Ladino (jezik)
Jezik ladino, poznat kao i jevrejsko-španski jezik ili judeo-španski (heb. גﬞודﬞיאו־איספאנייול, ćir. җudeoespanjol) je jezik iz porodice romanskih jezika, izveden iz starog španskog.
| Jevrejsko-španski jezik (Ladino) | |
|---|---|
| judeoespañol | |
| Izgovor | [dʒuˈðeo͜ s.paˈɲol] |
| Govori se u | Izrael, Turska, Francuska, Bosna i Hercegovina |
Broj govornika | 100.000 u Izraelu[1], broj ukupnih govornika u svim država u rasponu od 112.130 do 400.000[2] (nedostaje datum) |
| Uglavnom latinica, takođe i raši, ćirilica, arapski alfabet i grčki alfabet | |
| Zvanični status | |
Priznati manjinski jezik u | |
| Jezički kodovi | |
| ISO 639-1 | lad |
| ISO 639-2 | lad |
| ISO 639-3 | lad |
Istorija jezika i upotreba
urediNastao je u Španiji kombinovanjem srednjovekovnog španskog jezika sa hebrejskim, arapskim i jezicima naroda sa kojima su Jevreji živeli nakon izgona iz Španije.[3] Njegov naziv potiče iz latinskog jezika i označava onog koji zna španski. U 13. veku dobar deo španskih Jevreja nije govorio hebrejskim jezikom, pa je svete knjige trebalo prevesti na španski jezik. Prevodioci Starog zaveta verno su sledili jevrejski original, koji se zbog svetosti nije smeo menjati. Religiozni tekstovi su se prevodili bukvalno od reči do reči. Vodilo se računa samo o hebrejskoj sintaksi, dok je španska gramatika potpuno zanemarivana. Tako je nastao ladino jezik, kao proizvod doslovnog prevoda hebrejskog jezika na španski. Danas se najjednostavnije može objasniti kao španski jezik sa hebrejskom sintaksom, koji se piše Raši pismom. Iako je na španskom, duša ovog jezika je na hebrejskom. Kako verno odražava sveti hebrejski jezik, za Sefarde on ima polusveto značenje. [4] Ladino nije govorni jezik već proizvod doslovnih prevoda biblijskih i liturgijskih tekstova napisanih na aramejskom i hebrejskom, gde je određena aramejska ili hebrejska reč uvek odgovarala istoj španskoj reči. Tradicionalno, ladino je za pisanje koristio hebrejski alfabet. Pisan je sa desna na levo. Danas se koristi latinično pismo, sem u religioznim tekstovima. [3]
Izvorno se govorio u Španiji, a zatim, nakon Edikta o proterivanju Jevreja iz Španije, 1492. godine, proširio se tadašnjim Osmanskim Carstvom (Balkansko poluostrvo, Turska, Bliski istok i Severna Afrika), kao i u Francuskoj, Italiji, Holandiji, Maroku i Engleskoj. Danas ga govore uglavnom sefardske manjine koje žive u više od 30 zemalja, a većina živih govornika boravi u Izraelu. Iako nema službeni status ni u jednoj zemlji, priznat je kao manjinski jezik u Bosni i Hercegovini, Izraelu, Francuskoj i Turskoj. Španska kraljevska akademija ga je 2017. godine službeno priznala kao jezik. [5]
Osnovni rečnik jevrejsko-španskog jeste starošpanski, a ima brojne elemente iz drugih starih romanskih jezika Pirinejskog poluostrva: staroaragonskog, astursko-leonskog, starokatalonskog, galicijsko-portugalskog i mozarapskog.[6] Jezik je dodatno obogaćen osmanskim turskim i semitskim rečnikom, poput hebrejskog, aramejskog i arapskog - posebno u domenama religije, zakona i duhovnosti - a većina rečnika za nove i moderne koncepte usvojena je putem francuskog i talijanskog jezika. Nadalje, na jezik u manjoj meri utiču i drugi lokalni jezici Balkana, poput grčkog, bugarskog, srpskog i hrvatskog.
Istorijski gledano, Raši pismo i njegov kurzivni oblik Solitreo, bili su glavna ortografija za pisanje judeo-španskog. Međutim, danas je uglavnom pisan latiničnom abecedom, iako su još neka pisma poput hebrejskog alef-beta i ćirilićne azbuke još uvijek u upotrebi. Judeo-španski bio je poznat i pod drugim imenima, kao što su: Espanol (Espaniol, Spaniol, Spanioliš, Espanioliko), Judio (Đudio) ili Židio (Đidio), Judesmo (Žudezmo, Đudezmo), Sefaradi ili Haketija (u severnoj Africi). U Osmanskom carstvu, a danas Turskoj tradicionalno su ga na turskom nazivali Jahudidže, što znači jevrejski jezik.
Judeo-španski, nekada trgovački jezik Jadranskog mora, Balkana i Bliskog istoka, poznat po bogatoj literaturi, posebno u Solunu, danas je pod ozbiljnom pretnjom izumiranja. Većina izvornih govornika su starije osobe, a jezik se ne prenosi njihovoj deci ili unucima iz različitih razloga. U nekim iseljeničkim zajednicama u Latinskoj Americi i drugde preti mu zamena modernim španskim. Međutim, doživljava manji preporod među sefardskim zajednicama, posebno u muzici.
Reference
uredi- ^ Ladino [1]
- ^ Endangered Languages Project - Ladino
- ^ a b Panić, Barbara; Kon Panić, Miroslava (2016). Jezici Jevreja (na jeziku: srpski). Pančevo : Jevrejska opština Pančevo. ISBN 978-86-88979-04-7. Arhivirano iz originala 16. 10. 2021. g. Pristupljeno 30. 03. 2021.
- ^ „Ladino, sefardski jezik knjige – RELIGIOSKOP” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-03-30.
- ^ „Spain honours Ladino language of Jewish exiles”. the Guardian (na jeziku: engleski). 2017-08-01. Pristupljeno 2021-03-30.
- ^ Minervini, Laura (2006). El desarollo histórico del judeoespañol. Revista Internacional de Lingüística Iberoamericana.