Википедија

Majska skupština

Majska skupština je održana 1/13. i 3/15. maja 1848. godine u Sremskim Karlovcima. Na njoj su predstavnici Srba iz Ugarske uputili zahtev Beču za srpsku autonomiju i odlučili da proglase Srpsku Vojvodinu.[6]

„Srpska narodna skupština 1. maja 1848. godine”
autor Pavle Simić, ulje na platnu 88 h 115,5 cm[1]
Vizuelni dokument o stvaranju Srpske Vojvodine,[2] nastao je u periodu 1848—1849. Učesnici skupštine su bili pripadnici različitih generacija, pola, staleža, poticali iz različitih oblasti i bili odeveni u građanska odela i graničarske uniforme.[3] Na kompoziciji se nalazi novoizabrani arhiepiskop Josif Rajačić, kao jedina ličnost u gornjem registru. On u levoj ruci drži originalne carske privilegije, kojima su bila zagarantovana prava Srba u Habzburškoj monarhiji. Sa leve strane je nacionalna trobojka, a sa desne su carska i mađarska zastava. Arhiepiskopa okružuju figure istaknutih ličnosti, a odmah ispod njega su Nikanor Grujić, sa leve i Sergije Kaćanski sa desne strane.[4] U krajnjem desnom uglu je izdvojen polufrontalni autoportret.[5]

Istorija uredi

Veliki deo Evrope je 1848. godine bio zahvaćen revolucionarnim pokretima. Dok je u Beču buržoazija rušila Meternihovu vladu, u želji da uspostavi drugačije klasne odnose, u drugim delovima Austrijskog carstva je došlo do pobuna nacionalnog karaktera, od kojih je za samo carstvo najopasnija bila revolucija u Ugarskoj. Izbila je po padu kancelara Meterniha 13. marta 1848, odnosno po proglašenju Statutnih sloboda u Austriji, 15. marta, pod vođstvom Lajoša Košuta, sa zahtevom za potpunom autonomijom. Mađarski nacionalni program u 12 tačaka u kojima su postavljeni zahtevi za poštovanje građanskih sloboda i ravnopravnost. Već 17. marta, formirana je mađarska odgovorna vlada na čelu sa predsednikom Lajošem Baćanjijem i Lajošem Košutom kao ministrom finansija. Nekoliko dana kasnije Srbi u Budimpešti su izneli svoj nacionalni program u 17 tačaka. Tada je istaknuto da Srbi priznaju mađarsku narodnost, ali i da žele priznanje svog naroda i slobodnu upotrebu svog jezika. Takođe se zahtevala sloboda veroispovesti, samostalno uređenje crkve, upotreba crkvenog jezika, uprava nad školama, uvođenje svetovnih lica u konzistorije, uključivanje Srba u najviše organe sudstva i državne uprava i drugo.[7]

Ugarski sabor je ozakonio uvođenje mađarskog jezika na teritoriji cele Ugarske, čime je ozakonio mađarizaciju celokupnog svog stanovništva i pored toga što su Mađari činili svega 37% ukupnog stanovništva. Ubrzani proces mađarizacije, koji je podrazumevao vođenje administrativnih poslova, između ostalog, vođenje matičnih knjiga na mađarkom jeziku, uključujući i imena novorođene dece, a raspravljalo se i o uvođenju liturgije na mađarskom je izazvao revolt kod Srba i nemađarskog stanovništva u Ugarskoj.[8]

Pobune Srba uredi

Prve pobune Srba, koje su izbile u Zemunu i Pančevu i u okolini Kikinde, su bile u pokušaju saradnje sa opštim pokretom u Ugarskoj,[8] i do stvaranja revolucionarnih organa vlasti.[9] Međutim, Ugarski sabor je aprila 1848. doneo zakon po kome je trebalo da Ugarska u potpunosti izmeni njeno političko uređenje. Tada je došlo do susreta između mađarske i srpske delegacije, pod vođstvom Đorđa Stratimirovića i Aleksandra Sandića, koja je zahtevala da se Srbima garantuju privilegovana prava[10] i priznavanje narodnosti jezika. Pomenuta je i mogućnost ujedinjenja Srba, iz Ugarske i Kneževine Srbije, ali je Košut osobno odbacio ove ideje, odgovarajući da u Mađarskoj postoji samo mađarska nacija. Posle toga, na skupu u porti Saborne crkve u Novom Sadu, srpska delegacija je podnela izveštaj o neuspeloj misiji u Požunu, što je izazvalo revolt, u kome su spaljene crkvene knjige na mađarskom jeziku.[8] Masa je tada krenula u Sremske Karlovce da traži zasedanje skupštine.[10]

Mitropolit Josif Rajačić, koji je kao član ugarskog gornjeg doma učestvovao u sastavljanju ugarske vlade, povukao se u Sremske Karlovce.[11] On je u početku oklevao da sazove skupštinu. Tražio je da se smire strasti i da se promisli o budućim potezima. Na kraju je ipak podlegao pred okupljenim narodom, jer je većina mislila da je došlo vreme za pomak u rešavanju nacionalnog pitanja.[10]

Skupština uredi

 
Proglas sa Prvomajske skupštine

Rad na organizovanju Majske skupštine je intenziviran 7/19. aprila 1848, kada je zakazana Narodna skupština za 1/13. maj, umesto crkveno-narodnog sabora, kako ga je odobrila mađarska revolucionarna vlada. Vođe omladine i nacionalnog pokreta su organizovali niz akcija u cilju preusmeravanja lokalnih pokreta ka jedinstvenom nacionalnom rešenju.[12]

Skupština je izrežirana tako da izgleda kao spontana nacionalna manifestacija. Organizovana je u formi dijaloga između naroda sa jedne i glavnih govornika skupštine mitropolita Josifa Rajačića, protosinđela Sergija Kaćanskog i Nikanora Grujića sa druge strane, tako da bi sve političke odluke imale karakter kolektivnih odluka.[13] Sve je bilo u nacionalnom romantičarskom zanosu, ukrašeno trobojkama. Glavne odluke su pripremljene u užem krugu Josifa Rajačića. Za razliku od ostalih narodno-crkvenih sabora Srba,na kojima je broj poslanika bio ograničen (25 poslanika iz svešteničkog, 25 iz vojničkog i 25 iz svetovnog reda).

Predstavnik svetovnih poslanika uredi

Filozof Aleksandar Sandić, advokat i zastupnik poslanika svetovnog reda, kao prof. dr Filologije i jedini Srbin iz Ugarske ovlašćen za redigovanje rukopisa Vuka Karadžića pri bečkom univerzitetu zatražio je ukidanje mađarske i austrijske uprave i uvođenje civilne uprave u Vojnoj granici, stvaranje narodne vojske, ukidanje kmetstva, kuluka i rabote, podelu porodičnih zadruga, pravo vlasništva nad zemljom, prosvetnu autonomiju, slobodu štampe i govora, pravo na slobodne izbore za narodne predstavnike.

Na ovaj su sabor poslanici izabrani po demokratskijem sistemu od uobičajenog,[11] svako veće selo imalo po dva, a manja mesta po jednog predstavnika. Pismeni izaslanici su potpisali izbor vojvode srpskog vojvodstva i arhiepiskopa karlovačkog (titularno prozvanog patrijarh mada u stvarnosti to nije bio).[6] zbog čega je i prozvan skupštinom.[11]

Dan kada je skupština održana je započeo bogosluženjem u Sabornoj crkvi, nakon čega se narod okupio u dvorištu mitropolije. Pošto se u to vreme tek zidala mitropolitska rezidencija, mitropolit je kao mesto za skupštinu, odredio da bude ispred stare konzistorijalne zgrade sa zasvođenim hodnikom. Mitropolit, praćen sveštenicima, otvorio je skupštinu besedom, podsećanjem na događaje u Evropi. Izložio je istoriju i pozvao narod da se pobrine za svoju budućnost,[13] pozivajući se na prirodna prava, koja pripadaju svim narodima.[14]

Nakon njega je govorio Sergej Kaćanski, koji je opisao ugovorni odnos srpskog naroda i Austrijskog carstva i naveo kako prava koja su njime zagarantovana nisu ispoštovana, te zaključio da na osnovu tih prava, narod može da izabere patrijarha.[13]

Poslednji je govorio Nikanor Grujić, koji je između ostalog rekao:

Kod slavnih naših predaka — tako su nas svagda skoro gledali, kao da nikoga nikada imali nismo, nego kao da smo mi prvi iz zemlje poiznicali, samo zato da drugom robujemo! Kod slavnog našeg imena — potucali smo se od jednog gospodara do drugoga kao siročad, koja nisu zapamtila roditelja svog, bez imena ili pod onakim imenom kakvo nam je ko izdeo! Kod lepog našeg jezika — nismo se mogli skoro nikome u životu našem ni potužiti ni pohvaliti svojim jezikom, nego smo morali tako lomiti jezik naš o tuđe reči, kao da svojih i nemamo! Razdrobljeni na stotinu strana — na stotini strana svako je mogao gospodariti nad nama, a mi nismo mogli ni nad samim sobom, kao da nismo nikada gospodarili sami sebi![15]

Tražili su ukidanje mađarske i austrijske uprave i uvođenje civilne uprave u Vojnoj granici, stvaranje narodne vojske, ukidanje kmetstva, kuluka i rabote, podelu porodičnih zadruga, pravo vlasništva nad zemljom, prosvetnu autonomiju, slobodu štampe i govora, pravo na slobodne izbore za narodne predstavnike.[6]

Na Majskoj skupštini srpski narod je proglašen za „politično slobodan i nezavisan pod Domom austrijskim i obštom krunom ugarskom”,[14] graničarski pukovnik ogulinske regimente, Stevan Šupljikac je proglašen za vojvodu Srpske Vojvodine, Karlovačka mitropolija je uzdignuta na rang patrijaršije, a mitropolit karlovački Josif Rajačić je proglašen za srpskog patrijarha.[6] Za vođenje poslova, uz patrijarha je izabran i Glavni narodni odbor,[16] kao privremena vlada Srpske Vojvodine.[6] Odbor je trebalo da razradi ove odluke sabora, da ih sprovede[17] i pripremi oružanu odbranu odluka skupštine.[16] Imao je ovlašćenje da može sazove narodni sabor. Odlučeno je o slanju triju delegacija caru da ga obavestiti o željama Srba, Hrvatskom saboru i delegacija na Slovenski kongres u Pragu.[17] Glavni odbor je imao Odeljenje finansija, čiji je predsednik bio Jovan Šupljikac, brat Stevana Šupljikca, a njegov kasir Atanasije Karamata, član bogate cincarske porodice iz Zemuna.[9]

Određena je teritorija Srpske Vojvodine: Srem s Granicom, Baranja, Bačka s Bečejskim distriktom i Šajkaškim bataljonom i Banat s Granicom i Kikindskim distriktom.[14] Prema članu 12. Ustava za Srpsku Vojvodinu, preuzeti su grb i zastava crveno-plavo-bela trobojka Kneževine Srbije.[18]

Na skupu su Srbi i Hrvati otvoreno iskazali uzajamne simpatije i na kraju je Skupština proglasila politički savez sa Trojednom kraljevinom Hrvatskom, Dalmacijom i Slavonijom, na bazi slobode i savršene jednakosti.[16]

Glavni odbor uredi

Glavni odbor je preuzeo vlast u svoje ruke.[19] Pobunjeni narod je zbacio sa vlasti knezove, pandure, beležnike i činovnike. Pored centralnih organa vlasti (Glavnog odbora – vlade, patrijarha, vojvode) organizovani su mesni organi, koji su zamenili stare organe vlasti, organizovana je narodna vojska.[6] Po gradovima su birani odbori, a po selima pododbori, kao nova vlast, u kojoj su najveći uticaj imali sveštenici, učitelji i trgovci.[20] Pored upravne, odbori su imali i sudsku vlast, doneseni su brojni propisi i ustavni nacrti.[17] Nova vlast je mobilisala vojsku, vršila obaveštajnu službu, brinula se o redu i kažnjavala prestupnike.[6]

Josif Rajačić, na čelu srpske deputacije, je otputovao u Inzbruk da caru Ferdinandu V saopšti zaključke Majske skupštine, u prisustvu predstavnika mađarske vlade princa Esterhazija. Srbi nisu prihvaćeni kao narod i ostali su na nivou veroispovesti, u potpunoj zavisnosti od Budimpešte.

U Zagrebu je hrvatska demokratska struja, prvenstveno narodnjačka inteligencija i omladina, pozdravila savez s vojvođanskim Srbima, a odluke Majske skupštine prihvatio je i Hrvatski sabor, u kojem je Josip Jelačić izabran za bana, dok ga je na banski presto instalirao sam patrijarh Josif Rajačić.

Ugarska se protivila odlukama Majske skupštine,[6] brzo je reagovala na ovaj javni istup Srba. Smatrajući Srbe buntovnicima, Košut je pozvao Ugarski sabor da odobri budžet od 22 miliona forinti za pripremi[16] vojnu silu od 200.000 vojnika,[6] Sa druge strane, 8. juna Đorđe Stratimirović je izabran za glavnog zapovednika srpskih snaga, koje su brojale oko 40.000 Srba..[6] U Kneževini Srbiji je knez Aleksandar Karađorđević poklonio 12.000 forinti [traži se izvor] i započelo je okupljanje dobrovoljaca, dok su se zvanične vlasti uzdržale od intervencije. [traži se izvor] Smatra se da je bilo oko 15.000 dobrovoljaca iz Srbije, sa oko 2.000 konjanika, na čije čelo je 5. avgusta na čelo postavljen Stevan Knićanin. Srpske snage nisu imale pripremljen starešinski kadar, a konjičke jedinice nisu bile dovoljno uvežbane.[16]

Bečki dvor je najpre ugušio revoluciju u Italiji. Postavio je Josipa Jelačića, za vrhovnog komandanta u Ugarskoj. I Josif Rajačić je stao na stranu Austrije, a revolucija je izgubila nacionalni karakter. U septembru 1848. Jelačić je krenuo na Mađare, ali je doživeo poraz, pa se posle toga povukao u Beč. Košut je imao nameru da krene na Beč, ali za to nije dobio podršku jednog dela vodećih oficira.[16]

Od jeseni 1848. došlo je do ekonomskog kolapsa, a punovažan novac je zamenjivan banknotama i asignatima.[9]

U Sremske Karlovce je tek 24. septembra/6. oktobra 1848. došao vojvoda Stevan Šupljikac, koji je za svoj izbor saznao nalazeći se na ratištu u Italiji i nije želeo da se prihvati funkcije dok za to nije dobio carevo odobrenje. U Sremskim Karlovcima je svečano dočekan. Preuzeo je vojnu komandu Đorđa Stratimirovića. Svoj rad je ograničavao uglavnom na vojničke poslove, organizovanjem vojske i njenim osposobljavanjem za borbu. Tada je na teritoriji Srpske Vojvodine je proglašena opšta mobilizacija.[21]

U oktobru 1848. Hrvati su pozvali Srbe u borbu protiv Mađara. Borbe su vođene u oktobru i novembru u Banatu i Bačkoj. Carskim proglasom 15. decembra 1848,[22] koji je austrijski car Franc Jozef, u izbeglištvu u Olomucu zbog sukoba sa pobunjenim Mađarima,[23] odobrio odluke Majske skupštine o izboru patrijarha i vojvode, ali nije potvrdio samostalnost Srpske Vojvodine. Posle iznenadne smrti srpskog vojvode Šupljikca, 15/27. decembra 1848. u Pančevu, novi vojvoda nije biran,[24] a Josif Rajačić je počeo da preuzima i svetovnu funkciju.[17] Tada je došlo do podela u srpskom pokretu, na patrijarhovu konzervativnu i liberalno-nacionalnu struju.[23] Đorđe Stratimirović smatrao da je on trebalo da preuzme vođstvo,[22] a Rajačić se od oktobra, zbog blizine fronta i zbog sukoba sa Glavnim odborom nalazio u Zemunu, odakle je davao uputstva i naredbe kojima vršio politički uticaj, usmeravajući tako srpski pokret na saradnju sa Dvorom.[23]

Glavni odbor je polako gubio svoj uticaj. Oktroisanim statutom 4. marta 1849. je predviđeno da se Vojvodina priključi Hrvatskoj, Ugarskoj i Erdelju.[22] U narednom periodu usledili su srpski vojni porazi. Položaj srpskih snaga još više se pogoršao odlaskom dobrovoljaca iz Kneževine Srbije, pod pritiskom Austrije i Turske.[22] Jula meseca Rajačić je smenjen sa mesta carskog komesara i sva vlast je prešla u ruke bana Jelačića.[25]

Slom revolucije uredi

Za slamanje Mađarske revolucije u pomoć je došlo još 100.000 vojnika iz Rusije, pod komandom generala Paskijeviča. Mađarska revolucija je konačno ugušena 13. avgusta 1849, posle čega su krenule kaznene ekspedicije i vojni sudovi.[16]

Carskim patentom 18. novembra 1849. je proglašena teritorija u statusu krunovine, pod nazivom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, sa središtem u Temišvaru. U njen sastav nije ušla Vojna granica, ušao je samo deo Srema, dok je ostatak Srema ušao u Trojednu kraljevinu. Titulu vojvode uzeo je sam car, a vlast nad tom teritorijom je u je u potpunosti preuzeo Beč.[25] Mađarski jezik je ukinut, a u administraciji je nemački postao dominantan.[26]

Austrija je zavela apsolutizam. Srpska Vojvodina je formalno postojala do 1860,[16] kada je priključena Ugarskoj.[27]

Značaj uredi

Revolucija 1848. je predstavljala završetak prve faze nacionalnih pokreta, koji su posle toga promenili svoje idejne osnove.[8] Odluke Majske skupštine sa zahtevima za nacionalnu i političku ravnopravnost su bile osnova budućim generacijama u njihovoj borbi za ujedinjenjem,[28] koja se završila ulaskom Vojvodine u sastav Srbije posle Prvog svetskog rata.[8]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „Istorizam”. Galerija Matica Srpske. Galerija Matice srpske. Arhivirano iz originala 1. 2. 2016. g. Pristupljeno 11. 6. 2016. 
  2. ^ „Top pet novosadskih eksponata”. Novine novosadske. Arhivirano iz originala 28. 08. 2014. g. Pristupljeno 11. 6. 2016. 
  3. ^ Mitrović 2008, str. 136.
  4. ^ Mitrović 2008, str. 132.
  5. ^ Mitrović 2008, str. 139.
  6. ^ a b v g d đ e ž z i Ilić 2012, str. 38.
  7. ^ Vasin 2010, str. 314.
  8. ^ a b v g d Milošević 2008, str. 72.
  9. ^ a b v Asignat. Sremski Karlovci. 1848. 
  10. ^ a b v Vasin 2010, str. 315.
  11. ^ a b v Krkljuš 2006.
  12. ^ Mitrović 2008, str. 129.
  13. ^ a b v Mitrović 2008, str. 130.
  14. ^ a b v Krkljuš 2010, str. 18.
  15. ^ Vulović 1876.
  16. ^ a b v g d đ e ž Milošević 2008, str. 73.
  17. ^ a b v g Krkljuš 2010, str. 19.
  18. ^ „Proslava 160 godina Srpskog vojvodstva”. Politika. Pristupljeno 11. 6. 2016. 
  19. ^ Vasin 2010, str. 316.
  20. ^ Ilić 2012, str. 39.
  21. ^ Sekulić 2013, str. 20—21.
  22. ^ a b v g Vasin 2010, str. 318.
  23. ^ a b v Proglas cara Franca Jozefa I. Olomuc. 1848. 
  24. ^ Njegovan 2012.
  25. ^ a b Vasin 2010, str. 319.
  26. ^ Vasin 2010, str. 320.
  27. ^ Ilić 2012, str. 46.
  28. ^ Vasin 2010, str. 334.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Мајска_скупштина&oldid=27363556”