Кисели руј
Kiseli ruj ( Rhus typhina L.) naziv roda potiče od grčkog imena za grozdasti ruj ῥοῦς, ili od keltskog — 'rhudd' — crven, zbog crvenih plodova. Epitet vrste typhina tumači Line sa saradnicima tako što poredi somotski maljave grane ove vrste sa rogovima jelena u razvoju „Ramis hirtis uti typhi cervini“[1]. Ruski naziv „sumah olenerogiй“ ovo potvrđuje. Pored srpskog naziva kiseli ruj sreću se i nazivi kisela rujevina, dlakavi ruj, sirćetovo drvo, kiselo drvo[2].
| Kiseli ruj | |
|---|---|
| |
| Kiseli ruj u oktobru kada listovi počinju da menjaju boju | |
| Naučna klasifikacija | |
| Carstvo: | |
| Divizija: | |
| Klasa: | |
| Red: | |
| Porodica: | |
| Rod: | |
| Vrsta: | R. typhina
|
| Binomno ime | |
| Rhus typhina | |
| |
| Areal | |
| Sinonimi | |
| |
Opis vrste uredi
Brzorastući listopadni dvodomi žbun ili malo drvo, visine do 6 m (ređe do 10 m). Stablo je kratko, sa brojnim granama koje su gusto dlakave i formiraju široko okruglastu krunu.
Listovi su neparno perasto složeni, naizmenični, sastavljeni od 11-31 liske. Dužina složenog lista može da bude i 50-70 cm. Liska je lancetasta, klinaste do okruglaste osnove, sa zašiljenim vrhom i sa fino nazubljenim obodom. Sa lica listovi su tamnozeleni i glatki, sa naličja svetliji izuzev duž središnjeg nerva, plavičasto sivo dlakavi.
Cvetovi u zelenožutim, kompaktnim, uspravnim, terminalnim, grozdovima kupastog oblika 10-20 cm dugim, prečnika 4–6 cm (muške manje kompaktne i veće), tokom juna-jula. Cvetovi petočlani. Čašica zelena, listići zašiljeni abaksijalno dlakavi 1,5 mm dugi. Krunični listići retko dlakavi ili goli 2–2,5 mm dugi. Muški: trakaste, žutozelene, sjajne krunice; prašnika 5, kratkih beličastih filamentuma i velikih narandžastih antera. Ženski: bledo zelenih, užih, pri vrhu zadebljalih kruničnih listića, tučak sinkarpan nastao od 3 karpele, nadcvetan; sa tri stubića, plodnik jednook, jajast, gusto dlakav, sa jednim semenim zametkom.
Uspravni skupni plod sazreva u avgustu i septembru i ostaje na granama tokom zime. Jedan skupni plod sadrži 100-700 zrna. Pojedinačni plod je koštunica, sa crvenim, somotasto dlakavim egzokarpom i bez mezokarpa. Jednosemene koštunice okruglaste, nešto spljoštene, prečnika do 5 mm, ornitohorne. Koštica (endokarp) veoma debeo nepropusna za vodu i gasove, smeđa, glatka, 3–3,5 mm. Plodovi se obrazuju na stablima 3 do 4 godine starim. Plodovi, kao i kora, veoma bogati taninom[3][4][5][6][7][8].
Areal uredi
Od prirode rasprostranjen je na jugoistoku Kanade, severoistoku i srednjem zapadu SAD: južni Ontario i Apalačke planine[9].
U Evropu je introdukovan u XVII veku kao atraktivna ukrasna biljka, i do danas proširen na Francusku, Italiju, centralnu i istočnu Evropu. U Belgiju unesen 1898. godine. U Aziji je kasnije prodro pa je ređi; U Kinu je dospeo 1959. iz Mađarske[10].
Bioekološke karakteristike uredi
Pionirska vrsta koja dobro uspeva na suvim i siromašnim zemljištima ali i na bogatim i vlažnim. Toleriše širok spektar uslova sredine. Na prirodnom staništu u Severnoj Americi nalazi se iznad 1500 m n. v. Dobro podnosi alkalna, ali tolerantna je i na blago kisela zemljišta (pH 4,5- 7,2), po teksturi od grubih do finih. Ne podnosi zesenjene pozicije. Tolerantna je na sušne uslove i negativne temperature do 100 dana godišnje.[6][9].
Značaj uredi
Izuzetno dekorativna vrsta zbog jesenjeg crvenog kolorita listova i skupnih plodova koji ostaju preko zime. Koristi se i kao pionirska vrsta na jako degradiranom zemljištu. Indijanci su pravili sok od plodova koje su mešali sa vodom[7][6].
Invazivnost uredi
Kao ukrasna biljka primarno širenje na nova staništa ostvaruje rasadničkom trgovinom. Lokalnim širenjem pomoću korenskih izbojaka osvaja prostor potiskujući autohtone vrste, a alelopatskim uticajem korena suzbija ponik drugih biljaka. Klijavci su vrlo superiorni u uslovima slabe osvetljenosti. Pogodna staništa za nekontrolisano širenje su uz ivice šuma, proseke, šibljaci, otvorena i zapuštena polja, površine pored puteva, požarišta, jarkovi, bedemi i nasipi, površine pored železničkih pruga, neodržavane bašte i vrtovi. Javlja se u prvim fazama vegetacijske sukcesije.
Intenzitet invazivnosti je različit u raznim oblastima introdukcije. U Švajcarskoj je niskoinvazivna[11], u Belgiji je na listi srednje invazivnih alohtonih vrsta (B1)[12], dok je u Češkoj je proglašena glavnom invazivnom vrstom[13]. U Kinu je introdukovana u cilju rehabilitacije degradiranih zemljišta, ali se raširila celim basenom Žute reke i smatra se invazivnom vrstom u nekim kineskim provincijama[14][15]
U našoj zemlji ne pokazuje opšte invazivne karakteristike, a lokalno se može kontrolisati ograničavanjem širenja korena (kasetnom sadnjom, limenim branicima...). Posebne mere kontrole nisu potrebne, a preporučuje se ekstenzivni monitoring kao i eventualna sadnja muških individua koja bi sprečila dijasporu[6].
Razmnožavanje uredi
Generativno i korenskim izdancima. Seme raznose ptice. Ono ima vrlo jaku kombinovanu dormantnost (semenjača i embrion), koja se u prirodi otklanja prolaskom kroz crevni trakt životinja i uticajem niskih temperatura tokom zime. U fazi ponika raste sporo, ali kad se ukoreni raste intenzivno. U rasadniku pre setve seme treba tretirati koncentrovanom sumpornom kiselinom, a zatim stratifikovati u pesku 30 dana kada se dobija 90% isklijalih zrna. Na dosta plitku dormantnost embriona ukuzuju visoki procenti isklijavanja kod mehanički skarifikovanog semena (70%) i semena tretiranog sumpornom kiselinom 15 minuta (49%), bez otklanjanja dormantnosti embriona[16].
Sadnice prenete na stalno mesto šire se intenzivno korenskim izdancima. Bočni koren je jak i debeo i širi se i do 90 cm godišnje. Orezivanjem ili povredama nadzemnog dela intenzivira se rast i širenje korena. Posle 15. godine biljka slabi u porastu i bujnosti. U rasadniku vegetativno se razmnožavaju ukrasni unutarvrsni taksoni kao što je Rhus typhina 'Laciniata' ili osnovna forma ako se želi određeni pol: ženske individue zbog dekorativnih plodova, ili muške zbog sprečavanja nekontrolisanog širenja semenom. I u jednom i u drugom slučaju koriste se isključivo korenske reznice. One se regenerišu na otvorenom, tako što se „seju“ slično semenu: u otvorenu brazdu ubacuju se segmenti korena dužine do 7 cm, a zatim pokrivaju mešavinom treseta i peska (1:1)[17].
U Kentu (Velika Britanija) regeneracija se vrši u hladnim lejama čime se pružaju bolji uslovi, a metoda intenzivira. Leje se pripreme u jesen ili početkom zime, a sredinom zime se vrši pobadanje reznica. Leja se napuni supstratom bez sabijanja i pokrije staklom, a neposredno pre pobadanja lako povalja i izravna. Pobadanje se vrši na odstojanjima 5h5, vertikalno. Proksimalni, ravan rez treba da je u nivou supstrata. Pokrivanje se vrši grubim peskom bez kreča ili perlitom. Debljina sloja 1-1,5 cm. Leje se pokrivaju staklom, a po potrebi u hladnim danima i sargijom; sa otopljenjima se provetravaju dizanjem okana, da bi se u aprilu okna potpuno podigla. Navodnjavanje i rano plevljenje rukom je neophodno tokom vegetacije. Biljke se vade u jesen ili narednog proleća (kad im je koren dobro razvijen) i presađuju u škole ili kontejnere[17].
Reference uredi
- ^ Linné, Carl von, Juslenius, Abraham D., Torner, Eric, (1755-56) Centuria II plantarum. Upsaliae :exc. L.M. Höjer
- ^ Simonović, D. (1959): Botanički rečnik, imena biljaka. Srpska akademija nauka - posebna izdanja, knjiga CCCXVIII
- ^ Bean. W. (1981): Trees and Shrubs Hardy in Great Britain. Vol 1 - 4 and Supplement. Murray
- ^ Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd
- ^ Vukićević E. (1996): Dekorativna dendrologija, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
- ^ a b v g Mihailo Grbić (urednik) (2010): Invazivne biljke u biotopima Beograda. Studija u okviru projekta 21024 tehnološkog razvoja: Ekologija, monitoring i tehnološki postupci za kontrolu invazivnih biljaka u biotopima Beograda
- ^ a b Huxley. A. (1992): The New RHS Dictionary of Gardening. MacMillan Press 1992 ISBN 978-0-333-47494-5
- ^ Kolesnikov, A. I. (1974): Dekorativnaя dendrologiя, Izdatelьstvo Lesnaя promыšlennostь, Moskva.
- ^ a b Hightshoe, G. L. (1988): Native Trees Shrubs, and Vines for Urban and Rural America: A Planting Design Manual for Environmental Designers. ISBN 10: 0442232748 ISBN 13: 9780442232740, Publisher: Van Nostrand Reinhold.
- ^ Pan ZG; You YT, 1994. Growing Exotic Trees in China. Beijing, China: Beijing Science and Technology Press.
- ^ Lauber, K. and G. Wagner (2000) Flora Helvetica. French Edition. Paul Haupt (ed).
- ^ Invazivne vrste Belgije
- ^ Möllerová J, 2005. Notes on invasive and expansive trees and shrubs. Journal of Forest Science, 51(Special issue):19-23.
- ^ Wang GM; Jiang GM; Yu SL; Li YH; Liu H, 2008. Invasion Possibility and Potential Effects of Rhus typhina on Beijing Municipality. Journal of Integrative Plant Biology, 50(5):522-530.
- ^ Zhang Z, Jiang C, Zhang J, Zhang H, Shi L. (2009): Ecophysiological evaluation of the potential invasiveness of Rhus typhina in its non-native habitats.Tree Physiol. 29(11):1307-16
- ^ Grbić, M., & Skočajić, D. (2003): Predsetveni tretmani za otklanjanje dormantnosti semena roda Rhus. XV simpozijum Jugoslovenskog društva za fiziologiju biljaka. Program i izvodi saopštenja, Vrdnik: 99
- ^ a b Grbić, M. (2004): Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd ISBN 978-86-7602-009-6
Спољашње везе uredi
