Republika Arcah
Arcah (jerm. Արցախ), zvanično Republika Arcah (jerm. Արցախի Հանրապետություն), poznata i kao Nagornokarabaška Republika (skraćeno NKR; jerm. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն), bila je defakto nezavisna država na južnom Kavkazu, koju je Azerbejdžan smatrao delom svoje teritorije. Oblast je imala jermensku etničku većinu i nalazila se pod delimičnom vojnom i političkom kontrolom lokalnih Jermena.
| Republika ArcahNagornokarabaška Republika Արցախի Հանրապետություն (jermenski)Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (jermenski) | |||
|---|---|---|---|
| Himna Slobodni i nezavisni Arcah | |||
| Geografija | |||
| Prestonica | Stepanakert | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | jermenski | ||
| Politika | |||
| Oblik države | parlamentarna republika | ||
| — Predsednik | Robert Kočarjan (1994−1997; prvi) Samvel Šahramanjan (2023; poslednji) | ||
| — Predsednik Narodne skupštine | Oleg Jesajan (1992; prvi) Arajik Arutjunjan (2007−2017; poslednji) | ||
| Istorija | |||
| — Osnivanje | 1991. | ||
| — Ukidanje | 2023. | ||
| Događaji | |||
| — Prvi rat za Nagorno-Karabah | 20. februar 1988 — 12. maj 1994. | ||
| — Proglašenje nezavisnosti | 10. decembar 1991. | ||
| — Drugi rat za Nagorno-Karabah | 27. septembar — 10. novembar 2020. | ||
| — Azerbejdžanska ofanziva | 19—20. septembar 2023. | ||
| — Kapitulacija | 28. septembar 2023. | ||
| — Ukidanje | 1. januar 2024. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 3.170 km² | ||
| Stanovništvo | |||
| — 2015. | 145.053 | ||
| Valuta | arcaški i jermenski dram (AMD) | ||
Dekretom predsednika Arcaha 28. septembra 2023, ukinute su sve institucije nepriznate države, koja je zvanično prestala da postoji 1. januara 2024. godine.
Istorija
urediTokom istorije, područje današnjeg Nagorno-Karabaha nalazilo se u sastavu Persijskog carstva, Jermenije, Rimskog carstva, Omejadskog halifata, Abasidskog halifata, Seldžučke države, Ilkanata, Džalajridske države, države Kara Kojunlu, države Ak Kojunlu, Ruskog carstva i Sovjetskog Saveza.
U antičko doba region je bio poznat pod imenom Arcah i predstavljao je provinciju Kraljevine Jermenije. U 16. veku je na području današnjeg Nagorno-Karabaha postojalo pet jermenskih kneževina, koje su predstavljale poslednji vid jermenske državnosti pre konačnog pada pod tuđinsku vlast.
U vreme sovjetske uprave (1923—1991. godine), Nagorno-Karabah je bio autonomna oblast u okviru sovjetskog Azerbejdžana. Ova oblast je bila fizički odvojena od Jermenske sovjetske republike, jer se između njih nalazio autonomni Crveni Kurdistan, nastanjen etničkim Kurdima. Posle definitivnog ukidanja Crvenog Kurdistana (1930. godine), prostor između Nagorno-Karabaha i jermenske sovjetske republike postaje deo užeg područja Azerbejdžana pod direktnom kontrolom vlasti u Bakuu.
U vreme raspada Sovjetskog Saveza, lokalno jermensko stanovništvo Nagorno-Karabaha je 10. decembra 1991. proglasilo nezavisnost od Azerbejdžana i osnivanje Republike Nagorno-Karabah. Novoproglašena republika je predstavljala enklavu fizički odvojenu od Jermenije i potpuno okruženu teritorijom Azerbejdžana, ali su, tokom oružanog konflikta koji je izbio u regionu, jermenske oružane snage uspostavile kontrolu nad teritorijama koje su se nalazile između Jermenije i Nagorno-Karabaha (odnosno nad područjem nekadašnjeg Crvenog Kurdistana).
-
Istorijska oblast Arcah do 9. veka. -
Pet kneževina Karabaha, poslednji ostatak jermenske državnosti u 16. veku -
Geopolitička karta Kavkaza
Ratovi za Nagorno-Karabah
urediPrvi rat za Nagorno-Karabah je bio oružani sukob koji je trajao od februara 1988. do maja 1994, u ovoj enklavi u jugozapadnom Azerbejdžanu, između Republike Azerbejdžan i većinskih Jermena iz Nagorno-Karabaha uz podršku Republike Jermenije. Na referendumu koji je održan u Nagorno-Karabahu većina glasača je glasala za pripajanje Jermeniji, dok su referendum bojkotovali azerbejdžanski stanovnici Nagorno-Karabaha. Kako se raspad Sovjetskog Saveza približavao, počeli su sve nasilniji sukobi između Jermena i Azera, što je dovelo do etničkog čišćenja sa obe strane.[1][2]
Proglašenje nezavisnosti Azerbejdžana od Sovjetskog Saveza uvelo je ovaj region u još veći konflikt.[3] Kao što je Azerbejdžan proglasio nezavisnost od Sovjetskog Saveza, jermenska većina u Nagorno-Karabahu glasala je da se otcepe od Azerbejdžana i proglasila nepriznatu Republiku Nagorno-Karabah.
Čak 230.000 Jermena iz Azerbejdžana i 800.000 Azera iz Jermenije i Karabaha su raseljeni kao rezultat sukoba.[4] Ruskim posredovanjem potpisano je primirje u maju 1994. godine.
Tokom azersko-jermenskog rata 2020. Azerbejdžan je osvojio južne delove Arcaha, uključujući i gradi Šuši, drugi po veličini grad u Arcahu. Za vreme i nakon rata, azerske snage su izvršile etničko čišćenje jermenskog stanovništa u osvojenim područjima. Nakon potpisanog primirja, jermenske snage su morale da su povuku iz područja oko Arcaha i prepuste ih Azerbejdžanu. Ruski mirovnjaci su raspoređeni duž Lačinskog koridora.
Nakon azerbejdžanske ofanzive 19. septembra 2023. vlada Republike Arcah se složila da se razoruža i ušla je u pregovore sa Azerbejdžanom, što je dovelo do egzodusa Jermena iz oblasti. Dana 28. septembra 2023, predsednik Arcaha je potpisao dekret kojim je ugovoreno da će država i sve njene institucije prestati da postoje 1. januara 2024. godine.[5]
Stanovništvo
urediOvaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Godine 2015. u Arcahu je živelo 145.000 ljudi, uglavnom Jermena (99,7%).
Politički status
urediTokom svog postojanja, suverenost Republike Nagorno-Karabah nije priznala nijedna suverena država ili međunarodna organizacija (uključujući i samu Jermeniju).
Upravna podela
urediRepublika Nagorno-Karabah je ustanovila nekoliko teritorijalnih jedinica. Neke od njih su odgovarale Azerbejdžanskim rejonima, dok su druge imale različite granice. Sledi komparativna tabela trenutne teritorijalne podele koju je napravila vlada Republike Nagorno-Karabah i odgovarajućih rejona Azerbejdžana.[6]
| Podela Nagorno-Karabaha | Azerbejdžanski rejon |
|---|---|
| Askeran | Hankendi (grad), Hodžali |
| Hadrut | južni Hodžavend |
| Mardakert | istočni Kelbadžar i zapadni Tartar |
| Martuni | severni Hodžavend |
| Šahumijan* | Naftalan (grad), južni Goranboj |
| Šuša | Šuša (grad), Šuša |
Republika Nagorno-Karabah prisvajala je oblast Šahumijan, koja nije bila deo istorijske Autonomne oblasti Nagorno-Karabah. Predstavnici Šahumijana su proglasili nezavisnost zajedno sa Nagorno-Karabahom odnosno Republika Nagorno-Karabah je proglašena sa Šahumijanom unutar svojih granica.[7] Za razliku od ostatka Nagorno-Karabaha, Šahumijan je ostao pod azerbejdžanskom kontrolom. Glavni grad Nagorno-Karabaha bio je Stepanakert.
Mape
uredi-
Nagorno-Karabah i Kurdistanski okrug (Crveni Kurdistan) 1930. godine. -
Granice sovjetske autonomne oblasti Nagorno-Karabah u sastavu sovjetskog Azerbejdžana (1930—1991. godine). -
Sovjetska autonomna oblast Nagorno-Karabah sa prikazanom lokacijom većih gradova. -
Mapa administrativne podele Republike Nagorno-Karabah (u proklamovanim granicama posle 1991. godine) i nekih okolnih oblasti Azerbejdžana. -
Granice istorijske autonomne oblasti Nagorno-Karabah, proklamovane granice nezavisnog Nagorno-Karabaha i teritorija pod faktičkom kontrolom nezavisnog Nagorno-Karabaha. -
Granice istorijske autonomne oblasti Nagorno-Karabah, proklamovane granice nezavisnog Nagorno-Karabaha i teritorija pod faktičkom kontrolom nezavisnog Nagorno-Karabaha. -
Bivše granice Republike Nagorno-Karabah. -
Mapa regiona. -
Promene granica oblasti nakon ratova.
.svg)
Reference
uredi- ^ Rieff, David (june 1997). „Without Rules or Pity”. Foreign Affairs. Council on Foreign Relations. 76 (2). Arhivirano iz originala 20. 07. 2008. g. Pristupljeno 29. 10. 2011. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - ^ Lieberman 2006, str. 284–292.
- ^ Croissant 1998
- ^ The Central Intelligence Agency. „The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan”. Arhivirano iz originala 9. 7. 2016. g. Pristupljeno 29. 10. 2011. Military involvement denied by the Armenian government.
- ^ „Nagorno-Karabakh Republic will cease to exist from Jan 1 2024 - Nagorno-Karabakh authorities”. Reuters (na jeziku: engleski). 28. 09. 2023. Pristupljeno 28. 09. 2023.
- ^ „Azerb.com — Regioni”. Pristupljeno 13. 4. 2013.
- ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 9. 7. 2006. g. Pristupljeno 22. 10. 2006.
Literatura
uredi- Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. ISBN 978-0-275-96241-8.
- Lieberman, Benjamin (2006). Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Chicago: Ivan R. Dee. str. 284–292. ISBN 978-1-56663-646-9.
