Википедија

Medicina u Srbiji u balkanskim ratovima

Medicina u Srbiji u Prvom i Drugom balkanskom ratu je hronološki prikaz stanja, organizacije i rada srpske medicinske službe u periodu od oktobra 1912. do jula 1913. godine. Balkanski ratovi koji su se karakterisali ogromnim srpskim vojnim gubicima, i iznosili su oko 88.000 ljudi (od toga broja 14.000 je poginulih, 54.000 ranjenih i 17.000 umrlih od rana i bolesti (samo od kolere 5.000 bolesnika), sve vreme ratovanja stavljali su celokupnu srpsku medicinu i njene službe u delikatnu situaciju i nametnuli joj velike stručne, organizacione, materijalne i druge probleme.[1]

Balkanski ratovi su jednim delom bili oslobodilački a drugim geostrateški

U balkanskim ratovima srpski vojni sanitet bio je važan funkcionalni deo srpske medicine i vojske, kao aktivna podrška u zdravstvenom obezbeđenju svih velikih bitaka koje je izvojevala Kraljevina Srbije zajedno sa njenim saveznicima. Lekari, medicinski tehničari, bolničari među njima i žene,[2] najčešće su bili i u prvim borbenim redovima, uvek spremni da ukažu prvu pomoć povređenima i obolelima, često rizikujući i sopstvene živote.[3]

Dr Lazar Genčić, načelnik sanitetske službe i hirurg, posle ovih ratova rad srpskog vojnog saniteta ovako je ocenio:

Na prvo čitanje, ova vrlo pohvalna ocena dr Lazara Genčića, po svojoj suštini je previše skromna, ...jer je u balkanskim ratovima srpska ratna hirurgija izbila na sam svetski vrh i postala vodeća sa svojim stavovima, metodama, postupcima i pogledima.[4] Velika zasluga za to pre svega pripada velikanima srpske medicine; dr Vojislavu Subotiću,[4] dr Mihailu Petroviću, dr Leonu Koenu, dr Nikoli Krstiću, dr Jordanu Stajiću,[5][6] dr Čedi Đurđeviću,[7] dr Solomonu Alkalaju, dr Đorđu Nešiću i mnogim drugim,[8] učenicima velike škole hirurga Vojislava Subotića i Mihaila Petrovića.[9][10]

Uzroci i uslovi koji su vladali pred početak ratova uredi

 
Konačan rezultat rata u maju 1913.—okupirane teritorije od strane Balkanskog saveza.

Jedinstvena ocena brojnih istoričara od Univerziteta do Akademije nauka i njenih instituta su; da su Balkanski ratovi bili oslobodilački (nasuprot tumačenjima istorije iz doba socijalizma, kada su oni proglašeni za imperijalističke i osvajačke). Uzroke Balkanskih ratova prvenstveno treba tražiti u; teroru nad srpskim i življem drugim narodima, koji su vekovima sprovodile Osmanlije (okupatori zulumćari), sprečavanju prodora austrougarskog uticaja prema jugu Balkana i rušenju feudalnog sistema (Prvi balkanski rat), a zatim u izdajstvu i mučkom napadu dojučerašnjih saveznika Bugara, izazvanih protivrečnim i pogoršanim odnosima među saveznicima (pre svega sa Srbijom i Grčkom) koje je još više narušila Austrougarska u želji da razbije Balkanski saveza, i istovremeno osujeti pokušaje Antante, a posebno Rusije, koja je nastojala da ovaj savez sačuva kao prepreku austrougarskom prodiranju na istok.(Drugi balkanski rat).[11][12]

Balkanskim ratovima se označavaju dva rata vođena u razdoblju od 1912. do 1913. godine. Oni su, po stavovima brojnih istoričara bili uvod u sukob širih razmera, Prvi svetski rat. Ishod rata je učinio Srbiju, saveznicu Rusije, važnom regionalnom silom, uzbunivši Austrougarsku i na taj način indirektno dao važan povod za Prvi svetski rat.[13]

Prvi balkanski rat (8. oktobar 1912 — 30. maj 1913. godine) vođen je između balkanskih saveznika (Kraljevine Bugarske, Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Grčka) sa jedne i Osmanskog carstva sa druge strane.[14]

Drugi balkanski rat vođen je 1913. između Kraljevine Bugarske sa jedne i Kraljevine Srbije, Kraljevine Grčke i Turske sa druge strane.

Međutim treba istaći da su ovo bili ratovi koje je Kraljevina Srbija za razliku od Prvog svetskog rata, nije vodila na tadašnjoj teritoriji Srbije, niti na teritoriji Crne Gore, već na prostoru tadašnje Turske, što je omogući Srbiji da sačuva od ratnih razaranja svoju teritoriju, sela i gradove žene decu i starije osobe.

Stanje u vojnom i građanskom sanitetetu uredi

Ne može se osporiti da je srpska vojska u rat ušla vojnički dobro opremljena i moralno pripremljena. O njenom vojničkom izgledu strani ratni izvestioci su javljali svojim zemljama, u kojima su navodili;...da se srpska vojska po izgledu i opremi može porediti sa savremenom evropskom vojskom.[15]

Međutim opremanje vojnog saniteta išlo je sporo, uz otpore zbog nerazumevanja njegove stvarne uloge i značaja u čuvanju zdravlja vojnika. S kraja 19. i u prve deceniji 20. veka, srpski sanitet je obnovio svoj lekarski sastav školovanjem mladih pitomaca po evropskim univerzitetima i njihovim usavršavanjem, pre svega u oblasti hirurgije.[16] Takv stav uticao je na zapostavljanje razvoj nekih drugih specijalnosti, posebno preventivnih. Mada je nekoliko načelnika sanitetske službe između 1900. i 1910. pokušalo da taj propust otkloni slanjem mladih lekara u najveće evropske centre radi usavršavanja u preventivnim granama medicine i osnivanjem Pasterovog zavoda u Nišu, to nije pomoglo da se bar u osnovi stvori solidno jezgro preventive (bakteriologija, higijena, epidemiologija). Velike epidemije u Balkanskim ratovima a samo godinu dana kasnije i u Velikom ratu pokazale su koliko su ti stavovi Vrhovne komande i Srpske Vlade bili pogrešni. Nerazumevanje je bilo toliko veliko da su po povratku sa školovanja lekari preventivne medicine, raspoređivani u trupu, umesto u novoosnovane centre za preventivnomedicinski rad. O štetnim posledicama takvog stava srpskog vojnog rukovodstva, koji je ostao i tokom Balkanskih ratova a kasnije i tokom Velikog rata, najbolje govori ovaj citat:

Ove i druge propuste u sanitetskoj službi pratila je i nedorečenost propisi kojim je trebalo regulisati rad ratne sanitetske službu na savremenim medicinskim principima koji su se već uveliko primenjivali u svetu. Ipak, uz sve navedene propuste, sanitetska služba srpske vojske se dosta dobro pripremio za budući rat, u periodično pozivanje i obučavanje rezervnih sanitetlija na svake 2 do 3 godine. Na to ukazuje i činjenica da je u dva balkanska rata, Moravska stalna vojna bolnica u Nišu koja je bila na udaru borbenih dejstava srpske vojske zahvaljujući dobroj opremljenosti i popunjenosti, sa novoobučenim kadrom i novim objektima spremno dočekala i podnela glavni teret u zbrinjavanju ranjenika i bolesnika.[17]

U Prvom balkanskom ratu (u kome je poginulo ili ranjeno relativno malo vojnika) teret koji ke pretrpeo srpski sanitet bio je znatno lakši, ali je zato u Drugom balkanskom ratu (koji je kraće trajao ali je bio znatno krvaviji), „teret“ bio znatno veći i zahtevniji.

Brojno stanje mobilisanog sanitetskog kadra uredi

Na početku rata, na mobilisanih 286.800 vojnika u operativnim jedinicama prvog i drugog poziva i 70.000 trećeg poziva u poslednjoj odbrani, vojni sanitet je imao na raspolaganju 60 aktivnih sanitetskih starešina i 236 mobilisanih lekara iz građanskog saniteta. Za zbrinjavanje građanstva ostalo je samo 74 lekara, među kojima je bilo 26 žena, što je bilo jedva dovoljan da se obezbede lekari u pukovima, bolničarskim četama, poljskim bolnicama i 3 sanitetska voza. Ono malo medicinskog osoblja što je preostalo trebalo je da obezbedi rad 46 stalnih i rezervnih vojnih bolnica širom Srbije.[18]

Studenti medicine (medicinari kako su ih zvali) nisu mobilisani, osim vojnih pitomaca koji su raspoređeni po velikim vojnim bolnicama (Beograd, Niš), a ponekad i u sanitete operativnih jedinica (bolničarske čete, poljske bolnice, poneki u pukove trećeg poziva). Međutim bilo je dosta medicinara koji su se dobrovoljno prijavljivali u želji da pomognu srpskoj vojci u ratu. Neki od medicinara ratovali su u borbenim redovima jer su uoči odlaska na studije odslužili vojni rok i prošli kroz obuku za rezervne oficire.[16]

Uloga stranih sanitetskih misija u popuni nedostajućim sanitetskim kadrom uredi

Glavni članak: Strane sanitetske misije u balkanskim ratovima

Srpska Vlada i njen sanitet suočen sa velikim nedostatkom lekara i drugog sanitetskog osoblja, zatražio je pomoć preko Srpskog društva Crvenog krsta, od centrale Crvenog krsta u Švajcarskoj. Nakon što su nacionalna društva Crvenog krsta taj apel, prosledila svom narodu, organizovane su i pokrenute mnoge misije iz zemalja Evrope, koje su ubrzo stigle u Kraljevinu Srbiju. Većina misija došla je u organizaciji Crvenog krsta (preko Međunarodnog komiteta Crvenog krsta u Ženevi).

Međutim, bilo je i dosta lekara dobrovoljaca, koji su dolazili samoinicijativno pojedinačno (bilo ih je najmanje 20). Motivi dolaska lekara dobrovoljaca, bilu su različiti, tako da je jednu trećinu tih lekara plaćao srpski Crveni krst, trećinu njihove nacionalne organizacije Crvenog krsta, a trećina je došla dobrovoljno, iz humanitarnih razloga.

 
Dr Sofija Aleksandrovna Dolgorukova, bila je svestrana osoba, koja je nekoliko godina je radila kao hirurg u mnogim peterburškim klinikama pre dolaska sa ruskom sanitetskom misijom u zaraćenu Kraljevinu Srbiju

U Prvom balkanskom ratu, tokom rata sa Turskom, u misijama je učestvovalo; 185 lekara i drugog medicinskog osoblja, i 15 stranih dobrovoljaca, većinom iz Rusije, koji su stupili i u srpsku vojsku. Prema evidenciji Crvenog krsta Srbije u srbiji je 1912. godine registrovano:

  • Sedam misija ruskog Crvenog krsta (sa 32 lekara, 57 sestara i 89 bolničara),[19]
  • Tri misije švajcarskog Crvenog krsta,[20]
  • Po jednu misiju imali su belgijski, italijanski, britanski, austrijski,[21] ugarski, češki, nemački i francuski Crveni krst (sa ukupno: 34 lekara, 36 sestara i pet bolničara).

I u Drugom balkanskom ratu 1913. godine, kada je iznenada i bez najave izbio rat sa Bugarskom, ponovo je u Kraljevinu Srbiju došlo je 85 lekara, najmanje 70 sestara i 60 bolničara, iz više zemalja. Među ovim lekarima bilu su i (srpskoj vojci tako neophodni) bakteriolozi sa pokretnim laboratorijama.[22]

U toku 1913. godine u Srbiji je bila 21 misija i to:

  • Po tri misije imali su belgijski, danski, švedski, norveški i holandski Crveni krst,[23]
  • Dve misije ruskog Crvenog krsta,
  • Dve dve američke misije,[24][25]
  • Po jednu misiju imao je engleski i škotski Crveni krst, sa ukupno oko 85 lekara, najmanje 70 sestara i 60 bolničara.

U oba rata strane sanitetske misije brojale su oko 185 lekara, oko 170 sestara i 160 bolničara.[22]

Uz pomoć stranih misija, sanitetskim kadrom i opremom, popunjene su sve veće bolnice u Kraljevini Srbiji, a kasnije i u Skoplju. Prema pisanju gospođe Katarine Šturceneger iz međunarodnog Crvenog krsta: u Skoplju je osnovana mala ruska sanitetska „kolera ekipa“ u čijem sastavu su bila dva lekara (šef dr Šternberg) i šest milosrdnih sestara. Ova ekipa koja je radila za vreme epidemije kolere u Skoplju. Ova ekipa je od 2.000 obolelih vojnika spasla 1.200.[26] U Skoplju su po završetku balkanskih ratova osnovane tre ruske bolnice u kojima je radilo 16 ruskih lekara i drugog osoblja.

Tako je u bolnicama stvoren potreban nivo za zbrinjavanje povreda i bolesti, uprkos velikom broju ranjenika i bolesnika.[22]

Prvi balkanski rat uredi

 
Pravci napada Balkanskih saveznika 1912/1913.

Ovaj rat koji su od 8. oktobra 1912. do 30. maja 1913. vodile balkanske zemlje: Kraljevina Srbija, Kraljevina Crna Gora, Kraljevina Grčka i Kraljevina Bugarska (članice Balkanskog saveza) protiv Osmanskog carstva, završio se propašću viševekovnog osmanlijskog gospodarenja na Balkanu. Srpska vojska je u ovom ratu izvojevala veliku pobedu u mnogim bitkama sa jako malim brojem žrtava.[27]

Rat sa Osmanlijskom vojskom jedinice srpske vojske vodile su na tri borbena fronta;

 
Ulazak saveznika u Jedrene
Istočni front

Borbe na ovom frontu vođene su u toku opsade Jedrena (novembar 1912 – mart 1913). Borbena dejstva izvodile su srpske jedinice II Armije (Timočka divizija prvog poziva i Dunavska divizija drugog poziva), u sadejstvu sa bugarskom II Armijom,

Centralni front

Borbe na ovom frontu vođene su na prostoru Vardarske Makedonije, Kosova i Novopazarskog sandžaka tokom 1912. godine. Borbena dejstva izvodile su srpske jedinice I Armija (Moravska divizija prvog poziva, Drinska divizija prvog poziva, Dunavska divizija prvog i drugog poziva ojačana sa dva prekobrojna puka: II i IV Timočka divizija drugog poziva i Konjička divizija), III Armija (Šumadijska divizija prvog poziva, Moravska divizija drugogpoziva, Drinska divizija drugog poziva i Moravska brigada / I i II prekobrojni puk), Ibarska vojska (Šumadijska divizija drugog poziva ojačana V prekobrojnim pukom) i Javorska brigada (III prekobrojni puk i IV puk drugog poziva).

Zapadni front

Borbe na ovom frontu vođene su na prostoru Albanije tokom zime i proleća 1912/1913. godine. Borbena dejstva izvodile su srpske jedinice; Moravske brigade, kraće: Primorske trupe, kasnije korpus (delovi Šumadijske Prve. i Drinske Druge divizije, kasnije i Drinske Prve divizije).

Organizacija zbrinjavanja ranjenika uredi

 
Zbrinjavanje ranjenika i bolesnika u sanitetskoj stanici srpske vojske na frontu
 
U Prvom balkanskom ratu Sanitetska služba Srbije je jedini put sarađivala sa bugarskom Sanitetkom službom (na slici) u nekom ratu na Balkanu
 
Sanitetski voz u Nišu 1912

Od 370 aktivnih i mobilisanih lekara srpskog saniteta u Prvi balkanski rat otišlo je 296. Moravska stalna vona bolnica koja je bila najbliža frontu na južnim i jugozapadnim granicama Kraljevine Srbije, u ovom ratu imala je ulogu centralne pozadinske bolnice za hirurško zbrinjavanje, ali i za popunu sanitetskog kadra u bornim jedinicama. Tako su gotovo svi srpski lekari razernog sastava mobilisani i poslati u jedinice, čak i upravnik Pasterovog zavoda pri Moravskoj stalnoj vojnoj bolnici, zbog čega je ovaj zavod privremeno prestao sa radom. Njih je u bolnici zamenila, kao ispomoć došla veća grupa lekara iz Slovenije,[a] ali i nekih drugih susednih zemalja.[28]

Mada je na početku rata među pojedinim srpskim hirurzima dominirao konzervativni pristup rani, hirurzi sanitetske službe srpske vojske u Prvom a kasnije i u Drgom balkanskom ratu vrlo brzo i značajno su promenila dotadašnje postupke u ratnoj medicini i ratnoj hirurgiji koji su bili zasnovani na revolucionarnim promenama u razvoju medicine koje su se dogodile u nekoliko decenija pre ovih ratova, a pre svega zahvaljujući upornosti velikom znanju hirurga dr Mihaila Petrovića.[29]

Promene su se pre svega ogledale u:[30]

  • Uvođenju aseptičnog i antiseptičnoga rada (primenom karbolne kiseline, jodoform gaze, jodda, sterilizacije instrumenata veša, zavojnog materijala, pripremi operacijskoga polja i operacijonog tima), što je značajno smanjilo broj infekcija i drugih komplikacija.
  • Primeni opšte inhalacione anestezije (etrom i hloroformom) lokalne i regionalne spinalne anestezije, što je omogućilo uvođenje novih operativnih tehnika.
  • Uvođenju transfuzija i infuzija, što je omogućilo primenu po jedinih tehnika u koje se pre toga nije moglo upuštati (npr kod ratnih rane grudnog koša ili trbušnih organa, koje su najčešće prepuštane sudbinskom toku; iskrvarenju, infekciji i spontanom izlečenju)
  • Zameni starih hirurškog materijala, novim poboljšanim
  • Primeni novih, usavršeenih operativnih tehnika.

Navedene metode, značajno su promenile stavovove u srpskoj ratnoj hirurškoj doktrini, koja nije zaostajala za onom koja se primenjivala u drugim mediicinski razvijenijim zemljama sveta.[31] Ne samo savremenijom mediicinskom doktrinom već i boljom obučenošću sanitetskog kadra, za bolje i pravovremeno lečenja hemoragiskog šoka, koje je započinjalo na samom bojištu u pukovskim stanicama postavljena infuzija, zaustavljanjem krvarenja (hemostaza), ordiniranem analgetika (morfijum) i imobilizacijom udova, značajno je smanjena smrtnost ranjenika, do njihovog dolaska u bolnicu.

Nakon zbrinjavanja u poljskim bolnicama, ranjenici su upućivani na dalje, definitivno, lečenje u unutrašnjost Srbije. Jedna od najznačajnijih bolnica za lečenje ranjenika bila je Moravska stalna vojna bolnici u Nišu. Ona je odigrala značajnu ulogu u prihvatu velikog broja ranjenika koji su snitetskim vozovima stizali u Niš. Evo šta je o izgledu niške bolnice i evakuaciji ranjenika sanitetskim vozovima u balkanskim ratovima napisao dopisnik pariskog „Žurnal“-a (franc. Journal) Anri Barbi sredinom oktobra 1912. godine:

 
U ovoj zgradi današnje Vojne bolnice u Nišu, nalazilo za ono vreme savremeno hirurško odeljenje

Epidemija kolere u prvom javljanju tokom balkanskih ratova uredi

 
Neblagovremeno preduzetu vakcinaciju protiv kolere „platio je životom“ veliki broj srpskih vojnika

Kolera kod vojnika zaraćenih strana nije se javila na svim frontova. Sanietetska služba se lečenjem kolere započela je da se bavi tek u toku opsade Jedrena. Na ostala dva fronta, kosovsko–makedonskom i albansko–primorskom, zvanično nije registrovan nijedan slučaj kolere. Na ovim frontovima preovladavale su druge zarazne bolesti, pre svega crevne zaraze (trbušni tifus i dizenterija) i vektorm prenosive zaraze (pegavac, rekurens i malarija).[33]

Pre dolaska na prostor Jedrena u srpskoj vojsci se znalo da među turskim trupama u opsednutom gradu vlada kolera koja se pojavljuje i među bugarskim pukovima prebačenim sa fronta kod Čataldže. U tom smislu srpski vojnici su upozoreni na pojavu zaraze, i preduzete određene preventivne mere:

  • zabrana kretanja i kontaktiranja sa lokalnim stanovnicima i bugarskim vojnicima,
  • fizičko obezbeđenje i zaštita bunara kojima se služila vojska.

Nakon dolaska na prostor Jedrena, naredbom armijskog načelnika sanitetske službe pukovnika dr Miše Borisavljevića određeno je da samo Druga timočka poljska bolnica prima zarazne bolesnike, dok su ostale poljske bolnice primale isključivo ranjenike i nezaražene bolesnike ili rekonvalescente do evakuacije železnicom u unutrašnjost Srbije. U naselju Mustafa-paša u kome je bio železnički čvor, osnovan je centar savezničkih trupa sa bolnicama, bugarskom zaraznom i evakuacionim, srpskim i bugarskim, a u susednom bugarskom gradiću Ljubimecu i jedna mala ruska bolnica.[33]

Na front kod Jedrena, srpske trupe su poslate dobro vojnički opremljene, ali bez odgovarajuće preventivnomedicinske službe, pokretne dijagnostičke bakteriološke laboratorije i bez opreme za dezinfekciju i prečišćavanje vode.[18] Koliko je to bio veliki propust ubrzo se pokazalo, nakon što je sredinom novembra 1912. godine, došlo do naglog povećanja broja obolelih sa kliničkom slikom crevne zaraze koja je u prvom momentu diferencijalnodijagnostički shvaćena kao trbušni tifus ili kao „jak gastroenteritis sličan koleri“.

Naknadno preduzetim preventivnomedicinskim merama, ali i dolaskom hladnih zimskih dana epidemija se primirila, ali su posledice po srpske vojnike bile velike: dok je broj ranjenih i poginulih vojnika za vreme petomesečne opsade bio 2.370, dotle je broj obolelih bio osmostruko veći, 19.915 (608 umrlih) na 50.000 vojnika u obe divizije.[33]

Drugi balkanski rat uredi

 
Shema bugarskog plana napada na Srbiju u Drugom balkanskom ratu

Ovaj rat vođen je 1913. između Kraljevine Bugarske sa jedne i Kraljevine Srbije i Kraljevine Grčke sa druge strane. Sukob sa dojučerašnjim saveznicima, započeo je opštim noćnim napadom Bugara na srpsku vojsku, bez prethodne objave rata.[34]

Po naređenju generala Mihaila Savova, bugarska 4. Armija (oko 100.000 ljudi) izvršila je napad na srpsku vojsku preko reke Bregalnice (17/30. juna), a ubrzo i preko Zletovske reke.. Samo na srpsko-bugarskom frontu, u relativno kratkom vemenskom periodu, sučelilo se 834.000 vojnika.

Rat je odlučen kada je srpska vojska na Bregalnici porazila Bugarsku, a pošto ju je napala i Rumunija, Bugarska je bila primorana da kapitulira avgusta 1913.

Drugi balkanski rat, sa medicinske tačke gledanja, bio je mnogo agresivniji, u odnosu na prethodni. Većina rana bila je naneta artiljerijskim projektilima, ali i borbom „prsa u prsa“;

Koliko je ovaj rat bio krvaviji od prethodnih pokazuje podatak da je samo iz stroja srpske vojske izbačeno čak 16.200 vojnika.[39]

Zahvaljujući metodi hirurške obrade rana odmah nakon povreda (čime je napuštena metoda odložene obrade rana - „ostavi za kasnije“), prvi put je primenjen u niškoj Moravskoj stalnoj vojnoj bolnici, tzv. Aleks-Karlov šav krvnih sudova, što je pored navedenih i uz mnoge druge novouvedene metode smrtnost ranjenika značajno smanjilo.[40]

Sanitetsko zbrinjavanje uredi

 
Izgled jedne srpske poljska bolnice, koju je imala svaka divizija na frontu. U svom sastavu bolnica je imala sanitetskog materijala za 100 ranjenika (obolela) i pod šatorom prostor za 14–16 kreveta.

Sučeljavanje velikog broja vojnika zaraćenih strana u relativno kratkom vremenskom periodu dovelo je do velikog zagušenja pukovskih lekara, divizijska zavojišta, poljskih bolnica i transportnih kapaciteta za evakuaciju ranjenika naglim prilivom stotina i hiljada ranjenika. U takvoj situaciji kada je pretilo ako zagušenje celokupnog sanitetskog lanaca, zbog nedostatka dovoljnog broja sredstava za evakuaciju ranjenika. Zahvaljujući lokalnom stanovništv koje je svojim improvizovanim sredstava, ranjenike posle ukazanih pomoći, brzo transportovale do ukrcnih stanica, gde su ih čekali vozovi, sanitetski ili improvizovani, radi evakuacije do Skoplja, Niša i Beograda.

Moravska stalna vojna bolnica i u ovom ratu obavlja je ulogu centralne bolnice srpske vojske. Njeno hirurško i radiološko odeljenje (pošto je srpska vojska imala samo dva nepokretna rendgena),[42] podnelo je najveći teret zbrinjavanja povređenih.

Naprezanja vojnog saniteta Srbije i Moravske stalne vojne bolnice u Nišu („ka kojoj su danonoćno hitali sanitetski vozovi sa fronta“) u ovom ratu najbolje ilustruje Anri Barbi (novinar pariskog Žurnala) u leto 1913;

Epidemija kolere u drugom javljanju tokom balkanskih ratova uredi

U Srbiji za vreme Drugog balkanskog rata izbila je velika epidemija kolere. Epidemija je dostigla svoju kulminaciju na Bregalničkom bojištu, kada je od kolere obolelo oko 5.000 srpskih vojnika i brzo se raširila sve do Niša i Beograda, a u epidemiji je umrlo 3.295 bolesnika širom Srbije. Nakon završetka ratnih dejstava sa povratkom vojnika u Niš, kolera je izbila i u niškoj konjičkoj kasarni Moravske divizije. Sve ove bolesnike još više meseci nakon Drugog balkanskog rata lečila je Moravska stalna bolnica u Nišu.[44]

Tok epidemije kolere uredi

Prvi dva slučaja kolere evidentirana su 23. juna 1913. u protokolu zavojišta Drinske divizije prvog poziva, a dva dana kasnije javio se veći broj slučajeva u blizini Krivog Dola.[45] Potom, prema svedočenju komandira bolničarske čete Moravske divizije drugog poziva majora dr Dragutina Petkovića, [b]: ..bolesni vojnici počeše dolaziti sa sviju strana...u toku prvoga dana već je bilo 600 bolesnika...[46]

Između 25. i 27. juna, epidemija se naglo „razbuktala“, kada su po naredbi Vrhovne Komande pukovi Moravske, Drinske i Šumadijske divizije prvog poziva prešli u gonjenjenje neprijatelja preko bregalničkog mosta kod Štipa na jugu, a Moravska divizija drugog poziva sa delovima Konjice i Crnogorcima prethodnih dana prelazeći preko Zletovske reke do Kočana, zatekli napuštenu bugarsku bolnicu sa koleričim bolesnicima.[47]

Srpski vojnici u uslovima velike junske vrućine, forsirano goneći neprijatelja a nesnabdeveni zdravom pijaćom vodom, bili su prinuđeni da gase žeđ ispijanjem vode iz zaraženih reka, mada su bilu upozoreni da to ne čine zbog uočene zaraze kod neprijateljskih vojnika. Ubrzo, samo nakon nekoliko časova posle konzumiranja vode, prema navodima general Ivan Pavlovića počelo je masovno padanje u nesvest i umiranje vojnika:

Protivepidemijske mere vojnog saniteta u „borbi“ protiv kolere uredi

U uslovima masovne i eksplozivno nastaloj epidemije kolere, srpski sanitet se vrlo brzo organizovao U sastavu pukovskih previjališta improvizovani su izolatori za obolele vojnike, u kojima su zadržavali samo lakše slučajeve, dok teže evakuisali do poljskih bolnica, ili velikih bolnica u pozadini fronta, koje su za to bile određene na sledećim lokacijama:[47]

Poljske bolnica koje su određene za prihvat obolelih od kolere'
Lokacija Sanitetske jednice
Vlasina
  • Deo zavojišta Šumadijske divizije drugog poziva
Kriva Palanka
  • Druga poljska bolnica Šumadijske divizije prvog poziva
  • Četvrta poljska bolnica Šumadijske divizije prvog poziva,
Psači
  • Prva poljska bolnica Drinske divizije prvog poziva (po njenom prebacivanju na ovaj deo fronta)
Gradec
  • Druga poljska bolnica Dunavske divizije drugog poziva
Sari-Hamzali, selo
  • Druga poljska bolnica Drinske divizije prvog pozi-va (kasnije u Kočanima)
Kočani
  • Prva poljska bolnica Moravske divizije prvog poziva
  • Treća poljska bolnica Moravske divizije drugog poziva
  • Ruska bolnica knjeginje dr Sofije Aleksejevne Dolgorukove
Štip
  • Druga poljska bolnica Moravske divizije drugog poziva
Karaslatr
  • Treća poljska bolnica Timočke divizije drugog poziva
Krivolak
  • Druga poljska bolnica Timočke divizije drugog poziva
Đevđelija
  • Prva poljska bolnica Timočke divizije drugog poziva
Velike bolnice za lečenje koleričnih bolesnika

Pored ovih, poljskih bolnica, na tri lokacije u pozadini fronta bile su organizovane na tri lokacije velike bolnice za lečenje koleričnih bolesnika: u Kumanovu, Skoplju i Velesu.[47]

Laboratorije za dijagnostiku kolere

Bakteriološke laboratorije za dijagnostiku određene su u:Kumanovu, Velesu, Kočanima Skoiplju i Đevđeliji.[47]

Posledice epidemije kolere uredi

Procene o broju umrlih od kolere kreću se između 5.000 i 5.500, samo dve divizije, Drinska prvog i Moravska drugog poziva imale su preko 2.000 umrlih. Bugari su prošli mnogo gore, u njihovoj vojsci: obolelo je oko 60.000 vojnika, a umrlo oko 15.000 [47]

Primeri doobrih sposobnosti pojeddinaca u epidemiji uredi

Među mnogim pregaocima u gradskom i vojnom sanitetu bilo je i pozitivnih primera dobri organizacionih sposobnosti:

  • Jedan je lekar, i to hirurg, referent saniteta Timočke divizije potpukovnik dr Slava Milosavljević, posleratni sanitetski đeneral, osvetlao je obraz vakcinišući samoinicijativno sva tri puka svoje divizije, spasavši ih tako od kolere.[47]
  • Treba navesti i zapažanje delegata Švajcarskog društva Crvenog krsta gospođe Klare Šturceneger da je sanitet u Beogradu, obavešten o koleri, sve pridošle ranjenike držao u izolovanoj opservaciji 2–3 dana, a sumnjive odmah smeštao u barake podignute u gornjem Kalemegdanskom gradu, tako da u Beogradu nije došlo do širenja kolere.[48]

Greške državnog i vojnog rukovodstva koje su imale uticaj na pojavu i širenje epidemije uredi

 
Ova mala ampula seruma protiv kolere da je pravovremeno primenjena mogla je da spasi na hiljade života srpskih vojnika

Prva zaražavanja kolerom srpskih vojnika koja su počela 1912. još u Prvom balkanskom ratu kod turskih zarobljenika i bugarskih vojnika, a potom i kod srpskih. Preduzetim merama i dolaskom hladnih zimskih dana epidemija kolere u Prvom balkanskom ratu se primirila, ali je jasno pokazala svu težinu propusta u srpskoj vojci, čije celokupno državno i vojno rukovokoja nažalost i nakon ovog bolnog iskustva sa epidemijom kolere, nije učinila mnogo da u toku mirnodopskih priprema za budući rat, posebno, između dva balkanska rata, ispravi niz teških grešaka i propusta iz epidemije, a pre svega:

Suprotno Vrhovnoj Komandi Kraljevine Srbije, Vrhovna Komanda, Kraljevine Grčke, čim je tokom Prvog balkanskog rata, saznala da u neprijateljskim turskim i prijateljskim bugarskim trupama vlada epidemija kolere, izvrši nabavku antikolerične Kole-ove vakcine, i ovom vakcinom vakcinisala svoje vojnike. Tako se grčka vojska spasla od epidemije u Drugom balkanskom ratu, koja će uskoro, na Bregalnici, desetkovati srpske i bugarske trupe.

Vojno rukovodstvo, snosi veliku odgovornost za izbijanje epidemije kolere, jer je načinilo višestruke greške, počev od sistemskih do nesnalaženja uoči i tokom izbijanju epidemije koje su se ogledale u sledećem:

  • Nepostojanje čvrste vojnomedicinske doktrine o preventivi i protiv epidemijskoj službi,
  • Izražen nedostatak sanitetskih kadrova i neaadekvatna iskorišćenost postojećih kadrova
  • Kasno reagovanje, nakon saznanja o pojavi kolere u redovima Turske i Bugarske vojske, u donošenju odluke da se izvrši pravoremena vakcinacija celokupne srpske vojske, u što kraćem vremenu.[49]
  • Neorganizovanost intendantske službe u snabdevanju vojske na položaju zdravom pijaćom vodom (zbog nedostatka opreme za njeno prečišćavanje)
  • Neopremljenost srpskog vojnika osnovnim ličnim priborom za higijenu (čuturice za vodu, sapun za pranje ruku)
  • Nesnalažljivost i neorganizovanost, koja je u vojsci nastala nakon pojave epidemije, na relaciji Ministarstvo–Vrhovna Komanda–Beč, odakle su slate i vraćane vakcina i serum protiv kolere, gde su najviši sanitetski rukovodioci (Sondermajer – Genčić) odigrali ni do danas u potpunosti razjašnjene poteze, što je dovelo do tragičnog gubljenja vremena.[44]

Srpska medicina nakon balkanskih ratova uredi

Za velike uspehe srpske medicine nakon balkanskih ratova, veliku zaslugu imali su lekari vojnog saniteta. Za bitan napredak u vojnoj hirurgiji srpskoj medicini priznanja su odali kongresi u Berlinu, Petrogradu i Londonu 1913. godine.

Tako je posle baalkanskih ratova srpska ratna hirurgija izbila u sam svetski vrh i postala vodeća sa svojim stavovima, metodama, postupcima i pogledima, pre svega zahvaljujući dr Mihailu Petroviću i dr Vojislavu Subotiću, ali i doktorima Nikoli Krstiću, Leonu Koenu, Jordanu Stajiću, Čedi Đurđeviću,[50] Solomonu Alkalaju, Đorđu Nešiću i mnogim drugim učenicima poteklim iz velike škole Vojislava Subotića Mihaila Petrovića.[51][52][53]

Hirurške novine koje su uveli srpski hirurzi u balkanskim ratovima bile su:

  • Aktivan stav prema ratnoj rani i aktivan stav prema povredama glave, lica i trbuha,
  • Konzervativan stav u lečenju povreda grudnog koša,
  • Brojne novine u lečenju preloma dugih kostiju
  • Primena šava krvnih sudova,
  • Prvi put opisane ratne blast povrede,
  • Etapno lečenje, evakuacije i organizacija hirurškog rada.
  • Tomski rad stomatologa i hirurga. Srpska medicina u Balkanakim ratovima, po prvi put je ostvarila tendencije da se udruži stomatološka i hirurška obrada preloma lica i vilica nanetih ratnim oružjem zahvaljujući dr Atanasiju Pulji, koji je prvi put 1912. godine u Beogradu na Odeljenju za prelime vilica pri Petoj rezervnoj bolnici primenio razne sprave za imobilizaciju kostuji lica, dok je meke delove obrađivao u saradnji sa hirurgom. Ovako kroz Balkanski rat stečeno iskustvo u lečenju preloma vilica Atanasije Puljo je publikovao u našim i stranim časopisima. Brojni objavljeni radovi Atanasija Pulje posle Balkanskih ratova izazvali su živo interesovanje u svetskim naučnim krugovima. Postavljajući temeljne principe uporedne hirurško-protetske obrade povreda maksilofacijalnog predela, iskustva ovog velikana srpske medicine posluže su kasnije mnogim strucnjacima u svetu kao osnov za dalji razvoj stomatološke nauke u ovoj oblasti.[54]

Epilog balkanskih ratova u brojkama uredi

 
Stravične posledice Balkanskih ratova
  • Prema izveštaju generala Mišića koji je podneo Nikoli Pašiću, u Prvom balkanskom ratu: poginulo je 6.645, ranjeno 17.949 i bilo bolesno 3.601 vojnika, podoficira i oficira.[55]
  • U Drugom balkanskom ratu srpski gubuci bili su 44.500 ljudi. Prema podacima đenerala dr Sime Karanovića u ovom ratu poginulo je 9.000, umrlo (od kolere) 5.000, a ranjeno 36.000 vojnika, podoficira i oficira.[55]
  • U oba rata umrlo je oko 26.000 vojnika (poginulo je 14.000, a od rana i bolesti umrlo 12.000), a 30.000 vojnika su ostali invalidi.[55][56]
  • Kod ranjenika na prvom mestu bile su povrede nastale puščanom municijom (85%), ređe eksplozivnim sredstvima (14%), dok su povrede nanete hladnim oružjem činile manje od 1% svih povreda. Povrede glave bile su zastupljene u 9%, slučajeva povrede trupa u 13%, povrede ruku u 40,5%, povrede nogu u 37,5%, dok su se povrede trbuha javljale u blizu 5% svih povreda.
Bilans Balkanskih ratova u Srbiji mogao bi se ovako svesti: računa se da je iz srpske vojske izbačeno oko 158.000 vojnika. Potrošeno je oko 370 miliona dinara za 10 meseci rata, što je bilo trostruko više od državnog budžeta za tu, 1912. godinu. Značilo je to novo zaduživanje srpske države, ali i njeno novo zaostajanje, jer je novac, ponovo, umesto u školstvo, zdravstvo, saobraćaj ili infrastrukturu otišao u rat. Uz to, oko milion vojnika je godinu dana bilo pod oružjem, što je, u poljoprivrednoj zemlji, značilo gotovo potpuni zastoj svake privredne delatnosti. Bez muške radne snage primitivno obrađivana zemlja nije mogla biti te godine obrađena. Srbija je svoju državnu teritoriju povećala za 81 odsto i dobila je oko 1,3-1,4 miliona novih stanovnika. Od tog stanovništva tri četvrtine govorilo je albanski.
Bio je to samo deo bilansa „najpopularnijeg rata“ u srpskoj istoriji. Izuzev isterivanja Turske iz većeg dela njenih balkanskih poseda, nijedno pitanje budućeg uređenja tog prostora nije rešeno, dok su mnoga novotvoreni postala temelj budućih sukoba. Ratovi koji su sledili delovali su kao fatalnost. Ali, su, zapravo, bili sasvim logični. Oni zakonomerno proizlaze iz nacionalističkih ideologija. Jedan rat proizvodio je drugi, jer se cilj nije mogao postići. Usitnjavanje teritorije vodilo je daljem usitnjavanju. Zločin je vodio u novi zločin.[57]

Napomene uredi

  1. ^ Među lekarima iz Slovenije bio je i dr Eduard Šlezinger, koji je za vreme rata radio u Moravskoj stalnoj bolnici. On je izbrojao da je lečio 467 ranjenika i bolesnika.
  2. ^ Dr Dragutin Petković je inače bio jedan od retkih školovanih preventivaca u srpskoj vojsci

Izvori uredi

  1. ^ Vidov-dan : istorija srpskih ratova 1912–1918 u slici i reči, sv. 3 / uz saradnju srpskih književnika uređuje Dušan Mil. Šijački /Beograd : Ženeva 1921.
  2. ^ Srpkinje u službi otadžbini i narodu za vreme balkanskih ratova 1912. i 1913. g. kao i za vreme svetskog rata od 1914–1920, Beograd 1933.
  3. ^ Srpski lekari i srpske dobrovoljne bolničarke u ratovima s Turcima i Bugarima 1912. i 1913. g. priredio Vojislav M. Subotić, Beograd 1919.
  4. ^ a b Kallay J. Sto dvadeset godina od rođenja Vojislava Subbotića. Acta Hist Med Stom Pharm Vet 1980; 20(1–2): 207–10.
  5. ^ Đorđević A. Jordan Stajić (1863-1949). Srp Arh Celok Lek 1949; 47: 510–1.
  6. ^ Tripković I, Živanović M. Sto godina hirurgije u Valjevu. U: Zbornik radova sa stručnog sastanka hirurga Srbije povodom 100 godina hirurgije u Valjevu; 2001 Apr 20; Valjevo, Yugoslavia. str. 3–10.
  7. ^ Petrović M. Dr Čeda Đurđević. Srp Arh Celok Lek 1940; 42: 583–5.
  8. ^ Stanojević V. Srpsko lekarsko društvo i njegovi članovi u narodnooslobodilačkim ratovima Srbije 1876–77–78. i 1912–1918. U: Đurić DS, gl. urednik. Spomenica Srpskog lekarskog društva 1872–1972. Beograd: Srpsko lekarsko društvo; 1972. str. 114–24.
  9. ^ Petrović M. O značaju rada pok. prof. Subbotića. Srp Arh Celok Lek 1934; 36(1): 1–5.
  10. ^ Subbotić V. Posle rata. Retrospektivni pogledi. Srp Arh Celok Lek 1919; 21(2): 49–54.
  11. ^ Lazarević, M. D. Naši ratovi za oslobođenje i ujedinjenje, I-IV, Beograd 1929/1934.
  12. ^ Aleksić-Pejković, Lj. Zapadne sile Antante i Prvi balkanski rat, u zborniku: Prvi balkanski rat: okrugli sto povodom 75. godišnjice 1912–1987, urednik V. Stojančević, Beograd 1991
  13. ^ Popović, D. Balkanski ratovi 1912-1913, priredio D. T. Bataković, Beograd 1993.
  14. ^ Simeunović, D. Milovan Milovanović o stvaranju Balkanskog saveza, u zborniku: Prvi balkanski rat 1912...
  15. ^ Richard C. Hall: The Balcan Wars 1912–1913, Routledge, London, 2000 (article)
  16. ^ a b v A. Nedok: Stvaranje saniteta savremene srpske vojske i pripreme za Oslobodilačke ratove (1879-1912) U: A. Nedok, Balkanski ratovi 1912–1913, Media-centar „Odbrana“, Beograd, 2012, 13–54
  17. ^ A. Nedok: Stvaranje saniteta savremene srpske vojske i pripreme za Oslobodilačke ratove (1879-1912) U: A. Nedok, Balkanski ratovi 1912–1913, Media-centar „Odbrana“, Beograd, 2012, 13–54
  18. ^ a b Popović Branislav, Maksić Jovan, Todorović Veljko, Sistem ratnih bolnica u vreme Balkanskih ratova, u: Srpski vojni sanitet u Balkanskim ratovima / priredili Branislav Popović, Veljko Todorović, Beograd 2012, str. 105–123.
  19. ^ Velimirović M. Iskustva ruskih lekara u Balkanskom ratu 1912. godine. U: Zbornik radova Prvog kongresa za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije; 1970 Oct 1–3; Sarajevo, Jugoslavija. Beograd: Naučno društvo za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije; 1970. str. 115–7.
  20. ^ Đorđević M. Hirurg i gerontolog prof. dr Adolf L. Fišer. Prolog proučavanju srpsko-švajcarskih veza. Srp Arh Celok Lek 1979; 107: 1079–92.
  21. ^ Budisavljević J. Pod Crvenim Krstom. Ratno-hirurški prilozi. Predavanje održano 1913. u „Wissenschaftl. Aerztegesellschaf.“ Arhiv IVMNID VMA Beograd, 276-R (11 kucanih strana).
  22. ^ a b v Srpsko društvo Crvenog Krsta: Izveštaj o radu 1912–1920, Beograd, 1920
  23. ^ Milićević M. Stranci u našem vojnom sanitetu u balkanskom ratu. Arhiv IVNMID VMA Beograd, 275-R (14 kucanih strana).
  24. ^ Živojinović D. Američki hirurzi i lekari u Srbiji 1913. godine. Acta Hist Med Pharm Vet 1964; 4(1–2): 138–58.
  25. ^ Živojinović D. Nekoliko američkih dokumenata o sanitarnim i higijenskim prilikama u Srbiji, 1912–1913. god. Srp Arh Celok Lek 1966; 94: 613–21.
  26. ^ Sturzenegger C. Seriban and International Red Cross during the Balkan wars. Zuerich: Art Inst Orrel Fuessli; 1914. (German)
  27. ^ Socin H., Opaske o srpskoj sanitetskoj službi u ratu 1912, u: V. Stanojević, Istorija srpskog vojnog saniteta = (L’histoire du service de santé de l’armée Serbe); Naše ratno sanitetsko iskustvo = (Notre expérience du service de santé pendant la guerre), Beograd 1992, str. 233–240.
  28. ^ Soban D. Listje in igle, 100 let od prve spinalne anestezije na slovenskom, Zdrav Vest (2001), pp. 772
  29. ^ Petrović M. Moja hirurška iskustva u ratovima 1912–18. U: Stanojević V. Istorija srpskog vojnog saniteta. Naše ratno sanitetsko iskustvo. Beograd: Zlatibor; 1925. str. 623–66.
  30. ^ Subbotić V. Ratno-hirurška iskustva u ratu 1912. U: Stanojević V. Istorija srpskog vojnog saniteta. Naše ratno sanitetsko iskustvo. Beograd: Zlatibor; 1925. str. 241–6.
  31. ^ Protić MF, Pavlović BB. Prva primena jodoformzavoja u našoj zemlji – zasluga doktora Mihaila Markovića. U: Zbornik radova XXI naučnog sastanka; 1971 Sep 16–18; Niš, Jugoslavija. Beograd: Naučno društvo za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije; 1971. str. 99–102
  32. ^ Petrović M.: Sanitetski vozovi u ratovima 1912–1918; iz: Stanojević V.: Istorija srpskog vojnog saniteta & Naše sanitetsko ratno iskustvo, Beograd, 1925; pp. 764.
  33. ^ a b v g A. Nedok: Druga Armija u opsadi Jedrena, u A. Nedok, Balkanski ratovi 1912–1913, 109–126
  34. ^ Jaša Tomić: Rat u Maćedoniji i Bugarskoj; pp. 98
  35. ^ Novica Rakočević, „U predvečerje svetskog rata”, Istorija srpskog naroda, VI-1, Beograd 1994, 248
  36. ^ Mihailo Vojvodić, „Srbija i Srbi na Kosovu i Metohiji od Berlinskog kongresa do Balkanskih ratova”, u: Kosovo i Metohijahija – prošlost, sadašnjost, budućnost, SANU, Beograd 2007, 85–94
  37. ^ Slavenko Terzić, „Oslobođenje Stare Srbije 1912. godine”, NSPM (13. oktobar 2012); Stara Srbija, drama jedne civilizacije, Pravoslavna reč / Istorijski institut, Novi Sad–Beograd 2012.
  38. ^ Ćorović, Vladimir (1997). Istorija srpskog naroda. Beograd. Pristupljeno 19. 3. 2013. 
  39. ^ Ratković, B.; Đurišić, M.; Skoko, S. Srbija i Crna Gora u Balkanskim ratovima. Beograd, 1972, Beogradski izdavačko-grafički zavod
  40. ^ N. Krstić, O povredama krvnih sudova na frontu.
  41. ^ B. Popović i Sar.: Neki elementi organizacije sanitetske službe srpske vojske u Balkanskim ratovima, u: B. Popović i V. Todorović, Srpski vojni sanitet u Balkanskim ratovima, Media-centar „Odbrana“, Beograd, 1912, 55–82
  42. ^ Krstić N. Moja radiološka iskustva u ratovima 1912—1920, V. Stanojević, Istorija srpskog vojnog saniteta; Naša ratna iskustva, Beograd, 1925.
  43. ^ Anri Barbi: Bregalnica, Beograd, 1914: pp. 78-79.
  44. ^ a b Stanojević V. History of the Serbian Military Medical Services - Our wartime medical experience. Belgrade: Vojnoizdavački novinski centar; 1992. (Serbian)
  45. ^ Operativni dnevnik bolničarske čete Drinske divizije 1. Poziva, Vojni Arhiv, Beograd, pop. 2, kut. 63, fasc. 1, dok. 2/1, list 1–97
  46. ^ a b Ivan Pavlović: Na Bregalnici prema Štipu, Ratnik, Beograd, 1923, IV, 1–40
  47. ^ a b v g d đ A. Nedok: Bregalnička bitka, U: A. Nedok, Balkanski ratovi 1912–1913, 143–190 i 193–200
  48. ^ Clara Sturzenegger: Serbisches und Internationales Rotes Kreuz waehrend der Balkankriege 1912–1913, Zuerich, Art. Inst. Orell Fuessli, 1914, 86
  49. ^ Iv. Pavlović: Na Bregalnici prema Štipu, Ratnik, Beograd, 1923, IV, 1–40
  50. ^ Petrović M. Dr. Čeda Đurđević. Srp Arh Celok Lek 1940; 42:583–5.
  51. ^ Đorđević A. Jordan Stajić (1863-1949). Srp Arh Celok Lek 1949;47: 510–1.
  52. ^ Tripković I, Živanović M. Sto godina hirurgije u Valjevu. U:Zbornik radova sa stručnog sastanka hirurga Srbije povodom 100 godina hirurgije u Valjevu; 2001 Apr 20; Valjevo, Jugoslavija. str.3–10.
  53. ^ Stanojević V. Srpsko lekarsko društvo i njegovi članovi u narodnooslobodilačkim ratovima Srbije 1876–77–78. i 1912–1918.U: Đurić DS, gl. urednik. Spomenica Srpskog lekarskog društva 1872–1972. Beograd: Srpsko lekarsko društvo; 1972. str. 114–24.
  54. ^ Mladenović Božica, Vojska Kraljevine Srbije za vreme Balkanskih ratova – u ogledalu nemačke štampe, u: Baština, sv. 22 (2007), str.161–171.
  55. ^ a b v Pomenik poginulih i pomrlih lekara i medicinara u ratovima 1912–1918. [urednik Radoje Čolović], Fototipsko izd., Beograd 2012.
  56. ^ Vid. Andrija Jovićević (kao pomoćnik šefa štaba Prve brigade, koja je bila pod komadnom Luke Gojnića, vodio je operacijski dnevnik), Dnevnik iz balkanskih ratova, 37, 591.
  57. ^ Dubravka Stojanović, U spirali zločina: balkanski ratovi, U: pescanik.net (2009)

Literatura uredi

  • Aleksandar Nedok, Kolera u srpskoj vojsciza vreme balkanskih ratova 1912–1913., Akademija medicinskih nauka Srpskog lekarskog društva. Na:www.rastko.r
  • Timotić, Mirjana. Istorija srpske medicine, stomatologije i farmacije. Beograd: Obeležja, 2010
  • Mile Ignjatović, Vrhunski dometi srpske hirurgije u balkanskim ratovima, Vojnomedicinska akademija, Klinika za opštu hirurgiju. Beograd, Objavljeno na:www.rastko.rs

Spoljašnje veze uredi

 Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje
u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja).
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Медицина_у_Србији_у_балканским_ратовима&oldid=27441470”