Kefalija

Kefalija (grčki: κεφαλή; bugarski: kefaliя) je u Vizantijskom carstvu bio najviši predstavnik lokalne uprave u gradu i okolini. Ustanova kefalije je nakon osvajanja Stefana Milutina (1282-1321) uvedena i u Srpsku kraljevinu. Kefalije su zadržale sva prava i dužnosti koja su imala u Vizantiji. U zavisnosti od teritorije kojom su upravljali, kefalije su se delile na opšte i lokalne kefalije. Prvi su upravljali većim oblastima (npr. kefalija Tesalije, Zete i sl.) dok su drugi upravljali jednim ili dva grada ili župom. Kasnije se javlja kefalija kulski koji upravlja jednom tvrđavom. Ustanova je postojala i u Drugom bugarskom carstvu.

Kefalije u Vizantiji

Termin "kefalija" u vizantijskim dokumentima se pojavljuje u drugoj polovini 13. veka nakon Mihailovog osvajanja Carigrada i uništenja Latinskog carstva. Kefalije su zamenile duke (katepane) iz perioda vladavine dinastije Komnina. Duke, odnosno katepani, nalazili su se na čelu administrativne jedinice poznate kao katepanikion (grčki: κατεπανικιον), koja se drugačije nazivala i kefalatikion (grčki:κεφαλατικιον). Kefalatikoni su po površini bili manji u odnosu na vizantijske teme. Obuhvatali su nekoliko sela. Sedište kefalije bilo je u kastronu, odnosno tvrđavi. Od Vizantije, ustanova kefalije se širi i na Drugo bugarsko carstvo (bugarski: kefaliя).

Kefalije u srednjovekovnoj Srbiji

Milutin je prihvatio vizantijski sistem lokalne uprave. Srpski vladari su na čelo uprave postavljali češće Srbe nego Grke. Dušan je kefaliju Rajka postavio na čelo Trilisa i Vronda (gradovi između Strume i Meste), Vladoja u Pologu, Miloša u Prilepu. Ustanova opšteg kefalije prihvaćena je još tokom Milutinove vladavine i to najpre u Skopskoj oblasti i Zeti. Lokalne kefalije javljaju se nešto kasnije. Prvi poznati opšti kefalije bio je Ilija koji je vršio službu u Zeti pred kraj vladavine Milutina. Do prekretnice u razvoju lokalne uprave došlo je tokom Dušanove vladavine. Pre donošenja Dušanovog zakonika (1349), ustanova opštih kefalija bila je svakako raširena širom srpske države. Zakonik ozakonjuje njihovu funkciju. Kao i u Vizantijskom, i u Srpskom carstvu kefalija je carev opunomoćenik. Ustanova kefalije širi se ka zapadu, u Konavlima i Trebinju i na sever do Rudnika. Međutim, nije bila ravnopravno raširena po čitavom Carstvu. Kefaliju je postavljao kralj, odnosno car, a kasnije i oblasni gospodari. Kefalije su dužnost obavljale četiri do šest godina što je zavisilo od političkih prilika u zemlji. Po pravilu, ostajale su na položajima i nakon smrti vladara koji ih je postavio. Ukoliko je oblasni gospodar smenjen silom, gospodar koji ga je zbacio menjao je i kefaliju. U srednjovekovnoj Srbiji se ustanova kefalije održala sve do pada pod Turke 1459. godine.

Vojne dužnosti

Titula kefalije obično je oblikovana prema imenu grada kojim upravlja: kefalija štipski, kefalija prištevski, kefalija branjanski, kefalija rudnički, kefalija prizrenski... Ponekad se to činilo i prema imenu župe ili zemlje kojom upravlja: kefalija Konavla, kefalija Zete i sl. Vojne dužnosti kefalije bile su regulisane Vojničkim zakonom koji nije sačuvan te ih je teško tačno odrediti. Kefalija je bio zapovednik vojne posade u tvrđavi. U najvećim gradskim utvrđenjima postojao je kulski kefalija pored gradskog. Obojica su potčinjena neposredno vladaru. Kefalija je vodio računa o održavanju utvrđenja, o vršenju stražarske službe i o odbrani grada (u ratnim uslovima). Utvrđenja su se morala neprestano održavati i obnavljati. Ova obaveza, poznatija kao gradozidanije, padala je na teret zavisnog stanovništva. O realizaciji se starao kefalija. Slično je važilo i za obavezu gradobljudenija tj. stražarenja. Gradobljudenije je u periodu mira padalo na posadu grada, a u ratnim vremenima na sve građane. O izdržavanju stražara takođe se brinuo kefalija. On je organizovao i ponos, prenošenje vladarevih stvari preko gradske teritorije. U slučaju da se župa, odnosno grad, nalazi na granici, kefalija bi prvi započinjao rat protiv suseda, a njegovim posredovanjem otpočinjali su i prvi mirovni pregovori.

Civilne dužnosti

Civilne dužnosti kefalija daleko su značajnije od vojnih. Kefalija je bio nadležan za održavanje reda i mira u gradu, odnosno župi. Imao je svoje pomoćnike, sluge ili momke. Kefalija je mogao utamničiti, a u težim slučajevima i okovati onoga ko narušava red i mir. Potom je bio dužan da temeljno sprovede istragu i pribavi dokaze krivice. Kefalija je imao i sudska zaduženja. Postojao je poseban sud pred kefalijom za sve građane ili stanovnike župe, ali i za dubrovačke trgovce. Sud pred kefalijom sudio je za teža dela, sem za dela koja su u okviru rezervata sudskih. Kefalija je izvršavao kazne koje sud izrekne. Kefalija se obračunavao sa lopovima i razbojnicima. Odgovarao je za bezbednost ljudi i imovine na putevima koji su pod njegovom nadležnošću zbog čega je bio zadužen za postavljanje stražara na putevima.

Zaštita privatne imovine takođe je u nadležnosti kefalije koji je silom naplaćivao dugove neurednih dužnika pleneći njihovu imovinu. Vodio je računa o izvršenju testamenta. Starao se o redovnom ubiranju carina i bira duhovnog. Štitio je zemljišnu svojinu i tesao je međe spornih zemljoposeda. Za svoj rad kefalija je na različite načine nagrađivan. Od građana je imao pravo kupovati namirnice upola cene. Imao je i pravo na obrok u gradskoj župi. Uživao je i druge pogodnosti; npr. zanatlije su mu besplatno činile razne usluge. Značajne prihode imao je od sudskih kazni i drugih globa, a pripadao mu je deo prihoda koji dolazi od panađura, posebno od trošarine (carina).

Nestanak kefalija

Ustanova kefalije se u srspkim zemljama gasila postepeno. Turci ukidaju ovu ustanovu u krajevima koje su osvojili u drugoj polovini 14. veka. To su oblasti braće Jovana i Konstantina Dejanovića (Dragaša), kralja Marka i Andrijaša Mrnjavčevića. U oblastima osvojenim od Vuka Brankovića Turci su najpre prihvatili zatečeni oblik lokalne uprave. Turski kefalija Feriz pominje se 1399. godine. Ustanova kefalije se u zemlji Brankovića zadržala do 1455. godine kada je konačno osvajaju Turci. U Lazarevoj Moravskoj kneževini kefaliji pripada najistaknutije mesto u lokalnoj upravi sve do početka druge decenije 15. veka. Ulogu kefalije tada preuzimaju vojvode na čelu vlasti. Kefalije su se i pored vojvoda zadržale, pre svega u rudarskim mestima poput Rudnika i Belasice. Ustanova kefalije se u zemlji Đurđa Brankovića ugasila sa prvim padom Despotovine 1439. godine. Kefalije su najduže opstale u Zeti Crnojevića u kojoj su ljubomorno čuvane nasleđene institucije iz perioda Nemanjića. Kefalije u Zeti su najistaknutiji predstavnici ratničkih družina i katuna. Padom oblasti Crnojevića pod Turke nestaju kefalije. Pojavljuju se glavari.

Vidi još

• Srpsko carstvo
• Serska država
• Srpsko-grčki crkveni spor (1346-1375)

Literatura

• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama (1. izd.). Beograd: Službeni list SRJ. 
• Živojinović, Dragić (2011). „Prostagma kralja Dušana kefaliji Rajku (septembar-decembar 1345)” (PDF). Stari srpski arhiv. 10: 29—36. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka (The Lexicon of Serbian Middle Ages). Beograd: Knowledge.