Dejan (despot)

Dejan (oko 1310 — pre decembra 1371) bio je srpski velikaš i oblasni gospodar iz vremena Srpskog carstva, nosilac visokih titula sevastokratora i despota i rodonačelnik porodice Dejanovića, Upravljao je oblašću oko Kumanova i Velbužda.

Dejan
Despot Dejan i njegova supruga, iz manastira Belovo kod Zemena
Lični podaci
Datum rođenja	1310.
Mesto rođenja	Kraljevina Srbija u srednjem veku,
Datum smrti	1371.
Mesto smrti	Srpsko carstvo,
Porodica
Supružnik	Teodora Nemanjić
Potomstvo	Jovan Dragaš, Konstantin Dragaš Dejanović, Teodora Dejanović Balšić, Žarko Dragaš
Dinastija	Dejanovići
Prethodnik	Jovan Oliver
Naslednik	Vlatko Paskačić

Dejanovo poreklo nije poznato, ali pretpostavlja se da je pripadao višem vlasteoskom sloju. Nakon braka sa Dušanovom sestrom Teodorom, dobio je visoku titulu sevastokratora, sa kojom se poslednji put pominje 10. avgusta 1355. godine. Kasnije mu je dodeljena i despotska titula. Uživao je veliki ugled u tadašnjoj Srbiji, o čemu svedoči i papa Inoćentije VI, koji je svoje poslanstvo, upućeno u Srbiju (maj 1355. godine) radi pregovora o sklapanju crkvene unije i zajedničkoj akciji protiv Osmanlija, preporučio i Dejanu.

Dejan je svoj posed, koji je obuhvatao župe Žegligovo i Preševo, proširio na oblast oko Velbužda i gornjeg toka reke Strume, koji mu je dodeljen na upravu, kao i područje oko Melnika. Posebnu pažnju je poklanjao svojim zadužbinama, prvenstveno Arhiljevici kod Kumanova koju je podigao na potpuno novom mestu (što svedoči o njegovog ekonomskoj moći) i Belovi kraj Zemena. Jedna od njegovih zadužbina je Karpinski manastir.

Poreklo

Srpsko carstvo oko 1360. godine, u vreme cara Uroša, sa teritorijama oblasnih gospodara

Dejanovo poreklo je nepoznato. Ranije su istoričari verovali da je Dejan bio rođak Jovana Olivera, najmoćnijeg srpskog velikaša u Makedoniji tokom Dušanove vladavine. Ovo mišljenje više nije prihvaćeno. Konstantin Jireček je ukazao na Dejana Manjka, Dušanovog vojvodu koji se spominje u povelji koju je 1333. godine kralj Dušan izdao u Pologu. Ovom poveljom je Dubrovčanima ustupio Ston i Pelješac u zamenu za 8000 perpera i 500 perpera godišnjeg tributa. Dejan Manjak se javlja kao jedan od svedoka izdavanja povelje. Dejan se oženio Dušanovom polusestrom Teodorom, ćerkom Stefana Dečanskog sa Marijom Paleolog.

Dušanova vladavina

Crkva Zemenskog manastira, čiji su jedni od ktitora bili Dejan i Teodora

Na Uskrs, 16. aprila 1346. godine, Dušan je sazvao sabor u Skoplju na kome su prisustvovali srpski patrijarh Joanikije, ohridski arhiepiskop Nikolaj, bugarski patrijarh Simeon i predstavnici svetogorskog monaštva. Srpska arhiepiskopija je prethodnih meseci uzdignuta na rang patrijaršije. Patrijarh Joanikije II krunisao je Dušana za cara Srba i Romeja. Dušanov sin Uroš krunisan je za kralja.

Dušan je nameravao da oslabljeno Vizantijsko carstvo zameni jačim, Srpskim carstvom. U tom slučaju, njemu bi pripadalo mesto koje je sada zauzimao vizantijski car. U prava vizantijskih careva spadalo je i dodeljivanje visokih titula kao što su titule despota, sevastokratora i kesara. Despotsku titulu dobili su: carev brat Simeon Nemanjić, caričin brat Jovan Komnin Asen i velikaš Jovan Oliver. Titulu sevastokratora dobili su: carev zet Dejan i velikaš Branko Mladenović, upravnik Ohrida. Kesari su postali Preljub namesnik Tesalije, Grgur upravnik Pologa i Vojihna, namesnik Drame.

Kao carevom srodniku Dejanu je pripala visoka titula sevastokratora. Papa Inoćentije IV preporučuje Dejanu svoje poslanike koji su 1355. godine došli na srpski dvor da vode pregovore o sklapanju crkvene unije i o organizovanju krstaškog rata protiv Turaka. Dejan je napredovao u hijerarhijskoj strukturi. Nosio je titulu despota, a njegova žena titulu carice. Kao sevastokrator se Dejan pominje nekoliko meseci pre Dušanove smrti. Despotsku titulu verovatno je dobio od Uroša. Nakon 1355. godine nema nijedne hronološke odrednice o delovanju ovog velikaša.

Porodica

Smatra se da je despot Dejan preminuo pre 1371. godine, a ne zna se pouzdano da li se pre smrti povukao sa vlasti i zamonašio. U braku sa Teodorom Nemanjić, imao je troje dece:

• Jovan Dragaš, despot koji je sa bratom do smrti (oko 1378) upravljao porodičnim posedima
• Konstantin Dragaš, koji je sa bratom i kasnije samostalno do pogibije na Rovinama (1395) upravljao porodičnim posedima
• Teodora Dragaš, koja se udala prvo za Žarka (oko 1356), a posle njegove smrti za Đurđa I Balšića (posle 1371)

Vidi još

• Država Dejanovića
• Raspad Srpskog carstva

Literatura

• Aleksić, Vladimir (2019). Dragaši: Prošlost, istorija, predanje. Požarevac: Narodni muzej. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Vujošević, Žarko (2010). „Povelja gospodina Konstantina Dragaša Hilandaru o poklonima Vojvode Dmitra (Hil. 63)”. Stari srpski arhiv. 9: 111—133. 
• Živojinović, Mirjana (2006). „Dragaši i Sveta Gora”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 43: 41—57. 
• Mihaljčić, Rade (1975). Kraj Srpskog carstva. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mihaljčić, Rade (1981). „Car i kralj: Neuspešno savladarstvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 583—592. 
• Mihaljčić, Rade (1982). „Doba oblasnih gospodara”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 21—35. 
• Ostrogorski, Georgije (1963). „Gospodin Konstantin Dragaš”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 7 (1): 287—294. 
• Rajičić, Miodrag (1953). „Sevastokrator Dejan”. Istoriski glasnik. 6 (3-4): 17—28. 
• Rajičić, Miodrag (1954). „Osnovno jezgro države Dejanovića: Prilozi našoj istoriskoj geografiji”. Istoriski časopis. 4 (1952-1953): 227—243. 
• Ferjančić, Božidar (1970). „Sevastokratori i kesari u Srpskom carstvu”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 11 (1): 255—269. 
• Ferjančić, Božidar (1960). Despoti u Vizantiji i južnoslovenskim zemljama (PDF). Beograd: Naučno delo. 
• Šuica, Marko (2008). „Dragaši/Dejanovići”. Enciklopedija srpskog naroda. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 301. 

Spoljašnje veze

• Istorijska biblioteka: Despot Dejan