Proglašenje Dušanovog zakonika

Proglašenje Dušanovog zakonika odnosno Krunisanje cara Dušana je istorijska kompozicija Paje Jovanovića rađena 1900. godine po narudžbini Kraljevine Srbije za potreba Svetske izložbe u Parizu na kojoj je nagrađena zlatnom medaljom. Predstavlja jedno od njegovih najpoznatijih dela, za koju on navodi da je njegova najlepša kompozicija^[1]. Na samoj slici je prikazano proglašenje Dušanovog zakonika u Skoplju 1349. godine, sa istorijskim ličnostima koje su tom činu prisustvovale, od kojih su neke od njih rađene na osnovu njihovih savremenih portreta prikazanih na freskama. Danas postoji nekoliko istih slika koje je radio sam Jovanović, od kojih se najveća nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu.

Nastanak i istorijat slike

Kraljevina Srbija je krajem XIX veka pozvana da učestvuje na Svetskoj izložbi, koja je trebalo da se održi u Parizu 1900. godine. Za potrebe adekvatnog predstavljanja države, 1897. godine formiran je odbor koji će rukovoditi pripremama, a od Paje Jovanovića je naručeno da naslika monumentalnu kompoziciju Krunisanje cara Dušana, za šta je on započeo opsežne pripreme 1899. godine. Sam Jovanović je u dogovoru sa tadašnjim predsednikom vlade Kraljevine Srbije Stojanom Novakovićem, promenio glavni motiv slike iz krunisanja cara Dušana u proglašenje Dušanovog zakonika odnosno Proklamaciju zakonika cara Dušana, kako je naziva sam Jovanović u svojim memoarima^[1]. On je odustao od prikazivanja krunisanja, pošto je ono vezano za unutrašnjost crkve bez dnevne svetlosti i odlučio se za prikazivanje proglašenja zakonika:„na otvorenom polju pred crkvom pokazujući vojnu i političku snagu Mladog Carstva“.

Apokrifni grb Obilića prema Ilirskim grbovnicima, može se videti kao zastava u gornjem desnom uglu slike (28)

Za potrebe slike, on je obišao stare srpske prestonice (Prizren, Skoplje) i manastire (Gračanica, Lesnovo, Žiča i drugi), da bi prikupio autentične elemente za svoju sliku, ne bi li ona bila što verodostojnija. Pošto je još Milutin u Srbiju uneo vizantijski dvorski ceremonijal, Jovanović se odlučio da Caru i Carici naslika vizantijska odela, za šta se obratio kostimijeru Bečke opere Blaškeru. On je na osnovu vizantijskih slika uradio odela, po kojima je Jovanović naslikao odežde Dušana i Jelene, ali i protovestijara Nikole Buća koji čita carsku proklamaciju. Careva garda koju su činili nemački najamnici je naslikana po uzoru na nemačke vitezove iz XIV veka, a njihov vođa Palman u ruci drži odgovarajući šlem. Srpska konjica je prikazana u mletačkoj opremi (Dušan je naručio 300 pancira za svoje ljude^[2]), na osnovu Skaliger-Monumenta u Veroni, a među njima se ističe mladi vojvoda Preljub na turnirskom konju u prednjem planu slike. Inspiraciju za grbove srpske vlastele, preuzeo je iz jednog Ilirskog grbovnika (baziranog na danas izgubljenom Ohmućevićevom) koji se u to doba nalazio u Bečkoj dvorskoj biblioteci, u koju je donet iz manastira Žitomislića. Najviše poteškoća imao je oko autentičnih izgleda odela običnog naroda i njihovog oružja, za šta je nešto malo detalja pronašao u Žiči.

Slika je završena za Svetsku izložbu i za nju je Paja Jovanović nagrađen zlatnom medaljom. Međutim, on sam nije bio zadovoljan kako je ona ispala, jer je ona više kolorisan crtež nego živopis^[3], pošto je na osnovu nje trebalo da bude kasnije urađen goblen, koji nikada nije urađen. Zbog toga je on tokom zime 1925 — 1926. uradio novu verziju slike, koja se, po njegovim rečima, od originala razlikuje^[3]:

Detalj freske Dušana Silnog iz Lesnova

dužom perspektivom što mi je omogućilo Dušana i njegovu okolinu većeg da predstavim
Portret - lik Dušanov je na novoj slici prema freski u Lesnovskom manastiru rađen - isto tako je i Despot Oliverov lik prema autentičnim portretima rađen
najglavnija izmena je u izradi umesto difuzne svetlosti bez senke ja upotrebih oštar zrak dajući krupne senke - s tim omogućavajući plastičnu modulaciju pojedinih figura - a rukovanje četkicom je slobodno sa širokim potezima - a ne poentirano kao prva slika zbog tkanja goblena

Danas postoji sedam verzija ove slike^[4], koje se nalaze u muzejima i privatnim kolekcijama. Velika kompozicija (iz 1931. godine) se danas nalazi u Narodnom muzeju u Beograd, jedna manja u legatu Paje Jovanovića, koji se nalazi u sklopu Muzeja grada Beograda, a sliku koju je radio sredinom `20 godina XX veka, Jovanović je prodao i ona se danas nalazi u SAD.

Lik carice Jelene urađen je prema Mili, majci šahiste Bore Kostića, u koju je Paja Jovanović nekad bio zaljubljen.^[5]

Ličnosti na slici

Opis skice likova za sliku Paje Jovanovića „Proglašenje Dušanovog zakonika“. Skenirano iz „Ilustrovane istorije Srba“ (knjiga III).

Pored istorijskih ličnosti, na slici su se našle i ličnosti iz epske poezije, kao i polulegendarne ličnosti, a Jovanović je među prisutnima docrtao i samog sebe^[4]. Grbovi srpske vlastele predstavljeni su na osnovu izmišljenih grbova iz tzv. Ilirskih grbovnika, a zanimljivo je da je naslikan i grb porodice Ohmućević, za dokazivanje čijeg plemstva je Petar Ohmućević stvorio prvi Ilirski grbovnik.

Pre izrade same slike, Paja Jovanović je napravio njenu skicu na kojoj je i označio ličnosti koje je prikazao na slici^[6]: