenu je zatrudnela sa svojim saputnikom (koji se ispostavlja kao Bernardov pretpostavljeni, Direktor Centra za inkubatorsku proizvodnju i sistematsku obradu). Ona nije ni pokušala da se vrati u Svetsku državu jer se stidela svoje trudnoće. Džon, iako je čitav život proveo u Rezervatu, nikada nije bio prihvaćen od strane meštana, pa su i njemu i Lindi životi bili teški i neprijatni. Linda je naučila Džona da čita, ali samo iz jedine knjige koju je imala — naučnog priručnika. Jedinu drugu knjigu koju je Džon našao doneo mu je saplemenik Pope: kompletna dela Vilijama Šekspira. Odbačen od strane sela, Džon svoje emocije ume da izrazi samo kroz Šekspirove reči, često citirajući Buru, Kralja Lira, Otela, Romea i Juliju i Hamleta. Linda sada želi da se vrati u London, a Džon takođe želi da vidi taj „vrli novi svet” o kojem mu je majka toliko pričala. Bernard u tome vidi priliku da osujeti svoj premeštaj i dobija dozvolu da povede Lindu i Džona sa sobom. Po povratku u London, Džon se susreće sa Direktorom i naziva ga svojim „ocem”, što izaziva smeh prisutnih. Osramoćen, Direktor podnosi ostavku pre nego što stigne da premesti Bernarda.

Bernard, sada kao „čuvar” Džona, „divljaka” koji postaje slavna ličnost, dobija pažnju od najviših krugova društva i uživa u popularnosti koju je nekada prezirao. Njegov trenutni status je, međutim, kratkog veka, jer postaje ljubomoran kada shvati da se Džon zaista zbližava samo sa Helmholcom, koji ga razume na intelektualnom nivou. Linda, koju smatraju ružnom i beskorisnom, sve vreme provodi koristeći somu, dok Džon odbija da prisustvuje društvenim događajima koje Bernard organizuje, zgranut prazninom tog sveta. Lenina i Džon osećaju međusobnu fizičku privlačnost, ali Džonove ideje o ljubavi i udvaranju, zasnovane na Šekspirovim delima, u potpunosti su nespojive sa Lenininim slobodoumnim stavom o seksu. Ona pokušava da ga zavede, ali on je napada, nakon čega saznaje da mu je majka na samrti. Džon žuri u bolnicu, izazivajući skandal jer to nije „ispravan” odnos prema smrti. Deca koja su tamo dovedena radi „navikavanja na smrt” ponašaju se na način koji Džon doživljava kao nepoštovanje, zbog čega jednog od njih fizički napada. Potom pokušava da prekine podelu some nižim kastama, tvrdeći da ih oslobađa. Nastali metež ugušen je kada policija raspršuje isparenja some, a Helmholc i Bernard su uhapšeni.

Bernard, Helmholc i Džon dovedeni su pred Mustafu Monda, „Svetskog upravljača za zapadnu Evropu”, koji saopštava Bernardu i Helmholcu da će biti premešteni na ostrva zbog asocijalnog ponašanja. Bernard moli za još jednu šansu, ali Helmholc pozdravlja priliku da postane pravi individualac i sam bira Folklandska Ostrva, verujući da će ga njihovo hladno vreme inspirisati za pisanje. Mond mu govori da je progon zapravo nagrada – pošto su ostrva puna najzanimljivijih ljudi koji se nisu uklopili u model Svetske države. Džon odbija Mondovu racionalizaciju sistema kasti i socijalne kontrole, tvrdeći da zahteva „pravo da bude nesrećan”. On želi da bude proteran, ali Mond odbija, želeći da vidi šta će se dalje desiti sa njim.

Obespokojen, Džon se povlači u napušteni svetionik na brdu, blizu sela Patenam, gde namerava da živi u asketizmu i da se očisti od civilizacije, praktikujući samobičevanje. To privlači pažnju novinara i znatiželjnika. Nakon što se javnost zasiti priče, dokumentarni snimak njegovog bičevanja postaje senzacija i izaziva novi talas interesovanja. Među gomilom iz helikoptera izlazi žena, za koju je nagovešteno da je Lenina. Džon, u naletu besa, bičuje i nju i sebe, što razgoreva masu i dovodi do sumanute, somom podstaknute orgije.

Kada nova gomila radoznalaca i novinara stigne helikopterima da ga vide, zatiču Džonovo beživotno telo – obesio se.

Likovi

Redoslijedom pojavljivanja

• Tomas „Tomi“, alfa, Direktor „Centra za inkubatorsku proizvodnju i sistematsku obradu“ za London; kasnije otkriven kao otac Džona Divljaka.
• Henri Foster, alfa, Administrator u Centru i Leninin partner.
• Lenina Kraun, beta-plus, nosi zeleno ali joj je svejedno drago što je iznad gama; Radnica na vakcinaciji u Centru; u nju je zaljubljen Džon Divljak.
• Mustafa Mond, alfa-dvostruko plus, Svjetski upravljač za zapadnu Evropu (postoji još 9 upravljača, za razne dijelove svijeta).
• Pomoćnik direktora odsjeka za predoređivanje.
• Bernard Marks, alfa-plus, psiholog (specijalista za hipnopediju).
• Fani Kraun, beta, radnica na flaširanju embriona; Leninina prijateljica.
• Benito Huver, alfa, Leninin prijatelj; Bernard ga nije volio.
• Helmholc Votson, alfa-plus, predavač u Višoj školi za emocionalnu tehnologiju (Odsjek za pisanje tekstova), prijatelj Bernarda Marksa i Džona Divljaka.

Na Misi solidarnosti

• Morgana Rotšild, Herbert Bakunin, Fifi Bredlo, Džim Bokanovski, Klara Deterding, Džoana Dizel, Sarodžini Engels, i „onaj grmalj“ Tom Kavaguči.

• Gospođica Kit, upraviteljica visokotehnološkog koledža u Itonu.
• Arhipojac, kvazi-religijska ličnost sa sjedištem u Kenterberiju.
• Primo Melon, izvještač za Radio-novosti za više kaste, koji pokuša da dobije intervju od Džona Divljaka i koga Džon napadne zbog ometanja.
• Darvin Bonaparte, paparaco koji izvještava svijet o Džonovom pustinjaštvu.

U Malpaisu

• Džon Divljak („Gospodin Divljak“), sin Linde i Tomasa (Tomija, Direktora), stranac i u primitivnom i u civilizovanom društvu.
• Linda, beta-minus. Majka Džona Divljaka, a davno nestala djevojka Tomasova (Tomijeva, Direktorova). Ona je iz Engleske i bila je trudna noseći Džima kada se odvojila i izgubila od Tomasa na jednom putu u Novi Meksiko. Ne vole je divljaci zbog njenog „civilizovanog“ ponašanja, a ni civilizovani ljudi jer je debela i izgleda stara.
• Pope, domorodac iz Malpaisa. Iako podstiče Lindino ponašanje zbog kog je divljaci mrze u Malpaisu on, spava sa njom i donosi joj meskal, svejedno se drži tradicionalnih vjerovanja svog plemena. Džon je kao mladić pokušao da ga ubije.

Pozadinski likovi

Oni su izmišljeni likovi ili stvarni likovi koji su umrli prije događaja iz romana, ali se pominju u njemu:

• Henri Ford, koji je postao mesijanska figura za Svjetsku državu. Izraz „Gospod Ford“ se koristi umjesto „Gospod Bog“, kao počast za izum serijske trake.
• Zigmund Frojd, izraz „Gospod Frojd“ se ponekad koristi umjesto „Gospod Ford“ kao asocijacija na Frojdovu psihoanalizu i odgoj ljudi, i Frojdovu popularizaciju shvatanja da je seksualna aktivnost od suštinskog značaja za čovjekovu sreću. Stanovnici Svjetske države vjeruju da su Frojd i Ford jedna te ista osoba.
• H. Dž. Vels, „Dr Vels“, britanski pisac i utopijski socijalista čija knjiga „Men Like Gods“ je bila jedan od podsticaja za „Vrli novi svijet“.
• Ivan Petrovič Pavlov, čije tehnike uslovljenog refleksa se koriste za odgajanje djece.
• Vilijam Šekspir, čija zabranjena djela Džon Dovljak citira u romanu. Citirani komadi uključuju Magbeta, Buru, Romea i Juliju, Hamleta, Kralja Lira, Mjeru za mjeru i Otela. Mustafa Mond ih takođe poznaje jer on, kao svjetski upravljač, ima pristup određenim istorijskim knjigama, kao što je Biblija.
• Tomas Robert Maltus, čijim imenom se opisuju kontraceptivne tehnike (Maltusov opasač) koje primjenjuju žene u Svjetskoj državi.
• Ruben Rabinovič, lik kod kog je prvi put zabilježeno dejstvo hipnopedije (učenja u snu).

Izvori imena

Ograničeni izbor imena koja Svjetska država dodjeljuje svojim građanima odgojenim iz flaša može da se poveže sa osobama iz politike i kulture koji su imali uticaja u birokratiji, privredi i tehnologiji Hakslijevog doba, a time i sistemima iz Vrlog novog svijeta:

• Bernard Marks, po Klodu Bernaru (ili možda po Bernaru od Klervoza ili po Bernardu Šou) i po Karlu Marksu.
• Lenina Kraun, po Lenjinu, boljševičkom vođi tokom Oktobarske revolucije.
• Fani Kraun, po Dori Kaplan, poznatoj po neuspješnom atentatu na Lenjina. U romanu su, ironično, Lenina i Fani prijateljice.
• Poli Trocki, manje značajan lik. Po Lavu Trockom, vođi oktobarske revolucije.
• Benito Huver, po Benitu Musoliniju, italijanskom diktatoru; i po Herbertu Huveru, tadašnjem predsjedniku SAD.
• Helmholc Votson, po njemačkom ljekaru i fizičaru Hermanu fon Helmholcu i po američkom bihevioristi Džonu B. Votsonu.
• Darvin Bonaparte, po Napoleonu Bonaparti, vođi prvog francuskog carstva, i po Čarlsu Darvinu, autoru Porijekla vrsta.
• Herbert Bakunjin, po Herbertu Spenseru, engleskom filozofu i darvinistu društva, i po Mihailu Bakunjinu, ruskom filozofu i anarhisti.
• Mustafa Mond, po Mustafi Kemalu Ataturku, osnivaču Turske nakon Prvog svjetskog rata, koji je modernizovao zemlju; a Mond po Bruner Mond, jednom odjeljenju Imperial Chemical Industries.
• Primo Melon, po Migelu Primu de Riveri, španskom premijeru i diktatoru (1923—1930), i po Tomasu Melonu, bankaru.
• Sarodžini Engels, po Fridrihu Engelsu, ko-autoru Komunističkog manifesta (sa Karlom Marksom); i po Sarodžini Naiduu, indijkom političaru.
• Morgana Rotšild, po poznatoj evropskoj bankarskoj porodici Rotšildovih.
• Fifi Bredlo, po britanskom političkom aktivisti i ateisti Čarlu Bredlou.
• Džoana Dizel, po Rudolfu Dizelu, njemačkom inženjeru pronalazaču dizel-motora.
• Klara Deterding, po Henriju Deterdingu, jednom od osnivača Holandske kraljevske naftne kompanije.
• Tom Kavaguči, po japanskom budističkom monahu Ekaiju Kavagučiju, prvom zabilježenom japanskom posjetiocu Tibeta i Nepala.
• Žan-Žak Habibula, po francuskom filozofu Žan-Žaku Rusou; i po Habibula Kanu, koji je početkom 20. stoljeća bio afganistanski emir.
• Gospođica Kit, upraviteljica koledža u Itonu, po upravitelju Džonu Kitu iz devetnaestog stoljeća.
• Arhipojac, parodija na arhiepiskopa iz Kanterberija i odluku anglikanske crkve iz avgusta 1930. godine kojom se odobrava ograničena upotreba kontracepcije.
• Pope, po Popeu, američkom urođeniku pobunjeniku koji je optužen za sukob poznat kao Pueblo Revolt.

Naslov

Vrli novi svijet je najpoznatiji Hakslijev roman. Ironičan naziv (Brave New World) je izveden iz riječi lika Mirande iz Šekspirovog djela Bura, čin V, scena I:

„O čuda!

Kol’ko je mnogo krasnih bića ovde! Kako je lep taj ljudski rod! O vrli novi svete,

koji imaš baš takve ljude!”

Isti izraz se javlja i u engleskom prevodu djela Žerminal od Emila Zole (iz 1885. godine):

„Nasmejao se svom ranijem idealizmu, đačkoj viziji vrlog novog sveta u kome bi vladala pravda i ljudi bi bili braća.”

Novije i bliskije pominjanje istog izraza javlja se u pjesmi The Gods of the Copybook Headings Radjarda Kiplinga, iz 1919. godine:

"And that after this is accomplished, and the brave new world begins "When all men are paid for existing and no man must pay for his sins ..."

Prevodi naziva romana na drugim jezicima takođe ponekad aludiraju na slične izraze korištene u jeziku prevoda.

Istorija

Oldus Haksli je napisao Vrli novi svijet 1931. godine, dok je još živio u Francuskoj i Engleskoj (Haksli je britanski pisac koji se 1937. godine preselio u Kaliforniju). Do tog vremena Haksli se već istaknuo kao pisac i satiričar društvenih odnosa. Već je pisao je za časopise Vanity Fair i Vogue, objavio zbirku poezije (The Burning Wheel, 1916. godine) i četiri uspješna satirična romana: Crome Yellow 1921. godine, Antic Hay 1923. godine, Those Barren Leaves 1925. godine i Kontrapunkt 1928. godine. Vrli novi svijet je Hakslijev peti romani prvo djelo na temu distopije.

Na pisanje romana Vrli novi svijet Hakslija je podstaknuo utopijski roman H. Dž. Velsa Men Like Gods. Velsov optimistički pogled na svijet kod Hakslija je stvorio zamisao da napiše parodiju na taj roman, koja je postala Vrli novi svijet. Nasuprot najpopularnijim optimističkim romanima tog vremena, Haksli je htio da pruži zastrašujuću sliku budućnosti. Haksli je Vrli novi svijet nazivao „negativnom utopijom”. Neki smatraju da je roman Mi Jevgenija Zamjatina (završen deset godina ranije, 1921. godine) takođe imao uticaja na Hakslija, ali Haksli je izjavio da u to vrijeme nije bio čuo za tu knjigu.

Haksli je posjetio tada novootvorena i tehnološki napredna postrojenja Brunner and Mond koja su bila dio Imperial Chemical Industries i opisao je do u pojedinosti procese koje je tamo vidio. Uvodi u najnovijim izdanjima romana Vrli novi svijet navode da je Haksli za pisanje romana bio nadahnut posjetom toj fabrici.

Iako je radnja romana postavljena u budućnost, on sadrži probleme i pitanja iz ranog 20. veka. Industrijska revolucija je upravo donosila ogromne promjene u svijetu. Masovna proizvodnja je omogućila da automobili, telefoni i radio-uređaju budu jeftini i lako dostupni u cijelom razvijenom svijetu. Oktobarska revolucija i Prvi svjetski rat su još uvijek odjekivali svijetom. Mnogi likovi iz romana su nazvani po ljudima koji su uticali na promjene u svijetu u tom vremenu, kao na primjer Benito Huver ili Bernard Marks.

Haksli je u dešavanjima i likovima svog naučno-fantastičnog romana izrazio neka opšta razmišljanja, naročito strah od gubljenja ličnog identiteta. Jedan njegov raniji put u Sjedinjene Američke Države je umnogome doprinio romanu. Osim što je bio iznenađen kulturom mladalačke komercijalne živosti, seksualnog promiskuiteta i samosvojne naravi mnogih Amerikanaca, Haksli je na brodu za Ameriku došao do jedne knjige Henrija Forda. U Evropi je postojao strah od američkog uticaja, tako da su pogled na Ameriku iz prve ruke i pročitane zamisli i planovi jednog od njenih najistaknutijih građanina podstakli Hakslija da Vrli novi svijet poveže sa Amerikom. „Taktiloskop” (feelies) je njegov odgovor na „bioskop” (talkie), a žvakaća guma sa polnim hormonima je parodija na sveprisutnu žvakaću gumu, koja je bila neka vrsta simbola Amerike u to vrijeme. U jednom članku od 4. maja 1935. godine u novinama Illustrated London News, Dž. K. Česterton je objasnio da je Hakslija revoltiralo „doba utopija”, uglavnom pred Prvi svjetski rat, inspirisano djelima H. Dž. Velsa i Džordža Bernarda Šoa o socijalizmu i Svjetskoj državi.

„Nakon doba utopija nastupilo je ono što možemo da nazovemo dobom Amerike, koji je trajao koliko i eksplozija. Za ljude kao što su Ford ili Mond činilo se da ih je previše da bi riješili društvenu zagonetku i da bi učinili kapitalizam opštim dobrom. Ali nama ono nije bilo urođeno; ono je išlo uz tečan, ako ne i bučan optimizam, što naš nehajni ili negativni optimizam nije. Mnogo više nego viktorijanska pravičnost ili čak viktorijanska samosvojnost, taj optimizam je povukao ljude u pesimizam. Jer, recesija je dovela do mnogo više razočarenja nego rat. Nova gorčina i nova zbunjenost su prožimale cjelokupan društveni život, a odražavale se se u cjelokupnoj književnosti i umjetnosti. Prezirala je ne samo stari kapitalizam, već i stari socijalizam. Vrli novi svijet je više revolt protiv Utopije nego protiv Viktorije.”

Za Vrli novi svijet Hakslija su negativno ocijenili skoro svi onovremeni kritičari, mada je roman kasnije pozitivnije prihvaćen. Čak su i oni malobrojni kojima se svidio njegov roman uglavnom ublažavali svoje hvale omalovažavajućim primjedbama.

Fordizam i društvo

Svjetska država je izgrađena na načelima pokretne proizvodne trake Henrija Forda — masovna proizvodnja, homogenost, predvidivost i potrošnja raspoloživih potrošačkih dobara. U isto vrijeme, Svjetskoj državi nedostaje bilo kakav oblik vjere zasnovane na natprirodnim pojavama. Prema samom Fordu se odnosi kao prema božanstvu, a likovi slave Fordovdan i kunu se u njegovo ime (npr, „Forda mi!”). U tom smislu, prisutni su neki djelići tradicionalne vjere, kao što su hrišćanski krstovi, kojima je gornji krak uklonjen kako bi bili izmijenjeni u slovo T. Kalendar Svjetske države godine broji kao godine Fordove ere, gdje je 1. godina jednaka 1908. godini naše ere, što je godina kada je prvi Fordov model automobila T izašao iz proizvodnje. Prema tome, godina dešavanja radnje u romanu je 2540. naše ere, jer se u knjizi označava kao 632. F. e.

Od rođenja, članovima svake kaste se ponavljajućim snimljenim glasovima u toku sna usađuju određena vjerovanja i slogani. Bilo kakvo neraspoloženje koje preostane liječi se antidepresivom i halucinogenim sredstvom koje se naziva soma (grčka riječ za „tijelo”).

Kontroverze

• Knjiga je u Irskoj zabranjena 1932. godine
• Godine 1980. roman je povučen iz škola u Mileru u Misuriju. Godine 1993. bio je pokušaj da se roman povuče iz obavezne lektire škola u Kaliforniji jer se „središnja radnja romana bavi negativnom aktivnošću”.
• Udruženje američkih biblioteka roman Vrli novi svijet stavlja na 52. mjesto u spisku knjiga koje izazivaju najoprečnije stavove.
• Neki poljski kritičari smatraju da je Hakslijev roman plagijat dva naučno-fantastična romana iz 1924. godine − Miasto swiatlosci i Podroz poslubna pana Hamiltona, poljskog autora Mječislava Smolarskog.

Spoljašnje veze

• Literapedia page for Brave New World