Goraždanska štamparija
Goraždanska štamparija bila je jedna od najranijih štamparija među Srbima[1][2] i prva na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine (tadašnje Osmansko carstvo).[3][4] Osnovana je u Veneciji 1519. godine, ali je ubrzo premještena u pravoslavnu crkvu Svetog Georgija u selu Sopotnica blizu Goražda,[5] u osmanskom Hercegovačkom sandžaku.[6] Osnovao je i pokrenuo Božidar Ljubavić, poznat i kao Božidar Goraždanin, koji je bio istaknuti trgovac iz Goražda. Njegov sin Teodor Ljubavić, jeromonah iz manastira Mileševa, vodio je rad štamparije. Radila je do 1523.[4][5] godine, štampajući tri knjige, koje se smatraju među boljim dostignućima ranih srpskih štamparija.[7]
,_137v.jpg) Stranica Goraždanskog psaltira | |
| Status | neaktivna (1523) |
|---|---|
| Osnivač | Božidar Goraždanin |
| Matična država |  Osmansko carstvo |
| Sedište | Crkva Svetog Đorđa u selu Sopotnica (danas Novo Goražde, Republika Srpska) |
| Ključni ljudi | Đurađ i Teodor Ljubavić |
| Vlasnik | Božidar Goraždanin |
Pozadina
urediNakon što je Johan Gutenberg pronašao štamparsku mašinu 1450. godine u Majncu, umjetnost štampanja knjiga je ubrzo uvedena širom Evrope. Krajem 15. vijeka, Venecija je postala glavno sjedište štampanja. Đurađ Crnojević, knez Zeta, 1493. godine je poslao jeromonaha Makarija u Venecija da kupi mašinu i nauči umjetnost štampanja. Na Cetinju, prijestolnici Zeti, Makarije štampa Cetinjski oktoih, prvu inkunabulu pisanu na srpskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika. Štamparija Crnojevića radila je do 1496. godine, kada je Zeta pala pod Osmanlije.[1][8] Božidar Ljubavić je 1518. godine boravio u Mileševi,[5] sjedištu srpske pravoslavne eparhiju u čijem sastavu je bila i Kraljevina Bosna od 1373. godine.[9] Mileševa i ostali dijelovi ove eparhije, uključujući grad Goražde,[8] bili su smješteni u regiji Hercegovina,[10] koju su Osmanlije postepeno osvajale između 1465. i 1481. godine.[11]
Štampanje
uredi
Jeromonah iz Mileševe je sa bratom Đurđem, a po nagovoru oca 1518. godine otišao u Veneciju odakle je donio mašinu za štampanje, hartiju i drugi štamparski materijal u Crkvu Svetog Đorđa u Sopotnici. Dokaz o tome je i zapis Teodora Ljubavića u Predgovoru Službanika iz 1519. godine.[12] Uporedo sa Ljubavićima, štampariju je u Veneciji pokrenuo Božidar Vuković. Braća Ljubavić su kao prvu knjigu pripremila Službenik, čije su kopije završene do 1. jula 1519. godine ili u Veneciji ili u crkvi Svetog Georgija u Goraždu. Jednako nije poznato gdje su se Ljubavići obrazovali za rad u štampariji. Prema nekima, oni su znanje sticali u Goraždu gdje je krajem XV vijeka bila osnovana manastirska škola.[13] Nakon što je Đurađ umro u Veneciji 2. marta 1519. godine, nejasno je da li je njegov brat prenio štampariju u Goražde prije ili poslije završetka radova na Službeniku. U crkvi Svetog Georgija, Teodor osniva Goraždansku štampariju, koja, osim Službenika, štampa još dvije knjige na srpskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika: Psaltir 1521. godine i Mali službenika 1523. godine.[5] Goraždanski psaltir, koji sadrži 352 lista, najveći je od tri knjige.[4] Oni nisu uvezivani u štampariji, jer su za taj posao bili odgovorni prodanci knjiga.[7] Trgovina je bila dobro razvijena u Goraždu, jer je grad bio izgrađen na raskrsnici tri važna puta, koji je povezivao Dubrovnika, Vrhbosnu (Sarajevo) i Kosovo.[14] Ideja Ljubavića za osnivanje štamparije nije bila sama prodaja knjiga, nego želja da te knjige dođu do srpskog naroda. Poseban značaj je izrada ćiriličnih slova.[15] Jer ono što je razlikovalo Goraždansku štampariju od ostalih jeste to da su slova originalan rad braće Teodora i Đurđa, a ne preuzeti od venecijanskih majstora. Štampa je rađena crnom i crvenom bojom koja se preko Dubrovnika i Kotora dovozila iz Venecije. Sve tri knjige odštampane su livenim kurentom veličine oko 3 milimetra i verzalom od 50-60 milimetara. Redoslijed rada je bio takav da su prvo štampani ksilografski klišei crvenom bojom, a zatim tekst štampan crnom bojom. Goraždanska štamparija se razlikovala od ostalih štamparija tog doba po još nekim tehnikama. U Sopotnici su na marginama knjiga posebno štampani znakovi koji su upozoravali na važnije dijelove teksta.[16] Takođe, na goraždanskim knjigama numerisavane su samo sveščice u nizu i to ćiriličnim brojnim oznakama.
Nasljeđe
uredi
Na raskršću puteva u Sopotnici, u vrijeme vladavine Osmanlija, Goraždanska štamparija nije mogla opstati poslije objave Molitvenika iz 1523. godine. Do 1866. godina sa početkom rada Sopronove pečatnje na prostoru Bosne i Hercegovine nije postojala štamparija.[3] Štamparska mašina je 1544. godine iz Goražda prebačena u Trgovište, prijestolnicu Vlaške, čime postao kao takav drugi objekat na teritoriji današnje Rumunije. Njeno premještanje i ponovno aktiviranje ivršio je Dimitrije Ljubavić, Božidarov unuk.[17] zajedno sa Mojsijem Dečanacom koji je znanje stekao u u Vukovićevoj štampariji. U Trgovišteu Dimitrije je štampao Službenik početkom 1545. godine i Apostolarijum 1547. godine.[18] Božidar Vuković osnovao je u Veneciji svoju štampariju 1519. ili 1520. godine, istovremeno sa braćom Ljubavić. Radila je, sa prekidima, sve do kraja 16. vijeka. Postojale su i druge rane srpske štamparije, osnovane na teritoriji Osmansko carstva: u manastru Rujan kod Užica 1529. godine, u manastiru Gračanica kod Prištine 1539. godine, u manastiru Mileševa 1546. godine, u Beogradu 1552. godine, ponovo u Mileševi 1557. godine, u manastiru Mrkšina Crkva kod Valjeva 1562. godine i u Skadru 1563. godine. Bile su aktivne od jedne do četiri godine i štampale su od jedne do tri knjige.[1][2]
Povodom 500 godina od osnivanja Goraždanske štamparije u novembru 2019. godine održan je naučni skup na Palama.[19]
Vidi još
urediReference
uredi- ^ a b v Biggins & Crayne (2000). str. 85-86
- ^ a b Fotić 2005, str. 66
- ^ a b Benac & Lovrenović (1980). str. 145
- ^ a b v Kajmaković 1982, str. 155–58
- ^ a b v g Barać 2008, str. 41–44
- ^ Barać 2008, str. 31
- ^ a b Barać 2008, str. 46–47
- ^ a b Barać 2008, str. 27–29
- ^ Fine 1994, str. 392–93, 484
- ^ Fine 1994, str. 578
- ^ Fine 1994, str. 585
- ^ https://obnovasopotnice.files.wordpress.com/2019/04/zapisi-u-knjigama-gorazdanske-stamparije.pdf
- ^ Narodna biblioteka Srbije, DRAGAN BARAĆ (Beograd) Jeromonah Teodor (Ljubavić), urednik, priređivač i štampar Goraždanske štamparije
- ^ Barać 2008, str. 38
- ^ Mitropolija dabrobosanska — govor mitropolita Nikolaja u Novom Goraždu 2009.
- ^ „Portal Plemenito - Štamparija Božidara Goraždanina”. Arhivirano iz originala 26. 05. 2019. g. Pristupljeno 26. 05. 2019.
- ^ Čurčić 2008, str. 335–36
- ^ Čurčić 2008, str. 339
- ^ „500 godina od osnivanja Goraždanske štamparije”. SPC. 8. 11. 2019. Arhivirano iz originala 09. 11. 2019. g. Pristupljeno 9. 11. 2019.
Literatura
uredi- Barać, Dragan (2008). „Goraždanska štamparija—prva među štamparijama u Hercegovini i srpskim zemljama 16. veka”. Ur.: Barać, Dragan. Arhivirana kopija. Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Arhivirano iz originala 08. 04. 2014. g. Pristupljeno 28. 08. 2018.
- Benac, Alojz; Lovrenović, Ivan (1980). Bosnia and Herzegovina. Sarajevo: Svjetlost.
- Biggins, Michael; Crayne, Janet (2000). „Historical Overview of Serbian Publishing”. Publishing in Yugoslavia's Successor States. New York: Haworth Information Press. ISBN 978-0-7890-1046-9.
- Čurčić, Lazar (2008). „Goraždanska štamparija u Trgovištu u Rumuniji”. Ur.: Barać, Dragan. Arhivirana kopija [The Goražde Printing House 1519–1523]. Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Arhivirano iz originala 08. 04. 2014. g. Pristupljeno 28. 08. 2018.
- Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.
- Fotić, Aleksandar (2005). „Belgrade: A Muslim and Non-Muslim Cultural Centre (Sixteenth–Seventeenth Centuries)”. Ur.: Anastasopoulos, Antonis. Provincial elites in the Ottoman Empire. Halcyon Days in Crete. 5. Rethymno: Crete University Press. ISBN 9789605242169.
- Ivić, Pavle (1995). The history of Serbian culture. Porthill Publishers.
- Kajmaković, Zdravko (1982). „Ćirilica kod Srba i Muslimana u osmansko doba”. Ur.: Alija Isaković; Popadić, Milosav. Pisana riječ u Bosni i Hercegovini: od najstarijih vremena do 1918. godine [The Written Word in Bosnia and Herzegovina: From Earliest Times up to 1918]. Sarajevo: Oslobođenje; Banja Luka: Glas.
- Medaković, Dejan (1958). Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka. Beograd: Naučno delo.
- Medaković, Dejan (1993). „Stare srpske štamparije”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 425—440.
- Plavšić, Lazar (1959). Srpske štamparije od kraja XV do sredine XIX veka. Beograd: Udruženje grafičkih preduzeća Jugoslavije.
- Gavranović, Danilo (8. 11. 2019). „Nepoznati primjerak služabnika Božidara Ljubavića - Goraždanina iz Biblioteke Eparhije zvorničko-tuzlanske”. Zbornik radova sa naučnog skupa Srpska Goraždanska štamparija u svjetlosti nauke i kulture. Pale. Arhivirano iz originala 19. 6. 2023. g.
