Goraždanska štamparija
Goraždanska štamparija bila je jedna od najranijih štamparija među Srbima[1][2] i prva na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine (tadašnje Osmansko carstvo).[3][4] Osnovana je u Veneciji 1519. godine, ali je ubrzo premještena u pravoslavnu crkvu Svetog Georgija u selu Sopotnica blizu Goražda,[5] u osmanskom Hercegovačkom sandžaku.[6] Osnovao je i pokrenuo Božidar Ljubavić, poznat i kao Božidar Goraždanin, koji je bio istaknuti trgovac iz Goražda. Njegov sin Teodor Ljubavić, jeromonah iz manastira Mileševa, vodio je rad štamparije. Radila je do 1523.[4][5] godine, štampajući tri knjige, koje se smatraju među boljim dostignućima ranih srpskih štamparija.[7]
,_137v.jpg) Stranica Goraždanskog psaltira | |
| Status | neaktivna (1523) |
|---|---|
| Osnivač | Božidar Goraždanin |
| Matična država |  Osmansko carstvo |
| Sedište | Crkva Svetog Đorđa u selu Sopotnica (danas Novo Goražde, Republika Srpska) |
| Ključni ljudi | Đurađ i Teodor Ljubavić |
| Vlasnik | Božidar Goraždanin |
Pozadina
urediNakon što je Johan Gutenberg pronašao štamparsku mašinu 1450. godine u Majncu, umjetnost štampanja knjiga je ubrzo uvedena širom Evrope. Krajem 15. vijeka, Venecija je postala glavno sjedište štampanja. Đurađ Crnojević, knez Zeta, 1493. godine je poslao jeromonaha Makarija u Venecija da kupi mašinu i nauči umjetnost štampanja. Na Cetinju, prijestolnici Zeti, Makarije štampa Cetinjski oktoih, prvu inkunabulu pisanu na srpskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika. Štamparija Crnojevića radila je do 1496. godine, kada je Zeta pala pod Osmanlije.[1][8] Božidar Ljubavić je 1518. godine boravio u Mileševi,[5] sjedištu srpske pravoslavne eparhiju u čijem sastavu je bila i Kraljevina Bosna od 1373. godine.[9] Mileševa i ostali dijelovi ove eparhije, uključujući grad Goražde,[8] bili su smješteni u regiji Hercegovina,[10] koju su Osmanlije postepeno osvajale između 1465. i 1481. godine.[11] Božidar Vuković osnovao je u Veneciji svoju štampariju 1519. ili 1520. godine, istovremeno sa braćom Ljubavić. Radila je, sa prekidima, sve do kraja 16. vijeka. Postojale su i druge rane srpske štamparije, osnovane na teritoriji Osmansko carstva: u manastru Rujan kod Užica 1529. godine, u manastiru Gračanica kod Prištine 1539. godine, u manastiru Mileševa 1546. godine, u Beogradu 1552. godine, ponovo u Mileševi 1557. godine, u manastiru Mrkšina Crkva kod Valjeva 1562. godine i u Skadru 1563. godine. Bile su aktivne od jedne do četiri godine i štampale su od jedne do tri knjige.[1][2]
Osnivanje Goraždanske štamparije
uredi
Jeromonah iz Mileševe je sa bratom Đurđem, a po nagovoru oca 1518. godine otišao u Veneciju odakle je donio mašinu za štampanje, hartiju i drugi štamparski materijal u Crkvu Svetog Đorđa u Sopotnici. Dokaz o tome je i zapis Teodora Ljubavića u Predgovoru Službanika iz 1519. godine.[12] Uporedo sa Ljubavićima, štampariju je u Veneciji pokrenuo Božidar Vuković. Braća Ljubavić su kao prvu knjigu pripremila Službenik, čije su kopije završene do 1. jula 1519. godine ili u Veneciji ili u crkvi Svetog Georgija u Goraždu. Jednako nije poznato gdje su se Ljubavići obrazovali za rad u štampariji. Prema nekima, oni su znanje sticali u Goraždu gdje je krajem XV vijeka bila osnovana manastirska škola.[13]Pretpostavlja se da je Đurađ izučavao zlatarsku vještinu u nekom od primorskih gradova, najvjerovatnije u Dubrovniku.[14] Ideja Ljubavića za osnivanje štamparije nije bila sama prodaja knjiga, nego želja da te knjige dođu do srpskog naroda. Izbor i priprema sastava bogoslužbenih knjiga prema rukopisnim predlošcima na srpskoslovenskom jeziku bio je redaktorski posao kojem su pismena i obrazovana braća bila vična. Oni su se kao sveštenik i kaluđer vjerovatno i ranije bavili prepisom knjiga.[15] Poseban značaj je izrada ćiriličnih slova.[16]
Grafika goraždanskih knjiga
urediGoraždanska slova, kako verzali tako i kurentna slova, rađena su prema srpskoj rukopisnoj ćirilici. Oblik i specifičan rez ćiriličnih slova, ligatura i slova sa naprednim znacima, upućuju da slova nisu preuzeta od venecijanskih majstora, već su originalan rad Đurađa i Teodora Ljubavića. To je ono što je razlikovalo Goraždansku štampariju od svih drugih tog doba. Sve tri knjige odštampane su livenim kurentom veličine oko 3 milimetra i verzalom od 50-60 milimetara. Zastavice i najveći broj inicijala u knjigama štampane su u tehnici drvoreza, a ksilografskom tehnikom su štampani veliki naslovi koje su rezali isti majstori drvoreza. Štampa je rađena crnom i crvenom štamparskom bojom koja se preko Dubrovnika i Kotora dovozila iz Venecije. Redoslijed rada je bio takav da su prvo štampani ksilografski klišei crvenom bojom, a zatim tekst štampan crnom bojom. Goraždanska štamparija se razlikovala od ostalih štamparija tog doba po još nekim tehnikama. U Sopotnici su na marginama knjiga posebno štampani znakovi koji su upozoravali na važnije dijelove teksta.[17] Štampa je izvedena pomoću posebnih, malih klišea koji prikazuju šaku koja kažiprstom upućuje na tekst. [18]Takođe, na goraždanskim knjigama numerisavane su samo sveščice u nizu i to ćiriličnim brojnim oznakama. Štamparija je imala samo jednu štamparsku presu. Zbog toga je štampan jedan po jedan dvolist (dvije stranice). Teodor je bio zadužen za pripremu slova, korekturu sloga, montiranje, otiskivanje drvoreza i redoslijed štampanja. Posvećenost radu ogleda se u tome da gotovo sve stranice knjiga imaju pravilan pravougaoni slog. Goraždanski štampar je hartiju za knjige donio iz Venecije zajedno sa štamparskom presom i priborom. U pitanju je papir sa karakterističnim vodenim znacima iz najstarije radionice u Fabrijanu. Ljubavići se nisu bavili uvezivanjem knjiga u štampariji, jer su za taj posao bili odgovorni prodavci knjiga.[7]
Tiraž
urediO tiražu knjiga ne postoje pouzdani podaci. Tiraž i distribucija zavisili su od nekoliko faktora, a Goraždani su primjenjivali još jednu karakterističnu osobinu ove štamparije - pokretljivost. Oni su se, u potrebi tržišta kretali od Venecije, preko Goražda do Trgovišta.[19]
Preselenje u Goražde i Trgovište
urediNakon što je Đurađ umro u Veneciji 2. marta 1519. godine, nejasno je da li je njegov brat prenio štampariju u Goražde prije ili poslije završetka radova na Službeniku. Ono što je sigurno jeste da Teodor nakon bratovljeve smrti nije mogao sav posao da obavlja sam. Pomoć je imao od đakona Radoja i drugih. U crkvi Svetog Georgija, Teodor osniva Goraždansku štampariju, koja, osim Službenika, štampa još dvije knjige na srpskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika: Psaltir 1521. godine i Mali službenika 1523. godine.[5] Goraždanski psaltir, koji sadrži 352 lista, najveći je od tri knjige.[4] Trgovina je bila dobro razvijena u Goraždu, jer je grad bio izgrađen na raskrsnici tri važna puta, koji je povezivao Dubrovnika, Vrhbosnu (Sarajevo) i Kosovo.[20]
Na raskršću puteva u Sopotnici, u vrijeme vladavine Osmanlija, Goraždanska štamparija nije mogla opstati poslije objave Molitvenika iz 1523. godine. Do 1866. godina sa početkom rada Sopronove pečatnje na prostoru Bosne i Hercegovine nije postojala štamparija.[3] Štamparska mašina je 1544. godine iz Goražda prebačena u Trgovište, prijestolnicu Vlaške, čime postao kao takav drugi objekat na teritoriji današnje Rumunije. Njeno premještanje i ponovno aktiviranje izvršio je Dimitrije Ljubavić, Božidarov unuk.[21] zajedno sa Mojsijem Dečanacom koji je znanje stekao u u Vukovićevoj štampariji. Ne zna se kako i kada je izveden dolazak Dimitrija Ljubavića u Trgovište. Pretpostavlja se da te 1544.godine nije bilo mjesta za dvije štamparije - onu u Mileševi i za ovu Ljubavića u Goraždu, pa je Dimitrije bio prinuđen da preseli štampariju. Sa sobom je ponio goraždanska slova i presu za štampanje knjiga, ali i Molitvenik štampan 1523.godine. U Trgovištu Dimitrije je završio štampanje Molitvenika(Trebnika) 10. januara 1545. godine. I to je bila jedina knjiga na kojoj je radio i đakon Mojsije. Godine 1547. Ljubavić je štampao Apostolarijuma u dvije varijante, jednu za Rumune, drugu za Moldavce.[22] Zanimljivo da na Praksapostolu (Praksi) uz ime Dimitrija nema prezimena Ljubavić, ali je rečeno da je unuk Božidara Goraždanina. Slovima štamparije Ljubavića, 1550. godine u Trgovištu đakon Koresi je štampao Triod cvjetni, a potom i druge knjige. Od štamparije Dimitrija Ljubavića, u Trgovištu je bez prekida nastavljeno štampanje rumunskih knjiga.[23]
Povodom 500 godina od osnivanja Goraždanske štamparije u novembru 2019. godine održan je naučni skup na Palama.[24] Tim povodom održan je prvi Sabor umjetnika grafike, koji se održava svako dvije godine, a nosi ime Teodora Ljubavića. [25][26]
Vidi još
urediReference
uredi- ^ a b v Biggins & Crayne (2000). str. 85-86
- ^ a b Fotić 2005, str. 66
- ^ a b Benac & Lovrenović (1980). str. 145
- ^ a b v Kajmaković 1982, str. 155–58
- ^ a b v g Barać 2008, str. 41–44
- ^ Barać 2008, str. 31
- ^ a b Barać 2008, str. 46–47
- ^ a b Barać 2008, str. 27–29
- ^ Fine 1994, str. 392–93, 484
- ^ Fine 1994, str. 578
- ^ Fine 1994, str. 585
- ^ https://obnovasopotnice.files.wordpress.com/2019/04/zapisi-u-knjigama-gorazdanske-stamparije.pdf
- ^ Narodna biblioteka Srbije, DRAGAN BARAĆ (Beograd) Jeromonah Teodor (Ljubavić), urednik, priređivač i štampar Goraždanske štamparije
- ^ Fisković, Cvitko (1973). Dalmatinski majstori u srednjovjekovnoj Bosni i Hercegovini. Zenica. str. 169.
- ^ Mano-Zisi, Katarina (2019). Goraždanska štamparija (1519-1523) Drugo fototipsko izdanje. Bogoslovski fakultet Foča, Filozofski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom Sarajevu. str. 288. ISBN 9789997673145.
- ^ Mitropolija dabrobosanska — govor mitropolita Nikolaja u Novom Goraždu 2009.
- ^ „Portal Plemenito - Štamparija Božidara Goraždanina”. Arhivirano iz originala 26. 05. 2019. g. Pristupljeno 26. 05. 2019.
- ^ Medaković, Dejan (1958). Grafika srpskih štampanih knjiha XV-XVII veka. Beograd. str. 30.
- ^ Grupa autora,, Dragan Barać (2019). Goraždanska štamparija. Pravoslavni bogoslovski fakultet "Sveti Vasilije Ostroški" u Foči i Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu. str. 45—47.
- ^ Barać 2008, str. 38
- ^ Čurčić 2008, str. 335–36
- ^ Čurčić 2008, str. 339
- ^ Goraždanska štamparija (1519-1523) Drugo fototipsko izdanje. Bogoslovski fakultet Foča; Filozofski fakultet Pale; Univerzitet u Istočnom Sarajevu. 2019. str. 361. ISBN 9789997673145.
- ^ „500 godina od osnivanja Goraždanske štamparije”. SPC. 8. 11. 2019. Arhivirano iz originala 09. 11. 2019. g. Pristupljeno 9. 11. 2019.
- ^ „O saboru”. Goraždanska štamparija (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-12-15.
- ^ Srpska, RTRS, Radio Televizija Republike Srpske, Radio Television of Republic of. „Novo Goražde: Obilježeno 500 godina od štampanja Molitvenika (VIDEO)”. DRUŠTVO - RTRS. Pristupljeno 2024-12-15.
Literatura
uredi- Barać, Dragan (2008). „Goraždanska štamparija—prva među štamparijama u Hercegovini i srpskim zemljama 16. veka”. Ur.: Barać, Dragan. Arhivirana kopija. Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Arhivirano iz originala 08. 04. 2014. g. Pristupljeno 28. 08. 2018.
- Benac, Alojz; Lovrenović, Ivan (1980). Bosnia and Herzegovina. Sarajevo: Svjetlost.
- Biggins, Michael; Crayne, Janet (2000). „Historical Overview of Serbian Publishing”. Publishing in Yugoslavia's Successor States. New York: Haworth Information Press. ISBN 978-0-7890-1046-9.
- Čurčić, Lazar (2008). „Goraždanska štamparija u Trgovištu u Rumuniji”. Ur.: Barać, Dragan. Arhivirana kopija [The Goražde Printing House 1519–1523]. Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Arhivirano iz originala 08. 04. 2014. g. Pristupljeno 28. 08. 2018.
- Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.
- Fotić, Aleksandar (2005). „Belgrade: A Muslim and Non-Muslim Cultural Centre (Sixteenth–Seventeenth Centuries)”. Ur.: Anastasopoulos, Antonis. Provincial elites in the Ottoman Empire. Halcyon Days in Crete. 5. Rethymno: Crete University Press. ISBN 9789605242169.
- Ivić, Pavle (1995). The history of Serbian culture. Porthill Publishers.
- Kajmaković, Zdravko (1982). „Ćirilica kod Srba i Muslimana u osmansko doba”. Ur.: Alija Isaković; Popadić, Milosav. Pisana riječ u Bosni i Hercegovini: od najstarijih vremena do 1918. godine [The Written Word in Bosnia and Herzegovina: From Earliest Times up to 1918]. Sarajevo: Oslobođenje; Banja Luka: Glas.
- Medaković, Dejan (1958). Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka. Beograd: Naučno delo.
- Medaković, Dejan (1993). „Stare srpske štamparije”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 425—440.
- Plavšić, Lazar (1959). Srpske štamparije od kraja XV do sredine XIX veka. Beograd: Udruženje grafičkih preduzeća Jugoslavije.
- Gavranović, Danilo (8. 11. 2019). „Nepoznati primjerak služabnika Božidara Ljubavića - Goraždanina iz Biblioteke Eparhije zvorničko-tuzlanske”. Zbornik radova sa naučnog skupa Srpska Goraždanska štamparija u svjetlosti nauke i kulture. Pale. Arhivirano iz originala 19. 6. 2023. g.
Spoljašnje veze
uredi- 500 godina Goraždanske štamparije (SPC, 19. februar 2019) Arhivirano na veb-sajtu Wayback Machine (19. februar 2019)
- Obnova Sopotnice, Goraždanska štamparija 1519—1523.
