Pešturina
Pešturina je pećina u opštini Niška Banja u jugoistočnoj Srbiji. Nalazi se jugozapadno od Jelašnice i 20 km (12 mi) jugoistočno od Niša. Od početka arheoloških iskopavanja 2006. godine u pećini otkriveni su artefakti iz perioda srednjeg i gornjeg paleolita.[1] Ostaci, identifikovani kao Musterijenska kultura, datirani su iz 111.000 PS + 5.000 do 39.000 PS + 3.000, što Pešturinu čini jednim od poslednjih preostalih neandertalskih staništa.[2] Pećina je dobila nadimak „Srpska Atapuerka“.[3][4]
U aprilu 2019. godine objavljeno je da su otkriveni ostaci neandertalaca. To je prvo otkriće ostataka neandertalaca u Srbiji.[5][6] Sa ostacima modernih hominida otkrivenim ubrzo nakon toga, Pešturina je postala jedino nalazište na centralnom Balkanu koje je sačuvalo ostatke modernih ljudi i neandertalaca, sa pripadajućim litskim industrijama, naglašavajući značaj Pešturine u aktuelnom diskursu o raseljavanju i migracijama hominina.[7]
Ime uredi
Potiče od arhaičnog srpskog naziva za pećinu, peštera što znači „velika pećina“. Poznata je i kao pećina Jelašnica.[1]
Geologija uredi
Pećina se nalazi na brdu na severnim padinama Suve planine na nadmorskoj visini od 330 m (1.080 ft). Ulaz je orijentisan na zapad; 15 m (49 ft) je širok i 3,5 m (11 ft) visok. Sama pećina je 22 m (72 ft) dugačak. Na ulazu se nakupilo kamenje; dok matična stena štrči iznad zemlje u zadnjem delu pećine.[1] Pešturina je kraška pećina, smeštena u gornjojurskim dolomitima / grebenskim krečnjacima.[7]
Pešturina je jedna od tri pećine u nizu, a druge dve su Mala Balanica i Velika Balanica. Sva tri sadrže ostatke hominida, Balanice sadrže starije ostatke i to 300.000 i 500.000 godina. Pećine su potpuno nepristupačne ni putevima ni stazama i do njih se može doći samo konopcima sa južnog izlaza sela Sićevo. Konopci se spuštaju ispod seoskog fudbalskog terena. Pećine su zaključane i otvaraju se samo kada se vrše iskopavanja. Važnost pećina postala je očigledna na prelazu u 21. vek, kada je ovo područje zahvatila lokalna zlatna groznica . Kopači zlata su spavali u pećinama, koristeći ih kao prostor za bivake. Otkrivali su sve veću količinu artefakata i raznih ostataka, što je paleoarheologe nagnalo da istražuju ovo područje.[8]
Iskopavanja uredi
Pešturina je istraživana u tri navrata.
- 2006. - Istražen je zadnji deo pećine, gde je iskopan rov (ili sonda). Pretragom su pronađeni artefakti iz kasnije praistorije na vrhu, oštrice stena i brojne kosti u centralnom, svetlobraon sedimentu, dok je najniži deo, na dubini od 1,3 m (4 ft 3 in), procenjeno je da potiče iz srednjeg paleolita. Na tom nivou je dostignuta matična stena pa je iskopavanje stalo.
- Tokom 2008. i u periodu 2010-2012. istraženi su preostali odseci. Najgušći sedimenti su u blizini ulaza. Do sada je dostignuta dubina od 2 m (6 ft 7 in) a temelj još uvek nije pogođen.[1]
Slojevi uredi
Stratigrafski, lokalitet je podeljen u četiri sloja.[1]
Sloj 1 uredi
Humusni sloj – Sadrži predmete iz kasnije praistorije.
Sloj 2 uredi
Drugi sloj je izrađen od svetlobraon kompaktnog sedimenta. Otkriveni su artefakti iz gornjeg paleolita: sečiva, neretuširana sečiva, vrhovi sa ravnim naslonom i kombinovana oruđa. Bili su karakteristični za gravetijen i rani epi-gravetski period. Sloj je poremećen aktivnostima glodara. Kasnije su žitelji poravnali i prekopali teren. Kao rezultat toga, mogu se pronaći neki srednjopaleolitski artefakti, ali oni ne potiču iz ovog sloja. Ostaci faune su veoma fragmentovani. Najveći broj ostataka mesoždera pripada sivom vuku, dok su lovine ubrajaju tur, konj i alpski kozorog. Pronađeni su i ostaci zečeva, pećinske hijene, kune i jelena. Pronađeno je preko 100 artefakata. Uglavnom su rađene od kalcedona i kremena bež i smeđe boje i svojom strukturom ukazuju na kratkotrajno stanovanje.[1][2]
Sloj 3 uredi
Sastoji se od smeđeg sedimenta. Artefakti uglavnom pripadaju dentikulativnoj Musterianskoj kulturi, iz perioda srednjeg paleolita. Prilično je poremećena u kasnijim periodima, sa rupama od glodara. Ostaci faune su brojni i uglavnom odgovaraju onoj otkrivenoj u sloju 4. Najviše ih ima konja i turova, dok su glavni pronađeni grabežljivci pećinske hijene. Ostali ostaci uključuju zečeve, crvenu lisicu, pećinskog medveda, evroazijskog risa, muštelide, srne i alpskog kozoroga. Struktura artefakata pronađenih u sloju najvećim delom takođe odgovara sloju 4. Osim kalcedona i kremena bež i smeđe boje, koristi se i kremen sivo-zelene boje, ali su najčešće alatke od kvarca .[1][2]
Sloj 4 uredi
Crvenkaste i rastresite strukture, sloj se sastoji od krupnijih mrvica. U zadnjem delu otkriveni su veliki fragmenti stene i sediment je tamnosmeđe boje. Zbog toga je sloj podeljen na sloj 4-a (crvenkast) i sloj 4-b (tamno braon), koji još nije u potpunosti istražen. Kompleks je datovan u srednji paleolit i kao deo šarencijanskog musterijanskog perioda, sa elementima kvina Musterija . Ostataka faune ima mnogo i dobro su očuvani. Preovlađuju kosti konja i auroha kod jelena i alpskog kozoroga u manjoj meri. Pronađene su i kosti nosoroga i vunastog mamuta . Ostaci pećinske hijene, fragmentacija kostiju, tragovi hijenskih zuba na kostima i ogromna količina koprolita ukazuju na to da su hijene u ovom periodu bile na vrhu lanca ishrane. Ostali životinjski ostaci uključuju evroazijskog dabra, zeca, pećinskog medveda, leoparda, Mustelidae i divokozu . Otkriveno je preko 100 artefakata, uglavnom od kvarca, a pronađeni su i kremen i kalcedon. Iako su otkriveni artefakti iz sve tri faze krečenja (oštrice, oruđe, ljuštenje pod pritiskom), jezgra nisu otkrivena, što znači da je oruđe najverovatnije napravljeno negde drugde i potom doneto u pećinu.[1][2]
Pronađeni sisari su pripadali različitim biomima (šumski, planinski, stepski), pri čemu su stepske životinje bile brojnije u gornjim slojevima. To sugeriše da je savana (sa krdima konja na ispaši i bušotinama); umerena šuma (jelen, srna) i stenovite litice (alpski kozorog, divokoza) nalazile su se na pješačkoj udaljenosti od pećine. Iako su većinu ostataka u pećinu unele hijene, ostaci velikih životinja poput nosoroga i mamuta, kao i artefakti, pokazuju da su neki ostaci bili nastali kao proizvod lova ljudi.[1][2]
Veliki urušavanje krova u blizini ulaza, ili moguće stene koja je razdvajala dve pećine, kasnije je označena kao sloj 4-c, koji još uvek ostaje neistražen.[2]
Hominidi uredi
Neandertalci su napredovali tokom poslednjeg međuledenog perioda, 130.000-70.000 PS, iu ovom periodu su živeli širom Balkana. U širem regionu Pešturine dokazi o prisustvu neandertalaca otkriveni su na lokalitetima Meča Dupka, Golema Dupka i Kremenac, sve u Niškoj i Leskovačkoj kotlini i na obroncima Radan planine.[4]
Na svim paleolitskim nalazištima na centralnom Balkanu, uključujući i Pešturinu, primetno je odsustvo orinjakovskih slojeva. To ukazuje na teoriju da je do ekspanzije ranog modernog čoveka u Evropu došlo preko koridora Dunava, što je omogućilo malim neandertalskim zajednicama da prežive preko 40.000 PS u nekim izolovanim džepovima. [1] Na osnovu datiranja životinjskih ostataka i upoređivanja sa odgovarajućim oruđem, Pešturina je prvo nalazište u regionu sa kvazi-kontinuiranim naseljem od 102.000 PS + 5.000 do 39.000 PS + 3,000.[2]
Aprila 2019. godine srpsko-kanadski tim je objavio otkriće ostataka neandertalca i objavio rad u Journal of Human Evolution. Bio je to izuzetno očuvan stalni desni kutnjak (nazvan Pes-3), pronađen među brojnim mousterijskim artefaktima i ostacima životinja, tipičnim za faunu pleistocena (konj, evropski bizon, mamut, nosorog), uključujući kost sa paralelnim rezbarijama. Izuzetna očuvanost i minimalno trošenje zuba omogućili su detaljan pregled koji je potvrdio morfologiju neandertalca. Pripadao je osobi u kasnom detinjstvu.[5][9][6][7]
Primerak je izvučen iz stratigrafskog sloja 4-b, najstarijeg ispitivanog sloja. Nalaz je potvrdio prisustvo neandertalaca na teritoriji Srbije i centralnog Balkana na kraju stadijuma morskog izotopa 5-C. Procenjena starost primerka je 102.400 PS + 3.200, odnosno početak poslednjeg ledenog doba, kada je klima u oblasti još uvek bila relativno blaga.[5][9][6] Tokom 2022. ostaci su ponovo datirani na 111.000 PS. Zub je imao očuvan kamenac. Bakterijska DNK, deo oralnog mikrobioma osobe, je sačuvana i ekstrahovana. Ostaci otkrivenih bakterija pokazali su da su u ishrani neandertalaca korišćeni i meso i biljke.[4]
Još dva ostatka hominida su otkrivena i procenjena do 2020. Jedan je fragment radijalne dijafize (Pes-2), otkriven između slojeva 3 i 4, i uslovno pripisan neandertalcima, na osnovu morfologije. Drugi je delimični atlas pršljen (C1), otkriven u donjem delu sloja 2, koji pokazuje savremenu morfologiju čoveka. Atlas verovatno potiče iz pleistocena i povezan je sa gravetskim skupom sloja 2. Nema dokaza o upadu iz holocena. Na taj način, Pešturina je postala jedino nalazište na centralnom Balkanu sa očuvanim ostacima savremenih ljudi i neandertalaca, što ukazuje na značaj pećine u kontekstu širenja i migracija hominida.[7]
Reference uredi
- ^ a b v g d đ e ž z i Dušan P. Mihailović, Stefan P. Milošević (2012). Istraživanja paleolitskog nalazišta Pešturina kod Niša (na jeziku: srpski i engleski). Journal of Serbian Archaeological Society.
- ^ a b v g d đ e Dušan Mihailović (2014). Palaeolithic and Mesolithic Research in the Central Balkans. Serbian Archaeological Society. ISBN 978-86-913229-9-1.
- ^ Toma Todorović (24. 7. 2017), „Bogatstvo za koje se malo zna”, Politika (na jeziku: srpski): 14
- ^ a b v Staša Rosić (17. 4. 2022). „Neandertalci sa prostora današnje Srbije: Arheološka blaga koja krije Sićevačka klisura” [Neanderthals from the area of modern Serbiq: Archaeological treasures hidden in Sićevo Gorge] (na jeziku: srpski). Belgrade: Euronews.
- ^ a b v Radović, Predrag; Lindal, Joshua; Mihailović, Dušan; Roksandić, Mirjana (jun 2019). „The first Neanderthal specimen from Serbia: Maxillary first molar from the Late Pleistocene of Pešturina Cave”. Journal of Human Evolution. 131: 139—151. PMID 31182199. S2CID 145899241. doi:10.1016/j.jhevol.2019.03.018.
- ^ a b v University of Belgrade Faculty of Philosophy (18. 4. 2019). „Prvi Neandertalac u Srbiji” [First Neanderthal man in Serbia] (na jeziku: srpski). Vugl.rs.
- ^ a b v g Joshua A. Lindal; Predrag Radović; Dušan Mihailović; Mirjana Roksandić (20. 3. 2020). Postcranial hominin remains from the Late Pleistocene of Pešturina Cave (Serbia). Quaternary International, Vol 542. doi:10.1016/j.quaint.2020.02.019.
- ^ Toma Todorović (8. 4. 2022). „Praljudi živeli u Sićevačkoj klisuri” [Ancient hominids lived in Sićevo gorge]. Politika (na jeziku: srpski). str. 12.
- ^ a b „Prvi nalaz neandertalca iz Srbije” [First discovery of a Neanderthal in Serbia] (na jeziku: srpski). University of Belgrade Faculty of Philosophy. 18. 4. 2019.
