Državljanstvo

Pod državljanstvom se uobičajeno podrazumeva odnos javno-pravnog karaktera između fizičkog lica i države. Na osnovu državljanstva lice stiče status državljanina zemlje koji mu čini pravno dostupnim određena građanska, politička, ekonomska, socijalna i druga prava, ali ga i stavlja u situaciju da mu se mogu nametnuti određene obaveze i dužnosti (kao što je obavezni vojni rok ili obavezno glasanje).

Postoje tri sistema sticanja državljanstva koja se mogu i kombinovati:

1. sticanje državljanstva na osnovu porekla (lat. Ius sanguinius) prema kome dete stiče državljanstvo svojih roditelja bez obzira na mesto rođenja i mesto u kome žive roditelji,
2. sticanje državljanstva prema mestu rođenja (lat. Ius soli), prema kome dete stiče državljanstvo države u kojoj se rodilo i
3. sticanje državljanstva prema mestu prebivališta (lat. Ius domicili), prema kome lice stiče državljanstvo države na čijoj teritoriji živi.

Neke zemlje dozvoljavaju svojim građanima višestruko državljanstvo, dok druge insistiraju na isključivoj obavezanosti. Za osobu koja nema državljanstvo nijedne države kaže se da je bez državljanstva, dok osoba koja živi na državnim granicama čiji teritorijalni status nije siguran je graničnik.

Nacionalnost se često koristi kao sinonim za državljanstvo u engleskom jeziku naročito u međunarodnom pravu – iako je pojam ponekad korišten i u smislu označavanja pripadnosti osobe naciji (ili velikoj etničkoj grupi). U nekim zemljama, na primer Sjedinjene Američke Države ili Ujedinjenog Kraljevstva, nacionalnost i državljanstvo imaju različita značenja (za više informacija, pogledajte nacionalnost nasuprot državljanstva.)

Sukobi državljanstva

U praksi se ne sprovodi dosledno načelo jednog državljanstva (tj. da svako lice treba da bude državljanin jedne države), te se sreću slučajevi tzv. sukoba državljanstva koji u svom negativnom vidu rezultuje situacijom u kojoj lice ne pripada ni jednoj državi, odnosno ni jedna država ga ne priznaje za svog državljanina i takva lica se nazivaju apatridi, dok se u pozitivnom vidu sukoba državljanstva javljaju lica sa dva (bipatridi) ili više državljanstava (polipatridi).

Neke države ograničavaju ne predviđaju posedovanje državljanstva. Japanski zakon o državljanstvu, član 14, predviđa da osobe koje imaju dvojno državljanstvo do navršene 22 godine života izabere koje će državljanstvo zadržati.

Državljanstvo Republike Srbije

U Republici Srbiji pitanja u vezi sa državljanstvom građana regulisana su Zakonom o državljanstvu republike Srbije (2004). Evidenciju o državljanima Republike Srbije vodi organ uprave nadležan za vođenje matičnih knjiga, a evidencija se vodi u matičnim knjigama rođenih.

Nadležni organ za dobijanje državljanstva u Srbiji je Ministarstvo unutrašnjih poslova. U inostranstvu zahtevi se predaju nadležnoj ambasadi ili konzulatu Ministarstvu spoljnih poslova.

Na neki od sledećih načina se stiče državljanstvo Srbije:

1. poreklom;
2. rođenjem na teritoriji Republike Srbije;
3. prijemom;
4. po međunarodnim ugovorima.

Državljanstvo Republike Srpske

Zakon o državljanstvu Republike Srpske ("Službeni glasnik RS", br:17/00,64/05,58/09,18/10) uređuje način, uslove i postupak za sticanje i prestanak državljanstva Republike Srpske. Državljanstvo RS stiče se: porijeklom, rođenjem na teritoriji RS, prijemom državljana Federacije BiH u državljanstvo RS, usvajanjem, prirođenjem i putem međunarodnog sporazuma. Rješenje o sticanju i prestanku državljanstva RS donosi ministarstvo uprave i lokalne samouprave RS. Državljanstvo RS dokazuje se uvjerenjem o državljanstvu ili pasošem. Zakon o državljanstvu BiH propisiju da svi državljani BiH koji izgube državljanstvo jednog od entiteta a ne steknu državljanstvo drugog entiteta samim tim gube i državljanstvo BiH. Svi državljani Republike Srpske i Federacije BiH stiču i državljanstvo BiH.

Odlučujući faktori

Osoba može biti državljanin zemlje iz nekoliko razloga. Najčešće, državljanstvo mesta rođenja je automatsko; u drugim slučajevima aplikacija može biti potrebna.

• Roditelji su državljani (lat. jus sanguinis – pravo krvi) – Ako je jedan ili oba roditelja neke osobe državljanin određene države, onda osoba takođe može imati pravo da bude državljanin te države. Nekada se ovo primenjivalo samo putem očinske linije, ali ravnopravnost polova je postala uobičajena od kraja dvadesetog veka. Državljanstvo se dodeljuje na temelju porekla ili etničnosti, a odnosi se na koncept nacionalne države koji je čest u Kini. Gdje još vredi pravilo jus sanguinis, osoba rođena izvan zemlje, a čiji je jedan ili oba roditelja državljanin te zemlje, takođe je državljanin te zemlje. Države se obično ograničavaju na pravo na državljanstvo po poreklu do određenog broja generacija rođenih izvan države. Ovaj oblik državljanstva nije uobičajen u zemljama u kojima je na snazi pravni legalni sistem (kontinentalno pravo).
• Rođen unutar države (lat. jus soli – pravo države) – Većina ljudi su automatski državljani zemlje u kojoj se rode. Ovaj oblik državljanstva potiče iz Engleske, gdje su oni koji su rođeni u carstvu podanici cara (koncept ranijeg državljanstva) i čest je u zemljama u kojima je na snazi pravni sistem.

U mnogim slučajevima se i jus solis i jus sanguinis važe; državljanstvo ili po mestu ili po očinstvu/materinstvu (ili, naravno – oboje).

• Brak sa državljaninom (lat. jure matrimonii – pravo braka) – Mnoge zemlje ubrzavaju procedure dobijanja državljanstva na temelju braka osobe sa državljaninom. Zemlje koje su destinacije za takve imigracije često imaju i propise kojima pokušavaju otkriti lažne brakove, gde građanin venča negrađanina obično za novac, bez namere da živi s njim kao muž i žena.
• Naturalizacija – Države obično daju državljanstvo ljudima koji su došli u zemlju legalno i dobili dopuštenje da tu borave, ili im je odobren politički azil, a takođe su tamo i živeli u određenom vremenskom periodu. U nekim zemljama, naturalizacija (prihvatanje državljanstva inostrane zemlje) podleže određenim uslovima, koji mogu uključivati prolazni test kojim osoba pokazuje solidno znanje jezika ili načina života zemlje domaćina (zemlje čije državljanstvo želi dobiti), dobro ponašanje (niti jedan ozbiljan kriminalni dosje), odavanje vernosti svojoj novoj državi ili njenom vladaru, pa čak i odricanje svog prethodnog državljanstva. Neke države dopuštaju dvojno državljanstvo i ne zahtevaju od naturaliziranih državljana da se odreknu bilo kojeg drugog državljanstva (tzv. višestruko državljanstvo).
• Izuzete kategorije – U prošlosti je bilo izuzetaka u vezi s pravom na državljanstvo na temeljima kao što su boja kože, etničnost, pol i status slobode (tj. da osoba nije rob). Većina tih izuzetaka danas više ne vredi u većini mesta.

Istorija

Polis

Glavni članak: Polis

Mnogi mislioci ukazuju na koncept državljanstva s početkom u ranom gradu-državi iz antičke Grčke, iako ga drugi vide prvenstveno kao moderni fenomen koji datira samo nekoliko stotina godina unazad, te da je za čovečanstvo, koncept državljanstva nastao s prvim zakonima. Polis je označavao kako političku skupštinu grada-države, tako i celokupno društvo. Državljanstvo se generalno identificiralo kao zapadnjački fenomen. Postoji opšti stav da je državljanstvo u antičko doba bio jednostavniji odnos od savremenih oblika državljanstva, iako je i ovaj pogled bio razmatran i upitan. Odnos državljanstva nije bilo fiksni ili statički odnos, već se stalno menjao u svakom društvu, a sa jedne tačke gledišta, „državljanstvo je nekada i funkcionisalo”, i to samo u odabranim periodima tokom određenog vremena, kao što je, na primer, onaj kada je atinski političar Solon pravio reforme u ranoj Atinskoj državi.

Istoričar Džefri Hosking u svom kursnom predavanju iz 2005. godine je sugerirao da je državljanstvo u antičkoj Grčkoj proizašlo iz zahvalnosti prema važnosti slobode.

Hosking objašnjava:

„ Može se raspravljati o tome da je ovaj rast ropstva ono što je učinilo Grke delimično svesnim o vrednosti slobode. Uostalom, bilo koji grčki seljak je mogao pasti u dug i stoga bi mogao postati rob, pre ili kasnije. (...) Kada su se Grci borili zajedno, oni su se borili kako bi izbegli zarobljeništvo usled ratovanja, kako bi izbegli da budu poraženi od onih koji bi ih mogli uzeti u roblje. I oni su takođe uredili svoje političke institucije, kako bi i dalje ostali slobodni ljudi. ” — 20px, 20px

Džefri Hosking sugeriše da je strah od porobljavanja bio centralna motivirajuća snaga za razvoj grčkog osećaja za državljanstvo. Skulptura: grčka žena biva posluživana od strane deteta-roba

Ropstvo je omogućavalo robovlasnicima da imaju znatnu količinu slobodnog vremena, te im je omogućeno sudelovanje u javnom životu. Državljanstvo polisa je obeleženo ekskluzivnošću. Neravnopravnost statusa je bila široko rasprostranjena; državljani su imali viši status od nedržavljana, kao što su žene, robovi ili varvari. Prvi oblik državljanstva je bio baziran na načinu na koji su ljudi živeli za vreme trajanja antičke Grčke, u malim organskim zajednicama polisa. Državljanstvo nije bilo viđeno kao zasebna aktivnost iz privatnog života pojedinca, u smislu da nije bilo razlike između javnog i privatnog života. Obaveze državljanstva su duboko povezane s svakodnevnim životom pojedinca u polisu. Ove male organske zajednice su uglavnom viđene kao novi razvoj u svetskoj istoriji, za razliku od već uspostavljenih drevnih civilizacija Egipta i Persije, ili grupa lovaca-sakupljača negdje drugde. Sa stajališta starih Grka, javni život neke osobe nije bio odvojen od njihovog privatnog života, a Grci nisu pravili razlike između dva sveta prema modernoj zapadnjačkoj koncepciji. Obaveze državljanstva su bile duboko povezane sa svakodnevnim životom. Da bi se bilo uistinu čovek, pojedinac mora biti aktivan državljanin zajednice, kako je i Aristotel slavno objasnio: „Da se ne upestvuje u vođenju poslova u zajednici znači biti ili zver ili bog!” Ovaj oblik državljanstva se temelji na obavezama državljana prema zajednici, više nego na pravima koja su data državljaninu zajednice. To nije bio problem, jer su svi imali jak afinitet s polisom; vlastita sudbina i sudbina zajednice su bili čvrsto povezani. Takođe, državljani polisa su videli obaveze prema zajednici kao priliku da budu čestiti, to je izvor časti i poštovanja. U Atini, državljani su bili i vladari i vladani, važni politički i pravosudni uredi su rotirani, te su svi građani imali pravo govora i glasa u političkim telima.

Rimske ideje

U Rimskom carstvu, državljanstvo se proširilo od zajednica malih razmera na celo carstvo. Rimljani su švatili da davanje državljanstva ljudima iz svih krajeva carstva daje legitimitet rimskoj vladavini nad osvojenim područjima. Rimsko državljanstvo više nije bilo status političkog posredstva; ono je svedeno na sudsku zaštitu i izražavanje pravila i vladavine zakona. Rim je širio grčke ideje o državljanstvu, kao što su principi jednakosti pred zakonom, učešće građana u vlasti, te navodi da „niti jedan državljanin ne treba da ima previše snage u dužem vremenskom periodu”, ali je i ponudio relativno velikodušne uslove svojim zarobljenicima, uključujući i šanse za manje oblike državljanstva. Ako je grčko državljanstvo bilo „emancipacija (ravnopravnost) među svetom dobara”, rimski smisao je onda počeo sve više odražavati činjenicu da su državljani mogli delovati na materijalne stvari kao i drugi građani (nedržavljani), u smislu kupovine ili prodaje nekretnina, poseda, titula, te drugih dobara. Jedan je istoričar objasnio:

„ Osoba je definirana i predstavljena kroz svoje postupke uticaja na materijalna dobra; u toku vremena, pojam vlasništvo dobija svoje pravo značenje, prvo, definiranje osobina čoveka ili drugog bića; drugo, odnos koji je osoba imala sa materijalnim dobrima; i treće, materijalna dobra su definirana kao posed neke osobe. ” — 20px, 20px

Rimsko državljanstvo je i ogledalo borbu između interesa gornje plemićke klase protiv nižerangiranih radnih grupa poznatih kao klasa plebejaca. Državljanin se doživljava kao „osoba koja može slobodno delovati u zakonu, slobodno postavljati pitanja i očekivati zaštitu zakona, državljanin takve i takve pravne zajednice, sa tim i tim pravnim statusom u toj i toj zajednici”. Državljanstvo je značilo pravo na posjede, imunitete, očekivanja, koji su bili „dostupni u mnogim vrstama i stepenima, dostupni ili nedostupni mnogim vrstama osoba iz mnogih razloga”. A zakon, sam po sebi, je bio neka vrsta veze koja je ujedinjavala ljude. Rimsko državljanstvo je bilo više nelično, univerzalno, raznoliko, sa različitim stepenima i aplikacijama.

Vidi još

• Državljanstvo Republike Srbije
• Državljanstvo Republike Srpske
• Državljanstvo Crne Gore
• Nacionalnost
• Slučaj Notebom
• Osoba bez državljanstva, odnosno apatrid

Literatura

• Weber, Max (1998). Citizenship in Ancient and Medieval Cities. Chapter 3. Minneapolis, MN: The University of Minnesota. str. 43—49. ISBN 978-0-8166-2880-3. 
• Zarrow, Peter (1997), Fogel, Joshua A.; Zarrow, Peter G., ur., Imagining the People: Chinese Intellectuals and the Concept of Citizenship, 1890-1920, Armonk, NY: M. E. Sharpe, str. 3, ISBN 978-0-7656-0098-1 
• Pocock, J. G. A. (1998). Shafir, Gershon, ur. The Citizenship Debates. Chapter 2 -- The Ideal of Citizenship since Classical Times (originally published in Queen's Quarterly 99, no. 1). Minneapolis, MN: The University of Minnesota. str. 31. ISBN 978-0-8166-2880-3. 

• Archibugi, Daniele (2008). The Global Commonwealth of Citizens. Toward Cosmopolitan Democracy. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-2976-7. 
• Brooks, Thom (2016). Becoming British: UK Citizenship Examined. Biteback. 
• Beaven, Brad, and John Griffiths. "Creating the Exemplary Citizen: The Changing Notion of Citizenship in Britain 1870–1939," Contemporary British History (2008) 22#2 pp 203–225 . doi:10.1080/13619460701189559. 
• Carens, Joseph (2000). Culture, Citizenship, and Community: A Contextual Exploration of Justice as Evenhandedness. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-829768-0. 
• Heater, Derek (2004). A Brief History of Citizenship. NYU Press. ISBN 978-0-8147-3672-2. 
• Kymlicka, Will (1995). Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-829091-9. 
• Maas, Willem (2007). Creating European Citizens. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-5486-3. 
• Marshall, T.H. (1950). Citizenship and Social Class and Other Essays. Cambridge University Press. 
• Shue, Henry (1950). Basic Rights. 
• Smith, Rogers (2003). Stories of Peoplehood: The Politics and Morals of Political Membership. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52003-4. 
• Somers, Margaret (2008). Genealogies of Citizenship: Markets, Statelessness, and the Right to Have Rights. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79394-0. 
• Soysal, Yasemin (1994). Limits of Citizenship. Migrants and Postnational Membership in Europe. University of Chicago Press. 
• Turner, Bryan S. (1994). Citizenship and Social Theory. Sage. ISBN 978-0-8039-8611-4. 
• Young, Iris Marion (januar 1989). „Polity and group difference: A critique of the ideal of universal citizenship”. Ethics. 99 (2): 250—274. JSTOR 2381434. doi:10.1086/293065. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

Spoljašnje veze

• Narodna skupština Republike Srpske
• BBC PSHE & Citizenship Архивирано на сајту Wayback Machine (19. јун 2016)
• The Life in the UK Citizenship Test Report by Thom Brooks
• Leydet, Dominique. „Citizenship”. Ur.: Zalta, Edward N. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 
• „Citizenship Laws of the World” (PDF). United States Office of Personnel Management Investigations Service. mart 2001. Arhivirano iz originala (PDF) 2006-04-04. g. Pristupljeno 2007-03-07. CS1 održavanje: Format datuma (veza)