Irsko more
Irsko more (ir. Muir Eireann; engl. Irish Sea)[1][2][3] je unutrašnje more koje je sa zapada i istoka oivičeno ostrvima Irska i Velika Britanija. Pripada akvatoriji Severnog Atlantika sa kojim je povezano preko dva uska moreuza: na jugu je Prolaz Svetog Đorđa (veza ka Keltskom moru) dok je na severu Severni prolaz. Na njegove obale izlaze Republika Irska i Severna Irska na zapadu, Škotska i Engleska na istoku te Vels na jugoistoku, dok se u najširem delu na severu nalazi Ostrvo Men (ujedno i drugo najveće ostrvo u moru). Pored Mena veće dimenzije ima i ostrvo Anglsi uz severnu velšku obalu. The term Manx Ovako ograničena akvatorija ima površinu od oko 104.000 km². Dužina od severa ka jugu je 210 km, dok je širina u severnom delu nešto već i kreće se do 240 km. Prosečna dubina je 43 m (maksimalna dubina 175 m na krajnjem severu uz obalu Škotske). Nastalo je u tercijaru usled potapanja kopna između dva pomenuta ostrva. Tokom poslednjeg ledenog doba pre 20.000 godina doživelo je dramatične promene kada je bilo pretvoreno u slatkovodno jezero. Po okončanju glacijalnog perioda (pre 10.000 godina) a usled rasta nivoa svetskog mora postepeno je povezano sa morem. Glacijacija je imala i veliki uticaj na današnji reljef. Obale su jako razuđene i karakterišu ih brojni zalivi i fjordovi, posebno u Škotskoj.
| Irsko more | |
|---|---|
 Satelistki snimak basena Irskog mora | |
 Ograničenja i luke: ◘ trajektna luka / ◘ samo teretna | |
| Lokacija | Severni Atlantik |
| Koordinate | 53° S; 5° Z / 53° S; 5° Z 53° S; 5° Z / 53° S; 5° Z |
| Zemlje basena |  Irska Ujedinjeno Kraljevstvo |
| Nastanak | tercijar |
| Maks. dužina | 210 km |
| Maks. širina | 240 km |
| Površina | 46,007 km2 (17,763 sq mi) km2 |
| Maks. dubina | 175 m |
| Zapremina | 2,800 km3 (2.270.000 acre⋅ft) km3 |
| Salinitet | od 32 do 34,8‰ |
| Maks. temperatura | od 13 do 16°C |
| Min. temperatura | od 5 do 9°C |
| Vodena površina na Vikimedijinoj ostavi | |
U privrednom pogledu Irsko more je veoma važna trgovačka ruta i značajno ribolovno područje. Između Britanije i Irske godišnje se brodovima preko ovog mora preveze preko 12 miliona putnika i 17 miliona tona robe. Duž njegovih obala izgrađene su brojne vetrelektrane te nuklearne elektrane. Agencija Grinpis je 2001. izdala saopštenje po kome je Irsko more zagađeno visokom dozom radijacije čiji glavni izvor su vode kojima se hlade reaktori nuklearke Selafild u severnoj Engleskoj.[4]
Najveći gradovi i najvažnije luke koje leže na njegovim obalama su Dablin i Drogeda u Irskoj, Liverpul, Blekpul i Sautport u Engleskoj, Bangor i Belfast u Severnoj Irskoj, Ril u Velsu i Daglas na Menu. U antičkim spisima Irsko more je bilo poznato i kao lat. Oceanus Hibernicus.
Topografija
urediIrsko more se spaja sa severnim Atlantikom na svom severnom i na južnom kraju. Na severu, veza je preko Severnog kanala između Škotske i Severne Irske i Malinskog mora. Južni kraj je povezan sa Atlantikom preko prolaza Svetog Đorđa između Irske i Pembrokšira i Keltskog mora. Ono se sastoji od dubljeg kanala dužine oko 300 km (190 mi) i širine 30—50 km (20—30 mi) na zapadnoj strani i plićih zaliva na istoku. Dubina zapadnog kanala kreće se od 80 m (260 ft) do 275 m (900 ft).
Zaliv Kardigan na jugu, i vode istočno od ostrva Man, duboke su manje od 50 m (160 ft). Sa ukupnom zapreminom vode od 2.430 km3 (580 cu mi) i površinom od 47.000 km2 (18.000 sq mi), 80% se nalazi zapadno od ostrva Man. Najveći peščani sprudovi su Bahama i King Vilijam Banks istočno i severno od ostrva Man i Kiš Bank, Kodling Bank, Arklou Bank i Blekvoter Bank u blizini obale Irske. Irsko more, u svojoj najvećoj širini, ima 200 km (120 mi) i sužava se na 75 km (47 mi).[5]
Međunarodna hidrografska organizacija definiše granice Irskog mora (sa prolazom Svetog Đorđa) na sledeći način,
- Na severu. Južna granica Unutrašnjih mora kod zapadne obale Škotske, definisana kao linija koja spaja južni kraj Mal Galoveja (54°38'S) u Škotskoj i Balikvintin Pojnt (54°20'S) u Severnoj Irskoj.
- Na jugu. Linija koja spaja St. Dejvids Hed u Velsu (51° 54′ N 5° 19′ W / 51.900° S; 5.317° Z) do Karnsor Pojnta u Irskoj (52° 10′ N 6° 22′ W / 52.167° S; 6.367° Z).[6]
Irsko more je pretrpelo niz dramatičnih promena tokom poslednjih 20.000 godina pošto se poslednji glacijalni period okončao i zamenjen je toplijim uslovima. Na vrhuncu glacijacije, centralni deo savremenog mora je verovatno bilo dugo slatkovodno jezero. Kako se led povukao pre 10.000 godina, jezero se ponovo spojilo sa morem.
Istorija
urediIrsko more je nastalo u neogenoj eri.[7] Značajni prelazi uključuju nekoliko invazija iz Britanije. Invazija Normana na Irsku odvijala se u više faza tokom kasnog 12. veka od Portkleja blizu Sent Dejvidsa u Velsu, u Halksu, Snekarsu, Kilsu i Kogsu[8] do luke Veksford, Lejnster.[9] Tjudori su prešli Irsko more da bi izvršili invaziju 1529. u karavelama i karakama.[8] Godine 1690, engleska flota je otplovila u Vilijamajtski rat u Irskoj iz Hojlejka, Viral, i kao rezultat toga odlazak postaje trajno poznat kao Kings Gap.
Špedicija
urediIrska nema ni tunel, ni most, koji bi je povezao sa Velikom Britanijom, i stoga se velika većina trgovine teškom robom obavlja morskim putem. Luke Severne Irske pretovare 10×106 t (9.800.000 long tons; 11.000.000 short tons) robne razmene sa ostatkom Ujedinjenog Kraljevstva godišnje; luke u Republici Irskoj pretovare 76×106 t (75.000.000 long tons; 84.000.000 short tons), što predstavlja 50% i 40% respektivno od ukupne trgovine po težini.
Kroz luku Liverpul prođe 32×106 t (31.000.000 long tons; 35.000.000 short tons) tereta i 734.000 putnika godišnje.[10] Luka Holihed uslužuje većinu putničkog saobraćaja iz luka Dablina i Dan Liri, kao i33×106 t (32.000.000 long tons; 36.000.000 short tons) tereta.[11]
Luke u Republici uslužuju 3.600.000 putnika koji prelaze more svake godine, što je 92% svih putovanja na Irskom moru.[12]
Trajektne veze od Velsa do Irske preko Irskog mora uključuju luku Fišgard i Pembruk do Roslera, Holihed do Dan Lirija, i Holihed do Dablina. Iz Škotske, Kejnrajan se povezuje i sa Belfastom i sa Larnom. Postoji i veza između Liverpula i Belfasta preko ostrva Men ili direktno iz Berkenheda. Najvećim automobilskim trajektom na svetu, Julises, upravlja Ajriš Feris na ruti Dublin Port–Holihed; Stina Lajn takođe saobraća između Britanije i Irske.
„Irsko more“ je takođe naziv jedne od BBC-jevih oblasti za pomorsku vremensku prognozu definisanih koordinatama:
- 54° 50′ N 05° 05′ W / 54.833° S; 5.083° Z
- 54° 45′ N 05° 45′ W / 54.750° S; 5.750° Z
- 52° 30′ N 06° 15′ W / 52.500° S; 6.250° Z
- 52° 00′ N 05° 05′ W / 52.000° S; 5.083° Z
Britanski brod LCT 326 potonuo je u Irskom moru i otkriven je u martu 2020. U septembru 2021. otkriven je brod britanske mornarice HMS Merkuri koji je potonuo je 1940. Britanski brod SS Mesaba koji je potopio Nasiz 1918. godine, otkriven je više od sto godina kasnije, 2022.[13] Ovaj brod je dobro poznat po plovidbi u blizini Titanika i po pokušaju da upozori Titanik o opasnim santama leda.
Reference
uredi- ^ „Muir Éireann”. téarma.ie – Dictionary of Irish Terms. Foras na Gaeilge and Dublin City University. Arhivirano iz originala 10. 5. 2017. g. Pristupljeno 18. 11. 2016.
- ^ „Ellan Vannin” (na jeziku: manks). Centre for Manx Studies ("Laare-Studeyrys Manninagh"). Arhivirano iz originala 4. 3. 2011. g. Pristupljeno 8. 7. 2011.
- ^ Cambridge Medieval Celtic Studies, Issues 33–35 University of Cambridge (Gran Bretaña). Department of Anglo-Saxon, Norse and Celtic 1997
- ^ „Sellafield nuclear reprocessing facility” (na jeziku: engleski). Greenpeace UK. Arhivirano iz originala 16. 02. 2012. g. Pristupljeno 4. 6. 2009.
- ^ M J Howarth. „Hydrography of the Irish Sea” (PDF). United Kingdom Department of Trade and Industry. Arhivirano (PDF) iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 2. 2. 2015.
- ^ „Limits of Oceans and Seas, 3rd edition + corrections” (PDF). International Hydrographic Organization. 1971. str. 42 [corrections to page 12]. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 10. 2011. g. Pristupljeno 28. 12. 2020.
- ^ „DISCOVERING FOSSILS | How Great Britain formed”. www.discoveringfossils.co.uk. Arhivirano iz originala 1. 10. 2018. g. Pristupljeno 12. 8. 2019.
- ^ a b „Ships and Boats: Prehistory to Present | Historic England”. historicengland.org.uk (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 15. 8. 2019. g. Pristupljeno 15. 8. 2019.
- ^ „Chapter 7: The Cambro-Norman Reaction: The Invasion of Ireland”. vlib.iue.it. Arhivirano iz originala 24. 2. 2019. g. Pristupljeno 12. 8. 2019.
- ^ Port Statistics, (Link) Arhivirano 24 septembar 2005 na sajtu Wayback Machine, Mersey Docks Website
- ^ UK Port Traffic Highlights: 2002, (pdf) Arhivirano 8 novembar 2006 na sajtu Wayback Machine, UK Maritime Statistics, Dept of Transport
- ^ Direct Passenger Movement by Sea from and to Ireland (Republic), (link) Arhivirano 23 oktobar 2008 na sajtu Wayback Machine, Central Statistics Office of Ireland
- ^ „Titanic: Ship that sent iceberg warning found in Irish Sea”. BBC News. 27. 9. 2022.
Literatura
uredi- Luis León Vintró; Kilian J. Smith; Julie A. Lucey; Peter I. Mitchell (4—6. 12. 2000). The environmental impact of the Sellafield discharges (PDF). SCOPE-RADSITE Workshop. Brussels.
- R. W. Ryan; A. Dowdall; M. F. Fegan; E. Hayden; K. Kelleher; S. Long; I. McEvoy; L. McKittrick; C. A. McMahon; M. Murray; K. Smith; S. Sequeira; J. Wong; D. Pollard. Radioactive Monitoring of the Irish Environment 2003–2005 (PDF). Radiological Protection Institute of Ireland. Arhivirano iz originala (PDF) 27. 3. 2009. g.
- Cowsill, Miles; Hislip, Gordon (2016). Ferries of the Irish Sea: across four decades. Ramsey, Isle of Man: Ferry Publications. ISBN 978-1-906608-64-4.
- Herdman, W. A.; Dawson, Robert A. (1902). Fishes and fisheries of the Irish Sea. London: George Philip & Son Ltd.
- Duffy, Sean (2014). Brian Boru and the Battle of Clontarf. ISBN 978-0-7171-6207-9.
- Downham, Clare (2017). Medieval Ireland. ISBN 978-1107651654.
- Martin, Francis Xavier (2008). „Chapter 2: Diarmait Mac Murchada and the coming of the Anglo-Normans”. Ur.: Art Cosgrove. A New History of Ireland, Volume II: Medieval Ireland 1169–1534. Oxford University Press.
- Martin, Francis Xavier (2008). „Chapter 3: Allies and an overlord, 1169–72”. Ur.: Art Cosgrove. A New History of Ireland, Volume II: Medieval Ireland 1169–1534. Oxford University Press.
- Martin, Francis Xavier (2008). „Chapter 4: Overlord becomes feudal lord, 1172–85”. Ur.: Art Cosgrove. A New History of Ireland, Volume II: Medieval Ireland 1169–1534. Oxford University Press.
- Bartlett, Thomas (2010). Ireland: A History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19720-5.
- Flanagan, Marie Therese (1989). Irish Society, Anglo-Norman Settlers, Angevin Kingship. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-198-22154-8. (for Anglo-Norman, read English)
- Flanagan, Marie Therese (2005). „Anglo-Norman Invasion”. Ur.: Duffy, S. Medieval Ireland: An Encyclopedia. New York: Routledge. str. 17—19. ISBN 0-415-94052-4.
- Gillingham, J (2000). The English in the Twelfth Century: Imperialism, National Identity, and Political Values. The Boydell Press. ISBN 0-85115-732-7.
Spoljašnje veze
uredi
- Fylde Coast Marine Life Project
- Irish Sea Conservation Zones
- The Wildlife Trusts Living Seas – Irish Sea
- „SailRail”. Irishrail.ie. Arhivirano iz originala 8. 2. 2014. g. Pristupljeno 16. 4. 2015.
