Počeci srednjovekovne umetnosti
Počeci evropske umetnosti uglavnom obuhvataju varvarsku umetnost koja je umetnost i kultura keltskih i germanskih plemena oko polovine prvog milenijuma.
Istorijski pregled umetnosti varvara uredi
1. faza u kojoj su bile prve najezde varvara protiv rimske imperije i bili su u vezi sa vojničkom anarhijom u polovini 3. veka- Alemani, Franci i dr. Pronikli su u Vizantiju i južnu Italiju, Sasi su se nastanili na tlu Velike Britanije. U 4. veku se nadovezuju trgovinski odnosi i preobraćaju se Goti na arijske hrišćane. Varvari su bili primani u rimsku vojsku i postajali su rimski saveznici.
2. faza u kojoj Huni i Tatarski nomadi zbog kojih je Kina gradila kineski zid su nadirali pod pritiskom Mongola i susreli su se sa Ostrogotima oko 370. godine. Varvari su pred njima bežali. Vizigoti Alariha su napali Grčku (395. g.) i posle Italiju i porobili su Rim (410. g.). Krajem veka došli su kroz Provansu u Španiju. Vandali skupa sa Alanima pustošili su Galiju sve do Pireneja kao i Španiju i severnu Afriku. Za vreme kralja Genseriha došli su sve do Rima i dobili su ga 455. godine. Skandinavijski Burgundi i Germanski Alemani su se nastanili u istočnoj Galiji. Germanski Franci nastanjivali su sever i otkazivali su poslušnost rimskoj imperiji.
3. faza u kojoj su se oko 405. godine Huni nastanili u Ugarskoj i asimilirali su Irance i Germane i pod vođstvom Atile napali su 443. godine Konstantinopolj, posle čega su napali i Pariz i prodrli su sve do Rima da bi se povukli.
Rimsko carstvo je propadala i njeno mesto je zauzelo pet varvarskih država: Vandalska u severnoj Africi, Vizigotska od Gibraltara do Loare, Ostrogotska, Burgundska i Franačka. Franačka je drževa bila preobraćena u hrišćanstvo od strane Hlodoveha I i njegovih doprinosa koji je brzo porobljavao svoje susede. Vizantiju je uništilo kraljevstvo Vandala (533. godine) i Ostrogota (555. godine) a Italiju su ugrožavali Langobardi baltičkog porekla koji su bili prognani od strane azijskih Avara- u Italiji su se pojavili 568. godine a 751. godine su dobili Ravenu.
Merovejski kraljevi su raširili Franačku imperiju preko Rajne. Karolinzi su sarađivali sa crkvom i to uglavnom za vreme Grgura Velikog (590. – 604. godine)
Orijentalni uticaji uredi
Od kraja 5. veka i pre dolazka barbara su se pojavili u rimskoj imperiji azijske tehnike (ornamenti) i ukrasi. Najpre su doprle do Sirije u slikama u Dura Evropos i Palmiru u 2. – 3. veku i raširili su ih legije i kupci i trgovci kao i monasi i putnici.
Uticaji koji su uticali na skulpturu, slikarstvo i zlatarstvo naročito su se ispoljili u ikonografiji. Motivi sa heraldičkim životinjama ispod drveta života su iz Mesopotamije preuzeli Sasi.
U rimskoj vojsci je bilo mnogo germanskih saveznika i rimske vojskovođe su voleli proizvode barbarskog zlatarstva. Od 5. veka beleži se mnogo sredozemnih i barbarskih uticaja i ka njihovom spoju dolazi u Galiji od 6. – 9. veka i ovim uticajima je podložna Lombardija, Nemačka, Engleska i Španija.
Poreklo uredi
Germani su dugo znali za samo germanski ornament koji je bio karakterističan za bronzano doba. Preuzeli su ga od Skita, Sarmata i Iranskih naroda sa kojima su dolazili u dodir u 2. veku u južnoj Rusiji. Skitska umetnost se karakterisala lepim zoomorfnim stilom koji je izgubio svoju čistoću pod uticajem grčke umetnosti. Ovalav stil se istovremeno pojavio kod Sarmata i proširio se na sve krajeve Evrope u 5. veku.
U 4. veku počeli su Germani pod pritiskom Huna napredovati ka zapadu i donosili su sobom predmete i ukrase različitog porekla.
Primenjena umetnost uredi
Umetnost varvara je poznata iz grobnica Franaka, Burgundovaca, i Vizigota. Bila je ornamentalna i odlikovala se životinjskim stilom, kao i zlatarskom tehnikom. Omiljeni su bili dragoceni metali i odavali su utiske bogatstva i raskoši. Voleli su da upotrebljavaju geometrijske dekore i žive boje.
Stvaranje barbarske umetnosti u Evropi uredi
Skiti su nastavili svoj put prema zapadu i širili su tamo svoju razgranatu umetnost. U vidu jedne lepeze došli su do Bugarske (gde su doneli slavnu bronzanu plaketu iz Garčinova koja je presvučena zlatnom folijom), u Mađarsku (gde postoje značajna arheološka nalazišta) kao i Lužice (gde je otkrivena poznata veterfeldska riba). No odnosi sa istokom nisu bili prekinuti. Stepe su stvarale veliku spojnicu i njihova umetnost je bila u vezi sa Kinom. Tu se odigravao proces koji nije imao nikakvih veza sa umetnošću okolo sredozemnog mora izuzev nekoliko posuđenih stvari.
Na teritoriji Rusije i Mađarske bila je raširena umetnost Skita, ali su i u Skandinaviji i na severu nastajali vredni primerci u metalu. Ova umetnost je bila pod uticajem Kretsko – Mikenske umetnosti gde je figurirala spirala kao i geometrizacija sa krivim linijama. No Skandinavijska umetnost se gubila u gvozdeno doba koje je donelo slavu Keltima.
U prvoj fazi gvozdenog doba razvio se stil koji se karakteriše tako da daje prednost pravim linijama. Ona Halštatska umetnost je došla do Skita oko 500. godine kako se može zaključiti na osnovu njihovih mačeva. Ali u drugoj fazi Keltske umetnosti dolazi do toga da Kelti daju prednost umetnosti krivih linija kao svoje vlastite umetnosti i umetničkog izraza.
U južnoj Rusiji na severnoj obali Crnog mora se projavljivao uticaj Mesopotamije i Grčke. Sarmati su potisnuli Skite u 3. veku p. n. e. i zauzeli su njihove teritorije. Oko 250. p. n. e. prekoračili su Don a oko 50. p. n. e. Dnjepar. Oni su sa sobom doneli umetnost iz stepa. Tako su u poslednjim godinama p. n. e. u Rusiji stvorena umetnička dela koja su postala veliki rezervoar umetničkih formi. Tu je nestala umetnost koju su barbari širili po Evropi.
Nesmemo zaboraviti prinos Skandinavijske umetnosti. Neide tu o trgovačke odnose već o činjenici da se odavde bili Goti, Vizigot, Ostrogoti koji su imali odlučujuće uloge u vreme seobe naroda i koji su gajili mnoge od tradicija između ove dve oblasti Crnoga mora i Baltičkog mora u doba seobenaroda gde je nastala germanska umetnost a i delovi u Mađarskoj su doprinosili ovoj umetnosti.
Pokrete naroda izazvali su Huni. Ovi Tatari koji su od 8oo. p. n. e. ratovali sa Kinom pripominju skitsku umetnost. Huni su bili skitački narodi i dali su se u pokret 200 godina posle Avara koji su bili mongolskog porekla. Ovi talasi su pritiskali barbare dalje na zapad. U 5. veku je bio njihov uticaj vrlo jak. Najuniptavajući talas i uticaj imali su Huni time što su odagnali Gote do Crnog mora (oko 375. godine) doprineli su razvoju novoga stila koji se rodio u južnoj Rusiji.
Umetnost barbara naglašava apstraktnu nefigurativnu umetnost stepskog stila. U delima germanskog životinjskog stila nalazimo stope životinjskog lika koji je potopljen u splet linija. Tu se javljaju divlje ptice sa krivim kljunom koja je poznata još iz 7. veka p. n. e. otvorena ralja koja se završeva sa dve spirale gde jedna obeležava bradu a druga nos i koja je kao motiv poznata još u 1. hiljadugodištu p. n. e.
Skandinavijska umetnost uredi
Skandinavijska umetnost u doba ranog srednjeg veka bila je jedna od glavnih u okviru kulturnih oblasti u Evropi. Severna grupa germanskih plemana je bila raširena u mnogo malih kraljevina u kojime se govorilo takoreći istim jezicima. Postepeno su se tu razvile tri države: Danska, Norveška i Švedska koje su se jezički odvojile tek u 11. veku.
Oblast Skandinavije je bila otvorena za spoljašnje uticaje. Švedska je imala odnose sa orijentom dok je Danska spajala zemlje Baltičkog i Severnog mora a u Norvešku preko fjordova još pre Vikinga dolazilo je do uticaja sa zapadnih obala u područja kopna i u unutrašnjost.
Invanzija severnih naroda je prvo bila u doba 791. – 830. godine a kasnije još 830. – 900. godine učestalim upadima. U 10. i 11. veksu se ovi narodi domogli zemalja Francuske (911. godine), početkom 10. veka engleske u 11. veku (1035. godine) Italije a kasnije i Sicilije (1016. – 1091. godine). Pozornica za ova zbivanje je bio ceo zapad. Nastali su vikinške države, na Orkanejima i drugim ostrvima, kraljevstvo na ostrvu Man, u Irskoj i Engleskoj a na početku 10. veka vojvodstvo u Normandiji. Island se kolonizovao.
U umetnosti su se spajali narodne tradicije i spoljašnji uticaji, kao što su uticaji iz Vizantije, koji je dolazio iz Konstantinopolja, kroz Kijev i Novgorod a tu se nasleđivao i uticaj iz rimske kulture koja je širena na područjima Francuske i Engleske. U 10. veku je došlo do spajanja umetnosti Irske i Norveške.
Razdoblja na tlu Skandinavije uredi
1. razdoblje, tzv. stil seobe naroda (5.-7. vek) kada se javlja severna paganska umetnost od metala bogato ukrašena geometriskim formama sa životinjskim motivima koje su u većini slušajeva napravljene rezbarijom ili iskovavanjem. Ovaj severni stil je projazio sličnim razvojem kao kod anglosasa. Rađeni su razni ukrasi od zlaćenog srebra sa zoomorfnim obrazcima, velike srebrne spone od kojih su najznačajnije imale oblik krsta.
2. razdoblje je tzv. vendelski ili kontinentalni stil. U 7. veku je došlo do razvoja novog stila. Uzori i pletenice su se spajali sa zoomorfnim oblicima germanskih naroda sa merovejskom kulturom u srednjoj Evropi i na jugu Engleske su se pojavili novi uzori i motivi (spone u obliku ovala sa likovima ptica i zmija). Bila je tu primenjena jako složena geometrija sa oblicima kojima su bili predstavljena životinjska tela. Pređašnji tipovi su nestali. Ovaj otklon od ovakvih oblika je pripremao doba Vikinga.
3. razdoblje- stil vikinškog doba koji se još zove severno karolinški. Na pragu srednjeg veka je još uvek bilo čvrsto zakorenjeno paganstvo. U umetnosti se javljaju najrazličitiji motivi i oblici. Ka majstorskim delima spada životinjska glava iz Oseberga kao i masivno prstenje iz Varne (Ostfjerd), ogrlice i narukvice kao i spone koje su pozlaćene a jevljaju se i novi ukrasni motivi.
Početak hrišćanske ere uredi
Stil vikinškog doba se zadržava u srednjovekovnoj evropi i u religioznoj umetnosti. Naročito je bio karakterističan u radovima od drveta kao što su radovi iz 12. veka (Al, Stedje i dr.), iz 13. veka štitovi iz 14. veka. Uticaji iz unutrašnjosti su se sjadinjavali iz klasičnoga doba naročito u 13. veku.
Pogrebišta uredi
U pograbištima je u svakoj zemlji bilo dosta razlika. Najznačajniji grobovi su bili nađeni u Norveškoj iz 3. doba- kraljevski grobovi u Boru i najveći evropski grob Rakmhang nedaleko od Haugensunda i u Sikejenu. Svi grobovi su bili lepo ukrašeni. Uobičajeno sahranjivanje je bilo sahranjivanje u grobovima što je bila tradicija još od Vestfolda koji su bili osnivači i ujedinitelji Norveške. Najstariji grobovi sa brodovima su iz 6. veka. U Norveškom grobu u Osenbergu su sačuvani umetnički predmeti kao i predmeti iz svakodnevne upotrebe a i predmeti iz zanatske proizvodnje.
Germanska umetnost uredi
U umetnosti barbara pored zoomorfnih oblika treba naglasiti dalje osnovne faktore; jednom je to bila ljubav prema materijalima u boji a drugi put koji je umnogome značajniji kombinacija arabeske i pletenice u vidu linija koje je postepeno vodilo u izbacivanje volumena.
Ljubav prema kamenu u boji kao i kamenju koje propušta svetlo, te ka emajlu imala je korene u Iranu odakle je ovo dolazilo i sa stepa. Kanije su je iz Persije širili rimljani te goti koji su je doneli u Evropu. Postala je uobičajena kod svih barbara već ba bi na jedan kamen stavljali zlato kako su to radili Franci ili celu mozaiku kako su to uobičavali raditi u Skandinaviji.
Otkuda potiče onaj splet linija i njihov kult koje se protežu po celim površinama od konca prvog germanskog stila sve do irskog književnog slikarstva i umetnosti kod vikinga ova ekstaza se proteže i narasta dok nije dobila barokne karakteristike. Osnovni motiv su bile pletenice koje su još bile poznate u Egiptu i Mesopotamiji i koje su odvođene od zavezenog i zavijenog lana. To je bio jedan od prvih elemenata koji su Rimljani preuzeli sa istoka i koji je stalno dobijeo na njegovoj važnosti.
Već je duže vreme u modi da se govori šta su sve barbari preuzeli iz rimske umetnosti i pre svega iz rimskih provincija. No ova umetnost je bila pod velikim uticajem barbarske umetnosti sa kojom su Rimljani došli u kontakte.
Mogu se objasniti porekla severnih pletenica u tehnikama kojima su se pojedini narodi služili i koje su poznavali i dok su kod Rimljana bili u upotrebi filigranske tehnike sa ukrašavanjem površina žicama ovi su motivi kod Ostrogota ka kojima su oni prešli bili pojednostavljeni jer su se oni koristili i poznavali tehniku iskovavanja i tu je nastala linija. Iskovavanje je bilo upotrebljavano ne samo da bi se dobijala kontura već se ono vršilo i ukrašavanju unutrašnjosti. Ovom promenom su prošli i kkrasi koji su inspirisani rimskim i grčkim kovanicama. Barbarski zlatari nisu imali smisao za sometriju i ona je bila nadoknađivana složenim spletom različitih linija i tako je nastao tipičan germanski stil pletenice koji je ponovo oživeo u 6. veku.
Bilo je dovoljno da zlatnik dobije ralje zverinjeg čudovišta i germanski je stil bio tu. Ovaj stil je preovladao u Evropi. U Skandinaviji i Britaniji od pradavnih vremena su postojale uske veze između ovih oblasti koje su u 4. i 5. veku osnažene kada su ovamo došli Angli i Sasi rimski uljezi koji su se posle povukli. Ostavština Kelta je bila pod uticajem dolazećim kulturama novih pridošlica. Kod Langobarda i Burgunda je bilo drugačije i tamo je postojao problem kako se izjednačiti sa postojećim latinskim preživelostima. Tu se mogu naći i germanske i srednjomorske pletenice i ovi se ukrasi mogu videti i kod merovejskih prugastih motiva. Tako dolazimo do rezvoja oblika i stila čije je istorija pod velom tame iz arheološkog gledišta.
No tu je još jedna barbarska karakteristika pletenica koja se menja u ptičiju glavu ili životinjsku ralju. To su metamorfoze koje nalazimo i kod Kineze. Fantastične životinje (krilati bikovi sa ljudskim glavama) imaju svoje poreklo u Mesopotamiji i otuda se ta umetnost raširila u Egipat i Grčku gde su se javili kentauri i sirene i sl. I ovo svedoči o uticajima grčke imesopotamije na stepsku umetnost. Neobične kombinacije životinjskih tela je moguće objasniti poreklom božanstava koja su životinjskog porekla. Ovakvi se oblici susreću u 2. veku p. n. e. kao i kod irskih tvorevina u 8. veku te u umetnosti Vikinga u 9. veku a javljaju su i u 11. i 12. veku na portalima Norveških crkava.
Vidi još uredi
Literatura uredi
- Umění středověku, René Huyghe, Odeon Praha, 1969.