Dalmatski jezik
Dalmatski jezik, odnosno dalmatoromanski jezik (ISO 639-3: dlm) je stručni lingvistički naziv (lingvonim) za poseban romanski jezik, koji se od kraja 19. veka smatra izumrlim, a ranije se govorio u primorskim i ostravskim oblastima srednjovekovne Dalmacije, od Kvarnera na severu, do Boke kotorske na jugu. Prema lingvističkim kriterijumima svrstava se u grupu italodalmatskih jezika, koja pripada širem romanskom jezičkom korpusu. Ovaj jezik je specifičan po tome što se zna tačan trenutak njegovog nestanka, a to je 10. aprila 1898. kada je preminuo zadnji govornik ovog jezika.
Naziv uredi
Izrazi dalmatski jezik,[1] odnosno dalmatoromanski jezik,[2] uobičajeni su nazivi (lingvonima) za ovaj romanski jezik. Pomenute pojmove ne bi trebalo mešati sa terminom dalmatinski u regionalnom značenju, pošto se pod dalmatinskim jezikom tj. dijalektom ili skupom dijalekata po pravilu podrazumvaju razne lokalne govorne varijante hrvatskog i srpskog jezika, koji spadaju u slovenske jezike. Dalmatski jezik je romanski govor koji je nastao od latinskog jezika i koji se govorio na istočnoj jadranskoj obali, tako da dalmatinski i dalmatski nisu srodni.
Istorija i govorno područje uredi
Dalmatski jezik je nastao tokom ranog srednjeg veka, kao nastavak govornih oblika latinskog jezika u dotadašnjoj poznorimskoj, odnosno ranovizantijskoj Dalmaciji, koja je nakon doseljavanja Slovena u prvoj polovini 7. veka bila svedena na primorske gradove i ostrva. Govornici dalmatskog jezika bili su dalmatinski Romani, koji su živeli u priobalnim gradovima vizantijske Dalmacije, a to su: Zadar, Trogir, Split, Dubrovnik i Kotor, kao i na ostrvima Krku, Cresu i Rabu.[3][4][5][6]
Ovaj jezik nije bio korišten u službene svrhe, osim ponekad u Dubrovniku gde se koristio u beležničkim ispravama. U to vreme književni i najviše korišteni jezik bio je latinski. Najstariji tekstovi na ovom jeziku su iz 13. veka, a pisani su raguškim (dubrovačkim) dijalektom.
Prodiranjem slovenskog jezika, a kasnije i venecijanskog, te italijanskog, dalmatski se govorni jezik postupno gasi. Smatra se da je prvo nestala zadarska varijanta ovog govora.
Najpoznatiji dijalekti dalmatskog jezika bili su veljotski (viklasun) sa ostrva Krka (Veglia), raguški koji se nekada govorio u Dubrovniku (Ragusa) i dijalekt koji se govorio u Zadru (Zara).
Poslednji govornik dalmatskog jezika (veljotskog dijalekta) bio je Tuone Udaina koji je 1898. poginuo od mine. Na temelju njegovog poznavanja tog jezika, austrougarski lingvista Mateo Bartoli koji ga je posetio 1897. napisao je rad o dalmatskom jeziku u kojem je zabeleženo oko 2800 reči, te priče i događaji iz Udainovog života. Ovo delo izvorno je napisano na italijanskom jeziku, a objavljeno je na nemačkom 1906. godine.
Raguški dijalekt koji se koristio u Dubrovačkoj republici bio je već u 14. veku pod velikim venecijanskim uticajem, da bi još i nakon većeg širenja hrvatskog jezika ovaj dijalekt izumro u 16. veku.
Primer jezika uredi
Ovo je primer molitve „Oče naš” na latinskom, dalmatskom, italijanskom, istrorumunskom i rumunskom jeziku.
| Latinski | Dalmatski | Italijanski | Istrorumunski | Rumunski |
|---|---|---|---|---|
| Pater noster, qui es in caelis: | Tuota nuester, che te sante intel sil, | Padre nostro, che sei nei cieli, | Ciace nostru car le şti en cer, | Tatăl nostru care eşti în ceruri, |
| sanctificetur Nomen Tuum; | sait santificuot el naun to. | sia santificato il tuo nome. | neca se sveta nomelu teu. | sfinţească-se numele tău. |
| adveniat Regnum Tuum; | Vigna el raigno to. | Venga il tuo regno. | Neca venire craliestvo to. | Vie împărăţia ta. |
| fiat voluntas Tua, sicut in caelo, et in terra. | Sait fuot la voluntuot toa, coisa in sil, coisa in tiara. | Sia fatta la tua volontà, come in cielo così in terra. | Neca fie volia ta, cum en cer, aşa şi pre pemânt. | Facă-se voia ta, precum în cer, aşa şi pe pământ. |
| Panem nostrum cotidianum da nobis hodie; | Duote costa dai el pun nuester cotidiun. | Dacci oggi il nostro pane quotidiano | Pera nostre saca zi de nam astez. | Pâinea noastră cea de toate zilele, dă-ne-o nouă astăzi. |
| et dimitte nobis debita nostra, | E remetiaj le nuestre debete, | E rimetti a noi i nostri debiti, | Odproste nam dutzan, | şi ne iartă nouă păcatele noastre, |
| Sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; | coisa nojiltri remetiaime a i nuestri debetuar. | come noi li rimettiamo ai nostri debitori. | ca şi noi odprostim a lu nostri dutznici. | precum şi noi le iertăm greşiţilor noştri. |
| et ne nos inducas in tentationem; | E naun ne menur in tentatiaun, | E non ci indurre in tentazione, | Neca nu na tu vezi en napastovanie, | Şi nu ne duce pe noi în ispită, |
| sed libera nos a Malo. | miu deleberiajne dal mal. | ma liberaci dal male. | neca na zbăveşte de zvaca slabe. | ci ne mântuieşte de cel rău. |
Reference uredi
- ^ Muljačić 1999, str. 1-30.
- ^ Loma 2009, str. 89-99.
- ^ Ferluga 1957.
- ^ Ferjančić 1959, str. 49.
- ^ Moravcsik 1967, str. 152-155.
- ^ Stanković 2000, str. 67-85.
Literatura uredi
- Bartoli, Matteo Giulio, 1906, Das Dalmatische, Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, Beč
- Goldstein, Ivo (1992). Bizant na Jadranu od Justinijana I. do Bazilija I. Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest.
- Ive , Antonio , 1881. , L Antico Dialetto di Veglia[мртва веза]
- Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut.
- Kovačević, Jovan I. (1981). „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 109—124.
- Loma, Aleksandar (2009). „Kiljan "poboden kamen" - dalmatoromanski ostatak na tlu Crne Gore?”. Južnoslovenski filolog. 65: 89—99.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Muljačić, Žarko (1999). „Dalmatski”. Fluminensia. 11 (1-2): 1—30.
- Ligorio, Orsat (2013). „Nešto o akcentu dalmato-romanskih relikata”. Croatica et Slavica Iadertina. 9 (2): 353—363.
- Ligorio, Orsat (2016). „Dalmatoromanski relikti u toponimiji šibenskog otočja”. Toponimija šibenskog otočja. Zadar: Sveučilište u Zadru. str. 347—353.
- Ligorio, Orsat (2017). „Greek Y in Dalmatian Romance”. Ελληνική ετυμολογία: Greek etymology. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεολληνικών Σπουδών. str. 472—495.
- Stanković, Vlada (2000). „Idejna načela Konstantina Porfirogenita i dalmatinski Romani”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 38 (1999-2000): 67—85.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
- Ferluga, Jadran (1957). Vizantijska uprava u Dalmaciji. Beograd: Naučno delo.
