Википедија

Masakr u Gudovcu

масакр над Србима од стране усташа у НДХ у Другом светском рату

Gudovački masakr (hrv. Pokolj u Gudovcu) je bio masovno ubistvo oko 190 bjelovarskih Srba od strane hrvatskih ustaša koji se dogodio 28. aprila 1941. u selu Gudovac nadomak Bjelovara. Masakr se dogodio za vreme Drugog svetskog rata, ubrzo nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije od strane sila Osovine i uspostavljanja marionetske Nezavisne Države Hrvatske i bilo je prvo masovno ubistvo koje su počinile ustaše po dolasku na vlast, te je nagovestio širi ustaški pohod genocida nad Srbima u NDH koji je trajao do kraja rata.

Masakr u Gudovcu
Eshumirana tela žrtava masakra u Gudovcu od strane nemačkih vojnika 30. aprila 1941.
MestoGudovac, Nezavisna Država Hrvatska
Datum28. april 1941.
MetaSrbi
Vrsta napadapogubljenje po kratkom postupku
Ubijeno184–196

Ustaše su kao izgovor za ubistvo iskoristile neobjašnjenu smrt dvojice svojih pristalica. Žrtve su dovedene iz Gudovca i okoline, uglavnom uhapšene pod optužbom da su pobunjenici lojalni svrgnutoj jugoslovenskoj kraljevskoj vladi. Odvedeni su na obližnju njivu i kolektivno streljani od strane streljačkog voda do 70 ustaških stražara. Petorica zatvorenika su uspeli da prežive prvi rafal i otpuzali su na sigurno. Ustaše su preživele stanovnike Gudovca naterali da iskopaju masovnu grobnicu za žrtve i poliju tela živim krečom kako bi se ubrzalo raspadanje leševa.

Sledećeg dana, rođaci jedne od žrtava prijavili su masakr nemačkoj okupacionoj upravi. Nemci su izvršili delimičnu ekshumaciju tela, nakon čega je uhapšeno 40 učesnika egzekucije. Mladen Lorković, visoki ustaški funkcioner, iskoristio je svoj uticaj da se zatvorenici puste i obećao nemačkom ambasadoru u NDH Zigfridu Kašeu da će hrvatske vlasti sprovesti detaljnu istragu, ali do istrage nikad nije došlo.

Na mestu masakra podignuti su kosturnica i mauzolej, kao i spomenik vajara Vojina Bakića, 1955. godine. Međutim, godine 1991. usred međunacionalnog nasilja tokom rata u Hrvatskoj, spomenik i mauzolej su uništili hrvatski nacionalisti, kao i još jedno Bakićevo delo (Bjelovarac, Bjelovarčanin). Ruševine kosturnice uklonile su lokalne vlasti 2002. godine. Iste godine, građani su potpisali peticiju za ponovno podizanje spomenika Bjelovacu. Obnovljeni spomenik otkriven je u decembru 2010. godine.

Pozadina uredi

Međuratni period uredi

 
Occupation and partition of Yugoslavia, 1941–1943

Gudovac je selo u blizini Bjelovara, oko 80 kilometara istočno od glavnog grada NDH, Zagreba.[1] Prvi put je naseljen tokom srednjeg veka i imao je etnički mešovito stanovništvo tokom većeg dela svoje istorije. Prema podacima iz 1931. godine, Gudovac je imao 1.073 stanovnika u 330 domaćinstava. Hrvati su činili dve trećine stanovništva, dok su ostali stanovnici uglavnom bili etnički Srbi. U opštini Gudovac živelo je 8.000 stanovnika, od čega 3.000 Srba.[2]

Nakon anšlusa između Nemačke i Austrije 1938. godine i Italijanske okupacije Albanije, Treći rajh se približio granicama Jugoslavije. Dana 6. aprila 1941. godine nemačke i italijanske trupe izvršile su invaziju na Jugoslaviju. Pridružile su im se i vojske Mađarske i Bugarske. Vojska Kraljevine Jugoslavije je brzo bila savladana kombinovanim nemačkim, italijanskim i mađarskim napadom. Veliki deo njene opreme je bio zastareo, vojna strategija je bila zastarela, a vojnici su bili loše disciplinovani i slabo obučeni. Neposredno u okolini Bjelovara, tokom invazije vojski Osovine, došlo je do masovne pobune u vojnim jedinicama u kojima su uglavnom bili lokalni hrvatski vojni obveznici koji su odbili da se bore protiv Vermahta. Pobunjenici su blokirali Bjelovar i tražili predaju garnizona, preteći da će u suprotnom pobiti sve Srbe koji žive u gradu i okolini i članove porodica oficira. Tada je grad jurišan, zarobljeni vojnici i oficiri koji su ostali verni Jugoslaviji predati su Nemcima i ustašama. Ustanak pukova i juriš na Bjelovar ustaše su kasnije aktivno koristile u svojoj propagandi.

 
Službeno proglašenje Nezavisne Države Hrvatske, 10. aprila 1941.

Nakon okupacije Jugoslavije i podele njene teritorije od strane zemalja Osovine, stvorena je Nezavisna Država Hrvatska na teritoriji Hrvatske, Bosne i Hercegovine i dela Srbije.[3] Nacionalno-politički ciljevi ustaša nisu bili samo uspostavljanje državne samostalnosti Hrvatske, već i davanje novoj državi etnički hrvatskog karaktera.[4] Glavna prepreka ostvarenju ovog cilja bili su Srbi, koji su činili trećinu stanovništva NDH.[5] Kao rezultat toga, od prvih dana postojanja NDH ustaše su započele aktivne antisrpske akcije. Uvod je bila snažna propagandna kampanja koja je Srbe prikazivala kao neprijatelje hrvatskog naroda kojima nije mesto u NDH.[4] Vrhunac je bio masakr Srba i njihovo zatvaranje u brojne koncentracione logore.

Po uzoru na nacističku Nemačku, ustaški režim je izdao rasne zakone po uzoru na Nirnberške zakone, usmerene na Srbe, Jevreje i Rome. U govoru u Gospiću 22. juna 1941. jedan od ustaških vođa Mile Budak formulisao je program delovanja prema Srbima, koji je 26. juna objavio list Hrvatski list.

Ustaše su vodile diferenciranu politiku prema narodima proglašenim neprijateljima. Razlika u odnosu prema Srbima i Jevrejima bila je želja da se Jevreji potpuno unište, a trećina Srba uništi, trećina pokatoliči , a trećina protera u Srbiju. . Tako su ustaše planirale da svoju državu učine potpuno monoetničnom. Italijanski istoričar Mark Reveli pisao je da za ustaše jevrejsko pitanje nije bio glavni „rasni problem”. Prema njegovom mišljenju, Pavelić je preduzeo istrebljenje Jevreja „da bi ugodio najmoćnijem nacističkom savezniku”.[6]

Istrebljenje Srba i Jevreja u Bjelovaru povereno je Dido Kvaternik. O tome je, pretpostavlja se, usmeno naređivao ustaški poglavar Ante Pavelić. Kvaternik se kasnije prisećao:[7]

Neposredno pre masakra uredi

Odmah nakon zauzimanja Bjelovara, ustaše su krenule u jačanje vlasti nad gradom. Za vršioca dužnosti načelnika bjelovarskog sreza postavljen je Josip Verhas, Đuro Vojnović je postavljen za ustaškog zastupnika u Bjelovaru, a Mijo Hans je imenovan za ustaškog poverenika za Bjelovarski srez. Za načelnika policije postavljen je Alojz Čukman. Odmah je određeno da svi bjelovarski Srbi moraju nositi crvenu traku na kojoj je pisalo Srbin i na hrvatskom i na nemačkom jeziku.[8] Ivan Garščić, javni beležnik, postavljen je za vršioca dužnosti komandanta bjelovarske oružnice i pristupio je reorganizaciji lokalnih ustaških formacija. Ivan Mrak, koji se istakao kao jedan od vođa pobune 108. puka, dobio je zadatak da nadgleda centar grada.[9]

Između 9. i 14. aprila, grupe vojnika iz raspuštenog 108. puka lutale su bjelovarskim selima. Pojedini srpski oficiri, koji su odbili da se predaju, upali su u hrvatske domove, nadajući se da će pronaći hranu, novac i civilnu odeću koja će im olakšati prolazak kroz nemačke i ustaške kontrolne punktove. U nekim mestima hrvatski seljaci su razoružali poražene jedinice VKJ i opljačkali njihove magacine. Neki od seljaka pristupili su lokalnim formacijama poznatim pod imenom bataljoni pripravnosti.[10] Nemci su 10. aprila stigli do Bjelovara i postavili niz komandnih mesta ali su ustašama faktički ostavili kontrolu nad gradom.[11] U okolini grada došlo je do sukoba između ustaških i jugoslovenskih jedinica koje su ostale lojalne vlasti. Ustaše su pazile na opasnost koju je predstavljalo srpsko seljaštvo. Ustaško vodstvo u Bjelovaru smatralo je da se u okolnim selima kriju srpski oficiri, koji su skinuli vojne uniforme i sakrili oružje po kućama. Mišo Sabolek, lokalni ustaški komandant izvestio je da je poslao 35 naoružanih ljudi da „guše nasilje” oko Bjelovara, govoreći da Bjelovar i okolinu opsedaju Srbi, koji... ubijaju i pljačkaju kuće u selima Nart, Gudovac i šumu Česma. Njegovi pretpostavljeni u Zagrebu naredili su mu da „preduzme sve potrebne mere za uspostavljanje reda” u okrugu.[12] Ustaše su pretresle desetine srpskih kuća u nadi da će pronaći ilegalno oružje. Usledilo je hapšenje „neželjenih elemenata“, uglavnom članova Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Julijus Eker, lokalni predsednik KPJ, uhapšen je 12. aprila.[9] Slavko Kvaternik je 16. aprila objavio da srpski seljaci u NDH imaju osam dana da predaju oružje ustašama.[9] Još jedan uticajni komunista, Milan Bakić, uhapšen je u Bjelovaru 20. aprila. Ustaše su 22. aprila uhapsile većinu preostalih članova KPJ u gradu. Komunistički organizatori kao što su Stevo Šabić, Franko Vinter i Sandor Kirali uhapšeni su 24. aprila. Do 25. aprila ustaše su uhapsile nekoliko stotina poznatih ili osumnjičenih antifašista. Neki su pošteđeni smrti i osuđeni na zatvorske kazne, ali većina je pogubljena bez suđenja. Ustaše su izvestile da su u kući jednog lokalnog pripadnika KPJ otkrila 80 pušaka i nekoliko mitraljeza. Potom, u kući još jednog lokalnog komuniste pronađeno je četrdeset pušaka i dva mitraljeza.[9] Uznemiren mogućnošću oružane pobune u Bjelovaru i okolini, Kvaternik je odabrao široku oblast u gradu i oko njega gde je trebalo sprovesti „čišćenje” Srba.[13] „Za svakog ubijenog Hrvata“, rekao je, „moramo pogubiti 100 Srba“.[14] Razoružavanje i hapšenje pripadnika VKJ od strane ustaša praćeno je brojnim incidentima, u kojima je ubijeno oko 20 naoružanih pripadnika VKJ i srpskih civila. Kvaternik se plašio da će ova pogibija samo povećati verovatnoću oružane pobune i postao je još oprezniji kada je čuo glasine da bjelovarski Srbi planiraju ustanak koji će se poklopiti sa Đurđevdanom, 6. maja.[13] Ministar unutrašnjih poslova Andrija Artuković stigao je u Bjelovar nakon što je čuo takve glasine. Na sastanku sa Verhasom i njegovim poručnicima izjavio je da se se moraju preduzeti „ozbiljne akcije” kako bi se „poslala poruka neprijateljima ustaša i NDH”.[15]

Masakar uredi

Hapšenje uredi

Hapšenja i razoružavanje komunista i bivših pripadnika Vojske Jugoslavije pratila su ubistva, među kojima su bili i srpski civili. Kvaternik, koji je bio u Bjelovaru, plašio se pobune Srba protiv ustaškog režima. Dana 26. aprila, Kvaternik i njegov najbliži pomoćnik Ivica Šarić organizovali su masovno hapšenje 530 srpskih seljana iz Grubišnog Polja. U hapšenjima je učestvovalo trideset ustaša. Zatočenici su prevezeni u logor Danica, kod Koprivnice, a odatle u ustaške logore u Gospiću, na ostrvu Pag, Jasenovcu i Staroj Gradiški, gde je većina ubijena.[16]

Srbin Milan Radovanović je 25. aprila uhapšen kada je došao u policijsku stanicu u Gudovcu da preda oružje. Nakon sloma svog puka, Radovanović se sklonio u selo Prgomelje i nije stigao da preda uniformu i oružje do roka 24. aprila, koji su mu odredile ustaše. Ujutro 26. aprila, dok su Radovanovića i još jednog srpskog zarobljenika izvodila iz okružnog zatvora dvojica ustaških stražara, dvojica neidentifikovanih naoružanih napadača otvorila su vatru na zatočenike i stražare.[15] Radovanović i jedan od stražara su poginuli, a drugi stražar je ranjen.[16][15] Tog popodneva, hrvatski domobran ubijen je zalutalim metkom u svom dvorištu dok je bio na odsustvu. Uprkos tome što istraga nikada nije sprovedena, ustaška propaganda je za napad okrivila „srpske četnike”.[16][a] U istoriografiji postoji verzija da su napad inspirisale same ustaše kako bi se dobio formalni razlog za masakr. Prema drugoj verziji, napad su mogli da izvrše vojnici kraljevske vojske koji se kriju u blizini.[18]

Čuvši vest o napadu na sreski zatvor, Kvaternik je naredio hapšenje 200 srpskih seljaka iz Gudovca i susednih sela Veliko i Malo Korenovo, Prgomelje, Bolč, Klokočevac, Tuk, Stančići i Breza. Hapšenja su se dogodila u ranim jutarnjim satima 28. aprila.[19] Ustašama su pomagali vojnici novoformirane NGH vojske i pripadnici „Seoske straže“ – paravojne formacije Hrvatske seljačke stranke pod komandom Martina Čikoša, koga novinar Slavko Goldštajn opisuje kao „zakleti predratni ustaša“.[16][b] Po pravilu su hapšeni najpoznatiji i najimućniji Srbi, među kojima su bili učitelji, preduzetnici, sveštenici.[20] Jedini njihov zločin“, piše Goldštajn, „bio je to što su bili pravoslavne vere i možda malo napredniji od svojih suseda. Neposredno prije ubistava, Verhas, Čikoš i lokalni ustaški zvaničnici Rudolf Srnak, Nikola Pokopac i Mirko Pavlešić održali su sastanak na kojem je odlučeno da zarobljenici budu ubijeni.[15]

Ubistvo uredi

Posle kraćeg boravka u zgradi Opštinske uprave,[19] uhapšeni Srbi su obavešteni da će biti sprovedeni u Bjelovar na saslušanje.[21] Umesto toga, naređeno im je da marširaju u suprotnom pravcu, prema polju pored reke Plavnice gde se svake nedelje održavala pijaca na otvorenom.[14] Zatvorenici su napustili Gudovac neposredno pred zalazak sunca, pod nadzorom 70 naoružanih stražara. Na putu do stratišta, stražari su vređali uhapšene Srbe, terali ih da pevaju ustaške pesme i ponavljaju „Živeo Pavelić! Živeo Kvaternik! Mnogi zatvorenici su osetili sudbinu koja ih čeka, ali nisu mogli da pobegnu.[21] Prema jednom posleratnom svedočenju, Čikoš je bio „uznemiren, nelagodan... i nije bio raspoložen za razgovor“. Dok su zatvorenici izlazili iz Gudovca, izvukao je jednog od svojih komšija Srbina iz grupe i rekao mu da se „gubi“ pre nego što je naredio preostalih 200 zatočenika da se postroje uza zid. Kvaternik je izašao pred grupu i pitao ima li Hrvata. Četvorica su istupila i ponudila svoja dokumenta; trojici je dozvoljeno da se vrate svojim kućama nakon provere identiteta, ali je četvrti vraćen među Srbe jer je bio komunista.[22] Kvaternik, Čikoš i nekoliko novoimenovanih ustaških oficira su nadgledali marš.[21]

Zarobljenici su stigli na polje odmah nakon zalaska sunca i naređeno im je da se postroje u redove i da se okrenu levo; stražari su tada podigli puške i otvorili vatru. Neki stražari su oklevali pre nego što su pucali, svesni da će njihovi prijatelji i komšije biti ubijeni, a mnoge žrtve su u početku bile pogođene u noge. Neki od ranjenika su psovali ustaše, a drugi su plakali u mukama. Kvaternik je posmatrao masakr sa udaljenosti od oko 50 metara, u pratnji Hansa, Verhasa i Pavlešića. Pavlešić je bio nezadovoljan brzinom ubistava i vikao je na Čikoša govoreći mu da „završi posao“.[21] Čikoševi ljudi su zatim krenuli da traže preživele i bajonetirali svakoga ko se pomeri.[14] Pet zarobljenika je pobeglo pre nego što su Čikoševi ljudi uspeli da ih ubiju i otpuzeli su u obližnju šumu.[21]

Ubistva su bila prvo masovno ubistvo koje su počinile ustaše po dolasku na vlast.[23][24][25] Procene o broju žrtava variraju. Istoričar Marko Atila Hoare navodi cifru od 184 ubijena.[26] Novinar Tim Judah piše da je bilo 187 smrtnih slučajeva.[23] Drugi istoričari, kao što su Ivo Goldštajn i Mark Biondič , pominju 196 smrtnih slučajeva.[24][25]

Posledice uredi

 
Ustaški funkcioner Mladen Lorković obezbedio je oslobađanje uhapšenih u vezi sa masakrom.

Ustaše nikada nisu pokušavale da sakriju događaje u Gudovcu, koristeći ih za ulivanje straha među Srbe.[27] Za masakr je znalo i lokalno stanovništvo. Nakon ubistva, ustaše su meštane naterale da iskopaju masovnu grobnicu od 150 kvadratnih metara i poliju tela žrtava živim krečom kako bi se ubrzalo raspadanje. Posle ovoga su seljaci iz Gudovca pušteni kućama.[28]

Vest o masakru brzo se proširila Bjelovarom. Sledećeg dana, supruga i ćerka jedne od žrtava posetile su nemačko komandno mesto i prijavile masakr. Potom su odvele dvojicu nemačkih oficira do masovne grobnice. Policajci su obavestili nadređene o tome šta se dogodilo i požalili se na „nered“ u njihovoj zoni odgovornosti. Njihovi pretpostavljeni su tražili delimičnu ekshumaciju grobnice, naredili da se ekshumirani leševi fotografišu i tražili istragu, kao i hapšenje i kažnjavanje odgovornih. Po naređenju lokalnog nemačkog komandanta, 29. aprila uveče uhapšeno je 40 osumnjičenih počinilaca. Oduzeto im je oružje i oni su privremeno zadržani u bjelovačkoj gimnaziji.[28] Iste večeri Lorković je zatražio hitan sastanak sa nemačkim ambasadorom Zigfridom Kašeom. Prema Kašeu, Lorković mu je rekao da su Srbi ubili jedanaest Hrvata i da je u znak odmazde izvršen masakr nad 192 muškarca iz Gudovca i okoline.[29][30] Prema Goldštajnu, cifru od jedanaest mrtvih Hrvata Lorković je izmislio da bi opravdao masakr.[31]

Lorković je smatrao da je masakr u Gudovcu „unutrašnje političko pitanje u nadležnosti hrvatske vlade” i tražio je da se osumnjičeni počinioci predaju ustašama. Kašeu je obećao da će Zagreb sprovesti punu istragu. Kaše je prihvatio Lorkovićev predlog, verovatno na nagovor svojih pretpostavljenih. Ustaše zatočene u bjelovarskoj gimnaziji puštene su, a oružje im je vraćeno. Obećana istraga nikada nije sprovedena i niko od organizatora masakra nije kažnjen.


Nasleđe uredi

Ocena istoričara uredi

Istoričar Željko Karaula tvrdi da je VKJ 11. aprila marširala u nekoliko zaselaka i po kratkom postupku pogubila jedanaest Hrvata koji su nekoliko dana ranije odbili da se jave na mobilizaciju.[8] Goldštajn tvrdi da je 25 od 27 Hrvata čiju su smrt ustaše pripisali „srpskim agitatorima“ pre masakra stradalo u borbenim dejstvima tokom pobune 108. puka.[31] Michele F. Levi, istoričar specijalizovan za holokaust, slaže se da nije bilo masovnog ubijanja Hrvata koji je doveo do masakra.[32] Istoričari Filip Kuk i Ben Šepard pišu da se masakr dogodio pre nego što je započeo bilo kakav organizovani srpski otpor.[33]

U Zemaljskom arhivu u Bjelovaru nalazi se obimna dokumentacija o masakru, uključujući i spisak žrtava koji su sastavili ustaški zvaničnici u maju 1941. godine, u kojem se mnogi zarobljenici opisuju kao „streljani kao četnici“. U saopštenju se opisuje „strah” srpskog stanovništva i „nevolja” lokalnih Hrvata. Partijsko rukovodstvo HSS-a se ogradilo od masakra i osudilo postupke ustaša, kao i većina lokalnih aktivista HSS-a, od kojih su mnogi na kraju otišli ​​u partizane.[34] ​​Prema nekim izvorima, čak je i Julije Makanec, gradonačelnik Bjelovara, pokušao da se distancira od ubistava, i navodno je protestovao kod „odgovarajućih vlasti“ u Zagrebu.[v] Postao je hrvatski ministar obrazovanja 1943. i u tom svojstvu je služio do maja 1945.[36] Partizani su ga uhapsili sledećeg meseca i potom pogubili.[35] Lorković je sredinom 1944. bio umešan u zaveru za rušenje vlade NDH, uhapšen i streljan u poslednjim nedeljama rata po Pavelićevom nalogu.[37] Kvaternik je preživeo rat i uništenje NDH, sa porodicom pobegao u Argentinu i poginuo u saobraćajnoj nesreći 1962.[38] Pavelić je takođe pobegao u Argentinu, preživeo pokušaj atentata od strane agenata jugoslovenske vlade u Buenos Ajresu 1957. godine, a preminuo je od zadobijenih rana u Madridu dve godine kasnije.[39]

Masakr u Gudovcu postao je predznak mnogih drugih masakra Srba širom NDH: u Blagaju, Gospiću, Glini itd.{sfn|Goldstein|1999|p=137}} Značajan deo žrtava genocida stradao je u brojnim koncentracionim logorima koje su uspostavile ustaše. Broj poginulih Srba procenjuje se na nekoliko stotina hiljada ljudi, a veliki broj je i izbegl. Na Nirnberškom procesu ova ubistva su priznata kao genocid.

Spomen obeležje uredi

 
Replika Bjelovarca, 2010.

Na mestu masakra 1955. godine, Jugoslovenske vlasti su podigle kosturnicu i mauzolej. Na istom mestu podignut je spomenik Gudovac—pred streljačkim vodom, srpskog vajara Vojina Bakića.[g] Godine 1992. usred međuetničkog nasilja izazvanog raspadom Jugoslavije i jugoslovenskim ratovima, hrvatski nacionalisti su uništili spomenik i mauzolej. Uništen je i jedan od najpoznatijih Bakićevih spomenika, Bjelovarac. Bakić je spomenik posvetio svojoj braći koju su ubile ustaše. Ono što je ostalo od kosturnice lokalne vlasti su uklonile 2002. Te godine su meštani potpisali peticiju da se na istom mestu podigne replika spomenika Bjelovarac. Lokalna vlast je obećala da će obezbediti polovinu količine potrebne za obnovu spomenika. Ministarstvo kulture Hrvatske je 2005. godine savetovalo podnosioce predstavke da se prijave na tender kako bi platili drugu polovinu.[36] Obnovljeni spomenik je otkriven u decembru 2010. godine.[41]

Zločin uredi

Imena zločinaca uredi

  1. Martin Čikoš
  2. Mirko Pavlečić
  3. Mijo Hans
  4. Josip Verhanc
  5. Julije Makanec, gradonačelnik Bjelovara
  6. Čukman, šef policije u Bjelovaru

[42] [43]

Imena žrtava uredi

Prema spisku Miladina V. Vujanovića, u Gudovcu 28. aprila ubijeni su sledeće osobe[43]:

  1. Branko Anaga
  2. Dušan Velemir
  3. Marko Anaga
  4. Gajo Vlajnić,
  5. Milutin Anaga
  6. Stevan Vučković
  7. Dušan Bartolović
  8. Tomo Vujnović
  9. Stevan Bausola
  10. Nikola Vujčetić
  11. Božo Bjelić
  12. Mile Vukelić
  13. Vaso Bojčeta
  14. Đuro Vuković
  15. Petar Bojčeta
  16. Stezan Vuksan
  17. Emil Bota
  18. Stevan Vuksan
  19. Jovan Bota
  20. Jandrija Gaćeša
  21. Milivoj Bota
  22. Đuro Grubačević
  23. Miloš Bota
  24. Mihailo Grujić
  25. Petar Bota
  26. Nikola Gvozdenčević
  27. Pantelija Bošnjaković
  28. Petar Gvozdenčević
  29. Branko Brzin, svešt.
  30. Jovan Daničić
  31. Ilija Brujić
  32. Ljubomir Daničić
  33. Božo Bugarinović
  34. Petar Daničić
  35. Đuro Bugarinović
  36. Mirko Dereta
  37. Branko Bulić
  38. Emil Despinić
  39. Milan Bulić
  40. Petar Despinić
  41. Vaso Despotović
  42. Nikola Kodić
  43. Emil Despotović
  44. Pajo Kodić
  45. Boško Dešić
  46. Stevan Kodić
  47. Dušan Dešić
  48. Stevan Kodić
  49. Nikola Dobričević
  50. Vaso Konoplić
  51. Stevan Dobričić
  52. Stevan Konoplić
  53. Emil Dokić
  54. Petar Kosić
  55. Jovan Dokić
  56. Petar Kosić
  57. Nikola Dokić
  58. Gvozden Kovač
  59. Stevan Dragašević
  60. Ozren Kovač
  61. Dušan Drobić
  62. Andrija Latinović
  63. Dušan Đaković
  64. Andrija Latinović
  65. Nikola Đurđević
  66. Stevan Lenajić
  67. Nikola Đurđević
  68. Nikola Madašević
  69. Živko Žitić
  70. Đuro Margetić
  71. Jovan Žitić
  72. Emil Margetić
  73. Nikola Žitić
  74. Stevan Margetić
  75. Petar Zrnić
  76. Gojko Mijakić
  77. Miloš Ivanović
  78. Nikola Mijakić
  79. Novica Ivanović
  80. Jovan Miljuš
  81. Petar Ivanović
  82. Jovan Miljuš
  83. Stevan Ivanović, učitelj
  84. Đuro Misirača „Đaja“
  85. Petar Ivanović
  86. Milutin Misirača „Đaja“
  87. Vaso Jakić
  88. Milan Misirača
  89. Jandrija Jakić
  90. Nikola Morodolac
  91. Milan Jakić
  92. Đuro Obranović
  93. Stevan Jakić
  94. Jovan Obranović
  95. Vaso Janić
  96. Marko Obranović
  97. Đuro Janković
  98. Milan Obranović
  99. Ilija Jarić
  100. Pajo Obranović
  101. Božo Jarić
  102. Emil Obranović
  103. Nikola Jarić
  104. Božo Pavlović
  105. Jovan Janičić
  106. Milan Pavlović
  107. Nikola Jelić
  108. Mladen Pavlović
  109. Petar Jelić
  110. Nikola Pavlović
  111. Stevan Jelić
  112. Pantelija Pavlović
  113. Stevan Jovičević
  114. Milan Požežanac
  115. Đuro Kodić
  116. Nikola Požežanac
  117. Emil Kodić
  118. Damjan Popović
  119. Milan Kodić
  120. Đuro Popović
  121. Miloš Kodić
  122. Savo Popović
  123. Milutin Kodić
  124. Milan Pehanek, Čeh
  125. Nikola Kodić
  126. Đuro Predojević
  127. Branko Predojević
  128. Dušan Predragović
  129. Emil Predragović
  130. Ilija Predragović
  131. Petar Predragović
  132. Radovan Predragović
  133. Stevan Predragović
  134. Stevan Predragović
  135. Čedo Prugovac
  136. Branko Radešević
  137. Stevan Radeljević
  138. Cvijo Radivojša
  139. Milan Radotić
  140. Stevan Radotić
  141. Milan Radovanović
  142. Miloš Radujković
  143. Vaso Rajić
  144. Gajo Rajić
  145. Jovan Rašeta
  146. Milan Rajić
  147. Petar Sabolić
  148. Stevan Sabolić
  149. Emil Savić
  150. Boško Sekulić
  151. Miloš Sekulić
  152. Petar Sekulić
  153. Stojan Sekulić
  154. Đuro Selaković
  155. Ignjatije Senjan
  156. Bude Skakavac
  157. Jovan Sladojević
  158. Dragan Srdić
  159. Emil Stančić
  160. Miloš Stančić
  161. Vladimir Stijepić
  162. Miloš Stijepić
  163. Nikola Stijepić
  164. Savo Strika
  165. Vaso Todorović
  166. Branko Toljević
  167. Petar Toljević
  168. Stevan Toljević
  169. Đuro Tomić
  170. Vaso Tomić
  171. Srđan Tomić
  172. Stevan Tomić
  173. Stevan Tomić
  174. Jovan Tomić
  175. Luka Hinić
  176. Milan Hinić
  177. Petar Ciganović
  178. Vaso Cvijetić
  179. Nikola Cvijetić
  180. Vaso Čačuga
  181. Dane Čuić
  182. Dušan Čuić
  183. Mile Čujić
  184. Milan Čurčija
  185. Mile Čurčić
  186. Jovan Šajnović
  187. Nikola Šajnović
  188. Stevan Šajnović
  189. Luka Šakić
  190. Boško Šiljak
  191. Milorad Šiljak, bogoslov
  192. Tomo Šiljak, lugar
  193. Miloš Šiljak, zvonar
  194. Ljuban Švagonja

Izvršenje zločina uredi

27. aprila 1941. u Gudovcu kasno uveče Seljačka zaštita je uhapisila i streljala 10 ljudi. Među zločincima je bio prisutan i učitelj Rudolf Srnak, iz Gudovca. Dok je taj dan na području Bjelovara i Grubišnog polja nezakonito uhapšeno preko 500 Srba, koji su odvedeni u logore NDH: logor Danica (Koprivnica), zatvor u Gospiću, Jadovno na Velebitu, i ostrvo Pag.[42]

Da bi sledeći dan 28. aprila 1941. u ranu zoru, po nalogu ustaških vlasti iz Zagreba počeo neviđeni teror po bjelovarskim selima gde su hapšeni Srbi i dovođeni u Gudovac. Rukovodilac cele akcije hapšenja i ubijanja Srba u Gudovcu 28. aprila 1941. bio je Martin Čikoš. Uhapšeni srpski civili bili su smešteni u neki zatvor (sagrađen u doba Austrougarske), prekoputa škole. Uveče tog 28. aprila 1941. izvedeni su na ulicu gde su bili postrojeni ispred Eugena Dide Kvarternika (sina Slavka Kvarternika) i drugih visokih ustaških funkcionera. Zatim su sprovedeni na sajmište na kraju sela, gde su i pobijeni. Pre njihovog ubistva, žrtve su naterane da iskopaju sebi raku, veličine 42h2 metra.[42][43]

Prema jednoj beleški Zigfrida Kašea od 30. aprila, prethodnog dana ministar spoljnih poslova NDH Mladen Lorković da su u blizini Bjelovara Srbi ubili 11 Hrvata i da su ustaše za odmazdu smaknule 192 Srba u susednom selu Gudovcu. Nakon masakra, zapovednik obližnje nemačke vojne jedinice naredio je hapšenje oko 40 osoba. Vlasti NDH su, međutim, protestovale da je to njihova unutrašnja stvar i da to spada u njihovu nadležnost, pa su uhapšene osobe su puštene na slobodu.[44]

"Dva dana nakom genocida iz Bjelovara u Gudovac je došla njemačka komisija, koja je dala nalog da se svi leševi iskopaju (ekshumiraju) i fotografišu. Fotografisao ih je njemački vojni ljekar dr Cigler. Tom prilikom nabrojano je 187 leševa. Konstatovao je da su svi imali smrtonosne ozljede od metaka i noževa, da su neki živi zakopani. Nijemci su neka lica saslušali, pohapsili zaštitare, otjerali ih u Bjelovar ..."[45]. Zapisnik ove komisije se nalazi među dokumentima Rajha pod naslovom "Ustaschenwerk bei Bjelovar" (Delo ustaša kod Bjelovara).[46] Prilikom ekshumacije je iz masovne grobnice izvađen jedan preživeli Srbin, Despić iz sela Klokočevac[47]

Spomenik uredi

Na mestu gde su ubijeni Srbi u Gudovcu aprila 1941. napravljen je tek 1955. spomenik „Pred streljanje“ („Gudovčan“), delo vajara Vojina Bakića. Spomenik je miniran 1992. godine od strane članova ekstremnih hrvatskih udruga i stranaka. „Gudovčan“ je ponovo podignut 2010. godine.[48][49]

Izvori uredi

Napomene uredi

  1. ^ Četnici su bili srpski gerilski borci iz prve polovine 20. veka koji su se zakleli na lojalnost dinastiji Karađorđević i borili se protiv navodnih neprijatelja Srbije i srpskog naroda. Tokom rata, naziv je počeo da se koristi kao pogrdni izraz za Srbe uopšte, a posebno od ustaša[17]
  2. ^ Prethodno je Verhas zatekao Čikoša u alkoholisanom stanju u kući jednog lokalnog Srbina. On je prekorio Čikoša što "leže pijan" dok su ljudi "padali kao muve". Čikoš je odmah ubio svog domaćina.[15]
  3. ^ Ovome protivreči hrvatski novinar Sven Milekić, koji piše da Makanec nije reagovao na ubistva.[35]
  4. ^ Na postamentu spomenika uklesana su imena 196 žrtava. Ugravirana je i pesma u šest stihova:[40]

Citati uredi

  1. ^ Goldstein 1999, str. 137.
  2. ^ Karaula 2007, str. 197.
  3. ^ Tomasevich 2001, str. 272.
  4. ^ a b Goldstein 2012, str. 106.
  5. ^ Hoare 2007, str. 19–20.
  6. ^ Riveli 2011, str. 42.
  7. ^ 1941: The Year that Keeps Returning 2013, str. 107—108.
  8. ^ a b Karaula 2007, str. 200.
  9. ^ a b v g Karaula 2007, str. 201.
  10. ^ Goldstein 2012, str. 108.
  11. ^ Karaula 2007, str. 199.
  12. ^ Karaula 2007, str. 201–202.
  13. ^ a b Goldstein 2012, str. 108–109.
  14. ^ a b v Karaula 2007, str. 204.
  15. ^ a b v g d Karaula 2007, str. 202.
  16. ^ a b v g Goldstein 2012, str. 109.
  17. ^ Tomasevich 1975, str. 183.
  18. ^ „Slučaj Gudovac“ 28. travnja 1941. 2007.
  19. ^ a b Karaula 2007, str. 203.
  20. ^ 1941: The Year that Keeps Returning 2013, str. 109—110.
  21. ^ a b v g d Goldstein 2012, str. 110–111.
  22. ^ Goldstein 2012, str. 109–110.
  23. ^ a b Judah 2000, str. 125.
  24. ^ a b Goldstein 2007, str. 22. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFGoldstein2007 (help)
  25. ^ a b Biondich 2011, str. 136.
  26. ^ Hoare 2006, str. 22.
  27. ^ Karaula 2007, str. 205.
  28. ^ a b Goldstein 2012, str. 111.
  29. ^ Tomasevich 2001, str. 398.
  30. ^ Goldstein 2012, str. 112.
  31. ^ a b Goldstein 2012, str. 113.
  32. ^ Levy 2013, str. 65.
  33. ^ Cooke & Shepherd 2013, str. 221–222.
  34. ^ Goldstein 2012, str. 113–114.
  35. ^ a b Milekić 28 October 2016.
  36. ^ a b Goldstein 2012, str. 114.
  37. ^ Tomasevich 2001, str. 768.
  38. ^ Dizdar 1997, str. 225.
  39. ^ Cox 2007, str. 211.
  40. ^ Konjhadžić 1960, str. 254.
  41. ^ Croatian Ministry of Culture 9 December 2010.
  42. ^ a b v Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka <ref>; nema teksta za reference pod imenom deseti.
  43. ^ a b v Prvi ustaški pokolj u Gudovcu 1941, pristup 10.4.2013, Pristupljeno 20. 4. 2013.
  44. ^ Kuzmanović 2019, str. 20.
  45. ^ Bulajić 1988, str. 257.
  46. ^ Hervé Laurière:Ubice u božje ime, preveo Dragoljub R. Živojinović, "Filip Višnjić" – Beograd 1987 str. 48
  47. ^ Željko Karaula: Jedan dokument o zločinu u Gudovcu 28. travnja 1941. za vrijeme NDH
  48. ^ Korana Sutlić: KAKO JE 1992. UNIŠTEN BAKIĆEV SPOMENIK. Jutarnji list 31.01.2016
  49. ^ Klara Glavač: Rušili su mu spomenike jer podsjećaju na Srbe i partizane, 19. decembra 2018. Express.hr

Literatura uredi

Literatura uredi

  • Kuzmanović, Nebojša (2019). Gudovac 1941. Put zločina. Novi Sad, Zagreb: Arhiv Vojvodine, Novi Sad, Srpsko narodno vijeće - Arhiv Srba u Hrvatskoj, Zagreb. 
  • Tesla, Lazo; Jurlina, Branko (1980). Što radite, o ljudi!: pokolj u Gudovcu 1941. Bjelovar: Općinski odbor SUBNOR-a. 
  • Bulajić, Milan (1988). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine, knjiga 1. Beograd: Rad. 
  • Goldstein, Ivo (2007). „The Independent State of Croatia in 1941: On the Road to Catastrophe”. Ur.: Ramet, Sabrina P. The Independent State of Croatia 1941-45. New York: Routledge. str. 19—29. ISBN 978-0-415-44055-4. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Масакр_у_Гудовцу&oldid=27570088”