Kubanj (reka)

Kubanj (rus. Кубань; adig. Псыжъ; čerk. Псыжь; abaz. Къвбина; stgrč. ‛Ύπανις; lat. Hypanis, Vardanes) velika je ruska reka koja protiče geografskom regijom Severni Kavkaz, na jugozapadu evropskog dela Rusije. Protiče preko teritorija Karačajevo-Čerkezije, Stavropoljske i Krasnodarske Pokrajine i Adigeje.

Kubanj Kubanь
Reka Kubanj kod Krasnodara
Mapa basena reke Kubanj
Opšte informacije
Dužina	870 km
Basen	57.900 km2
Pr. protok	425 m3⁄s
Sliv	Azovsko more
Vodotok
Izvor	padine Elbrusa
Koor. izvora	43° 27′ 40″ N 42° 05′ 46″ E
V. izvora	1.339 m
Ušće	Temrjučki zaliv
Koor. ušća	45° 20′ 21″ N 37° 24′ 11″ E
V. ušća	0 m
Pro. pad	1,53 m⁄km toka
Geografske karakteristike
Država/e	Rusija
Oblast	Karačajevo-Čerkezija Stavropoljska Pokrajina Krasnodarska Pokrajina Adigeja
Naselja	Čerkesk, Nevinomisk, Armavir, Kropotkin, Krasnodar, Temrjuk
Pritoke	Urup, Laba, Mali i Veliki Zelenčuk, Belaja
Jezera	Krasnodarsko jezero
DRV	06020000112108000001090
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Sa dužinom toka od 870 km najveća je reka na severnom Kavkazu, i posle Dona najveća pritoka Azovskog mora. Plovna je nizvodno od Ust-Labinska. Najveći gradovi koji leže na njenim obalama su Čerkesk, Nevinomisk, Armavir, Kropotkin, Krasnodar, Temrjuk.

Ukupna površina njenog slivnog područja je oko 57.900 km², a prosečan protok oko 425 ^m3⁄_s. U reku Kubanj se uliva gotovo 14.000 manjih i većih pritoka, a zanimljivo je da se gotovo sve pritoke ulivaju sa leve strane. Najveće pritoke Kubanja su Urup, Laba, Mali i Veliki Zelenčuk, Belaja, Pšiš i druge. U donjem delu toka Kubanj protiče kroz veštačko Krasnodarsko jezero površine oko 420 km², najveću jezersku površinu u tom delu Rusije. U Azovsko more se uliva u vidu prostrane rečne delte površine oko 4.300 km².

Etimologija

Savremeno ime reke − Kubanj − jedan je od skoro tri stotine naziva koji se mogu pronaći u literaturi, a odnose se na ovaj vodotok. Antički istoričar Herodot opisivao je ovu reku pod imenom Ύπανις (Ipanis), dok je u latinskim izvorima bila poznata i kao Hypanis i Vardanes. Savremeni naziv reke izveden je najverovatnije iz karačajevo-balkarskog jezika, odnosno od reči Къобан koja može imati dva značenja − „velika reka koja se izliva” ili prosto „potok”.

Nemački filolog Paul Krečmer izhednačava savremeni naziv reke sa vedskim nazivom reke Kabul, pritoke Inda (Kubhā).

Geografsko-hidrološke karakteristike

Ušće Teberde u Kubanj kod Karačajevska

Reka Kubanj svoj tok započinje na severozapadnim obroncima planine Elbrus na Kavkazu i nastaje spajanjem reka Ulukam i Učkulan na nadmorskoj visini od 1.339 metara. U gornjem delu toka, sve do grada Nevinomiska, teče u smeru severa kroz uski i duboki kanjon i na tom delu toka karakterišu je veliki i nagli padovi i brojni manji vodopadi i brzaci. U srednjem delu toka teče preko dosta ravnijih i terasastih područja, a zatim naglo skreće ka zapadu i u tom delu toka uz levu obalu formira se široka naplavna ravnica koja kod Ust-Labinska dostiže širinu i do 4 km. U tom delu toka u koritu se nalaze brojni plićaci i brzaci. Nizvodno od ušća Labe reka se naglo širi i do 20 km, i u tom delu se nalazi veštačko Krasnodarsko jezero, najveća ujezerena površina na Severnom Kavkazu površine 420 km². Područje između ušća Labe i Afipsa je ujedno i najniži deo i na toj teritoriji se duž reke formirala prostrana Adigejska močvara površine oko 300 km². Močvarna područja u donjem delu toka su znatno prostranija i zauzimaju područja površine oko 800 km² (Zakubanjske močvare). Na 116. km uzvodno od ušća, od glavnog toka odvaja se rukavac Protoka i na tom mestu počinje prostrana Kubanjska delta površine oko 4.300 km². Više od polovine vode iz Kubanja se u Azovsko more uliva upravo preko rukavca Protoka. Na nekih 20 km uzvodno od ušća glavnog toka u Temrjučki zaliv izdvaja se rukavac Stari Kubanj koji preko Kiziltaškog limana jedan deo vode iz reke odnosi ka Crnom moru.

U gornjem delu toka reka se uglavnom hrani vodom iz glečera i vodom od otopljenog snega sa visokoplaninskih vrhova (oko 50%). U srednjem i delu toka najveći priliv vode dolazi iz podzemnih izvora i od kišnice (oko 60%). Voda u reci se nikada ne mrzne, čak ni u gornjem delu toka, prevashodno zahvaljujući velikim brzinama toka. Karakteriše je 6 do 7 perioda maksimalnog vodostaja tokom letnjeg i zimskog dela godine. Kolebanje nivoa vode u reci dostiže do 5 metara, sa makskmalnim vodostajem u junu, i minimalnim u februaru mesecu. Nivo vode u reci je dosta stabilizovan nakon gradnje Nevinomiskog kanala i Krasnodarskog i Šapsuškog jezera.

Ukupna dužina vodotoka je 870 km, odnosno 906 km ukoliko se za ishodišnu tačku uzima izvorište reke Ulukam (na nadmorskoj visini od 2.970 m). Površina slivnog područja Kubanja je oko 58.000 km². Prosečan protok vode u reci kod Krasnodara je oko 425 ^m3⁄_s, dok je prosečan protok u gornjem delu toka kod Armavira oko 163 ^m3⁄_s. Svake godine reka Kubanj u Azovsko more u proseku ulije 12−13 km³ vode, oko 8 miliona tona sedimenata i oko 4 miliona tona rastvorenih mineralnih soli. Količina nerastvorivih materija u rečnoj vodi je u proseku oko 682 g/m³, a salinitet vode u donjem delu toka može dostići vrednosti i do 1.000 mg/l (u proseku je između 50 i 400 mg/l). Prosečan pad rečnog korita je oko 1,53 m/km toka.

Gotovo sve najvažnije pritoke Kubanja imaju severni pravac toka, teku sa severnih obronaka Velikog Kavkaza i ulivaju se u Kubanj kao njegove leve pritoke. Zanimljivo je da nizvodno od Nevinomiska reka Kubanj ne prima ni jednu pritoku sa desne strane. Najvažnije pritoke su Veliki i Mali Zelenčuk, Urup, Laba, Belaja, Pšiš, Psekups, Afips i Adagum (sve leve pritoke). Nizvodno od Ust Labinska plovna je i za veće brodove. U basenu reke Kubanj nalazi se preko 14.000 većih i manjih reka ukupne dužine rečne mreže od čak 9.482 km.

Geologija i istorija

Pre nekoliko desetina hiljada godina na mestu uz današnji donji tok Kubanja nalazio se prostrani zaliv Azovskog mora koji se prostirao od Tamanskog poluostrva do Primorsko-Ahtarska na severu i Krasnodara na jugu. Reka je postepeno zasipala zaliv velikim količinama sedimenata, što je dovelo do formiranja spruda koji je zaliv odvojio od mora i pretvorio ga u lagunu. U narednom periodu i sama laguna je ispunjena sedimentima i pretvorena u današnju deltu. Značajan doprinos u zasipanju prvopitnog zaliva dali su i brojni blatni vulkani koji su dali značajan doprinos u formiranju južnog dela savremene delte.

Sve do kraja 19. veka najveći deo vode iz reke oticao je ka Crnom moru ali je usled intenzivnih melioracionih radova koji su usledili u narednom periodu rečna delta isušena, a tokovi brojnih rukavaca regulisani. Regulisanju nivoa vode u reci umnogome je doprinela i gradnja veštačkog Krasnodarskog jezera koje je ispunjeno vodom u periodu 1973—1975. godine. Tako je nekada močvarna i plavna delta Kubanja danas isušena i pretvorena u poljoprivredno zemljište i jedno od najvažnijih područja uzgoja pirinča u Rusiji.

Najvažnija gradska naselja koja leže na obalama reke Kubanj su gradovi Karačajevsk, Ust-Džeguta, Čerkesk, Nevinomisk, Armavir, Novokubansk, Kropotkin, Ust-Labinsk, Krasnodar i Temrjuk.

Vidi još

• Azovsko more
• Delta reke Kubanj
• Severni Kavkaz

Spoljašnje veze

• (jezik: ruski) Reka Kubanj
• (jezik: ruski) Turizam Krasnodarskog kraja − reka Kubanj