Sasanidsko carstvo

Sasanidsko carstvo ili Sasanidska Persija, bila je carevina koja se od 3. do 7. veka protezala širom Bliskog istoka, sa središtem u današnjem Iranu. Ova država bila je poslednje predislamsko Persijsko carstvo; mada su izvori o njoj oskudni, u današnjim stručnim krugovima se naglašava njen veliki politički i kulturni uticaj na sopstveno, ali i kasnije razdoblje.

Iransko carstvo 𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭𐭱𐭲𐭥𐭩
Zastava
Carstvo u svom najvećem teritorijalnom opsegu, pod vladavinom Hozrova drugog.
Geografija
Prestonica		Ktesifon
Društvo
Religija		zoroastrijanizam (zvanična) hrišćanstvo judaizam manihejstvo budizam
Istorija
Postojanje
— Osnivanje		224
— Ukidanje		651.
Zemlje prethodnice i naslednice {{{Ime_genitiv}}}
Prethodnice:		Naslednice:
	Partsko carstvo	Omejadski kalifat

Naziv

Sasanidsko carstvo se ponekad naziva i Drugo persijsko carstvo, Novopersijsko carstvo ili Neopersijsko carstvo, kako bi se razdvojilo od Ahemenidskog carstva (550–330. p. n. e.), koje se ponekad naziva i Prvo persijsko carstvo ili Staropersijsko carstvo.

Dinastija po kojoj država nosi ime u savremenom govoru nazivala se Sasanidima po tvrdnji da potiču od boga Sasana, danas oskudno poznatog u izvorima.

U svojim političkim programima, carevi su, pozajmljujući reč iz zoroastrijanskih spisa, prvi put u istoriji ovoj zemlji doneli ime Iran, odnosno Iransko carstvo (ايرانشهر Erānshahr). Vladar je nosio zvanje Šahanšaha, odnosno "Cara nad carevima", a titulatura mu je često glasila na "cara Iranaca i Neiranaca".

Istorija

Osnivanje dinastije Sasanida

Scena investiture: Ahura Mazda (desno) daje Ardaširu simvol carske vlasti - prsten (Nakše Rustam, 3. vek)

Do 3. veka Iran je samo formalno bio ujedinjen pod vlašću dinastije Arsakida. Bio je to savez polusamostalnih, a vremenom i nezavisnih, kneževina i kraljevina kojim su vladali pojedinci iz redova krupnog plemstva. Stalni međusobni ratovi i sukobi izmeću ovih teritorija oslabili su Iran. Vojna moć Rimskog carstva i njegovo uporno osvajanje Istoka primorali su Parćane da ustupe niz severnih gradova Mesopotamije. Arsakidi su morali da brane i sopstvenu prestnicu, koje je više puta padala u ruke rimske armije.

Novo ujedinjenje Irana pokrenuto je iz provincije Pars, smeštene u jugozapadnom Iranu. U njoj se nalazila drevna prestonica Pasargad – postojbina Ahemenida – koja je odigrala važnu ulogu u istoriji Irana. (Od Pars, ili Fars, ishodi reč pers, persijski, Persija – imenica koju su koristili Grci umesto naziva Iran.)

Sasan, sveštenik, mag hrama boginje Anahite, pripadnik vladajuće („carske“) dinastije Parsa zauzimao je važan položaj. Njegov sin Papak bio je vladar Istahra i imao je titulu šaha. Unuk Sosana i sin Papaka, Ardašir uzvisio se uz podršku sveštenstva i dela plemstva. Ardašir je poveo borbu sa svojom braćom da bi se učvrstio kao vlastodržac. Iz te borbe je izašao kao pobednik. Stremljenje ka ujedinjenju Irana vodilo ga je ka sukobu sa Arsakidima.

Ruine Ardaširhura

Otpočevši uspon sa skromne dužnosti zapovednika tvrđave Darabgerd, Ardašir je najpre trebalo da učvrsti vlast u Parsu. Pošto se prethodno obračunao sa braćom, 208. godine se proglasio vladarem Parsa. Sedište vlasti je preselio dalje na jug, u drevni grad Gur, koji je nekoliko stoleća ranije razrušio Aleksandar Makedonski. Obnovio je grad i dao mu novo ime – Ardaširhur - Ardaširova slava. Izolovana visokim planinama, sa pristupnim putevima koji su se pružali kroz uske klisure i klance, prestonica je bila lako branjena. Uz to, bila je opasana kružnim bedemom, verovatno po ugledu na Darabgird. U severnom delu nalazila se velika palata čiji ostaci su do danas očuvani. Učvrstivši se na vlasti, krenuo je u osvajanje: prisajedinio je susedne oblasti Ishafan, Kerman, napao Suzianu, na granici sa Mesopotamijom, i krenuo na sever. U sustret mu je izašla parćanska vojska. Sudbonosna bitka između poslednjeg cara parćanske dinastije, Artabana V, i Ardašira odigrala se u ravnici Ormizdagan, 20. aprila 224. godine. Pobedu je odneo Ardašir. Pre no što je stao na čelo Irana, Ardašir je morao pokoriti 80 oblasnih knezova i prisajediniti njihove krajeve.

No, Fars (Pars) nije poneo ulogu glavne oblasti u državi, mada su tu bile izgrađene carske palate i reljefi u stenama. Prestonice su, u skladu s dugom tradicijom, postali Ktesifon, grad na Tigru i Suza, oko 250 km istočnije. Ovde, na zapadu države, su se prostirale najplodnije oblasti, nalazilo se mnoštvo gradova, a trgovački putevi su povezivali Iran sa sredozemnim lukama na zapadu, sa Jermenijom, Kavkaskom Albanijom, Gruzijom i Lazikom na severu, sa zaleđem Persijskog zaliva, sa južnom Arabijom na jugu i sa Indijom na istoku.

Ardašir je svečano krunisan 226. godine u Ktesifonu. Poneo je titulu šahanšaha - „cara nad carevima“. Zatim je nastavio sa osvajanjima: potčinio je Midiju s gradom Hamadanom, oblasti Sakastan i Horasan. Nakon dugotrajne borbe zauzet je Atropaten i veliki deo Jermenije. Postoje dokazi da mu je bila potčinjena Margijana (oaza Merva), Sistan i Merkan. Na severu, granice njegove države dostizale su ravnice reke Amu Darje, gde se nalazila plodna oblast Horezm. Na istoku, granica je bila dolina reke Kabul, tako da je deo teritorije kušanskog carstva pripao Iranu. To je dalo povod guvernerima Horasana, obično starijim članovima sasanidskog roda, da postojećim zvanjima pribave i titulu šah Kušana.

Godine 230. Artašir je prodro duboko u rimsku teritoriju. Dve godine kasnije Rimljani su uzvratili napadom. Car Aleksandar Sever je svečano slavio u Rimu, iako je ovaj rat okončan bez rezultata.

Ardaširov sin, Šapur I, nastavio je širenje carstva osvajanjem Baktrije i zapadnih oblasti Kušanskog carstva. Vodio je nekoliko pohoda protiv Rima. Upavši u rimsku Mesopotamiju osvojio je Haran i Nisibis, ali je 243. godine rimski vojskovođa Timesitej potukao Persijance u bici kod Resenei povratio izgubljene teritorije.

Trijumf Šapura I nad rimskim carevima Valerijanom i Filipom Arabljaninom.

Napredovanje rimskog cara Gordijana III niz Eufrat zaustavljeno je porazom kod Misiče 244. godine. Ostalo je nejasno da li je Gordian poginuo u samoj bici ili je kasnije stradao od ruku sopstvenih oficira. Šapur je sa novim rimskim carem Filipom Arabljaninom zaključio veoma povoljan mirovni sporazum, kojim je obezbedio trenutnu uplatu od 500.000 dinara i dalji godišnji danak. Šapur je uskoro nastavio rat, pobedio je Rimljane kod Barbalisa 253. godine, a zatim, verovatno, osvojio i opljačkao Antiohiju. Rimski kontra-udar pod komandom cara Valerijana završio se pogubno po Rimljane: Valerijana je lično Šapur zarobio u Edesi 256. godine i doživotno držao kao sužnja. Sasanidski car je u čast ove pobede dao da se isklešu veličanstveni reljefi u Nakše Rustamu i Bišapuru, kao i monumentalni natpis na persijskom i grčkom nedaleko od Persepolisa.

Persijanci su iskoristili vojni uspeh i prodrli u Anadoliju 260. godine, ali su se odatle povukli u rasulu: Rimljani udruženi sa palmirskim kraljem Odenatom zarobili su Šapurov harem i ostavili cara da žali za svojim ženama i gubitkom rimskih teritorija koje je bio osvojio.

Šapur je preduzeo opsežne razvojne poslove. Naredio je izgradnju prve most-brane u Iranu, osnovao nove gradove, naselio iseljenike iz Rimskog carstva, uključujući hrišćane, kojima je dozvolio slobodno ispovedanje vere. Gradovi Bišapur i Nišapur nazvani su po njemu.

Posebno je štitio manihejstvo i osnivača ovog učenja – Manija (koji mu je posvetio jednu od svojih knjiga – Šapuragan – Knjigu o Šapuru) i poslao mnoge manihejske misionare van granica carstva. Šapur se sprijateljio i sa vavilonskim rabinom Samuilom, što je koristilo jevrejskoj zajednici omogućujući joj da predahne od represivnih zakona donetih protiv nje. Potonji carevi nisu nastavili Šapurovu politiku verske trpeljivosti.

Po nagovoru zoroastranskih učenjaka i pod uticajem prvosveštenika Kartira, Bahram I je ubio Manija i počeo progon njegovih sledbenika. Bahram II se, kao i njegov otac, pokorio željama zoroastranskih učitelja. Za vreme njegove vladavine Rimljani su pod vođstvom imperatora Marka Aurelija Kara razorili i opljačkali sasanidski prestoni grad Ktesifon, a veći deo Jermenije je, posle pola stoleća persijske vladavine, ustupljen Dioklecijanu.

Nakon Bahrama III (koji je vladao kratko, 293. godine) šahanšah Narzes je krenuo u novi rat sa Rimljanima. Posle početnog uspeha protiv imperatora Galerija kod Kalinikuma na Eufratu, 296. godine, Narzes je potučen do nogu. Galerijeve trupe su u proleće 298. godine ojačane svežim snagama iz dunavskih garnizona. Narzer se povukao u Jermeniju da tamo dočeka Galerijevu vojsku. No, neravan teren je više pogodovao rimskoj pešadiji nego sasanidskoj konjici. U dve uspešne bitke Galerije je obezbedio pobedu nad Narzesom. Tokom druge bitke rimske snage su zauzele Narzesov tabor, riznicu i harem sa carevim ženama. Galerije je napredovao u Mediju i Adijabenu, odnoseći pobedu za pobedom. Najizrazitiju pobedu odneo je kod Erzuruma i ojačao Nisibis pre 1. oktobra 298. godine. Zatim je krenuo niz Tigar i zauzeo Ktesifon. Narzes je prethodno preko izaslanika molio Galerija za oslobađanje njegovih žena i dece. Mirovni pregovori su počeli u proleće 299. godine. Predsedavali su i Dioklecijan i Galerije. Uslovi za mir su bili teški: Persija će sve svoje teritorije preko Tigra prepustiti Rimu; Jermenija će biti vraćena pod rimsku vlast; Kavkaska Iberija će pod rimskim namesnikom plaćati vernost Rimu; Nisibis, sada pod rimskom vlašću, biće jedini grad kroz koji će ići trgovina između Persije i Rima; i na kraju, Rim će nadgledati pet satrapija između Tigra i Jermenije.

Sasanidi su ustupili pet provincija zapadno od Tigra i prihvatili de se ne mešaju u poslove Jermenije i Gruzije. Posle ovog poraza, Narzes se povukao sa vlasti i godinu dana kasnije umro, ostavljajući presto svome sinu Hormizdu II. Nemiri su se proširili carstvom, i dok je Hormizd suzbijao pobunu u Sakastanu i Kušanu nije bio u stanju da potčini plemstvo. Ubijen je u lovu 309. godine.

Prvo zlatno razdoblje (309—379)

Scena investiture: Mitra (levo) i Ahura Mazda (desno) daju pravo vlasti sasanidskom caru Šapuru II (sredina), Tag Bostan, Iran.

Nakon smrti Hormizda II, Arapi su počeli da pustoše i pljačkaju istočne gradove carstva, čak su napadali i provinciju Fars, postojbinu sasanidskih careva. U međuvremenu su persijski plemići ubili starijeg Hormizdovog sina, oslepili srednjeg, a zatvorili najmlađeg (koji je kasnije prebegao na rimsku teritoriju). Presto je obezbeđen Šapuru II, nerođenom detetu jedne od Hormizdovih žena, koji je krunisan u utrobi: kruna je postavljena na majčin stomak. Dok je Šapur stasavao državom su upravljali njegova majka i plemići. Nakon punoletstva Šapur II je preuzeo vlast i brzo pokazao da je energičan i preduzimljiv vladar.

On je najpre poveo svoju malu, ali disciplinovanu vojsku na jug protiv Arapa, koje je potukao, a njihove oblasti priključio carstvu. Zatim je otpočeo svoj prvi rat protiv Rimljana na zapadu. Persijanci su pobedili u nizu bitaka, ali nisu stekli teritorijalna proširenja. Neuspešno su opsedali važan pogranični grad Nisibis, dok su rimljani preoteli gradove Singaru i Amidu.

Zbog nomadskih upada u istočne delove carstva, koji su pretili da ugroze Maveranahr, strateški važnu oblast za kontrolu Puta svile, pohodi na zapad su zaustavljeni. Zbog toga je Šapur žurio ka istoku, ostavljajući oblasne vojskovođe da napadaju Rimljane. Savladao je plemena iz Srednje Azije i pripojio nove pokrajine svome carstvu. Čitava teritorija današnjeg Avganistana bila je pod njegovom vlašću.

Širenje persijske kulture išlo je rame uz rame sa osvajanjima. Sasanidska umetnost prodrla je u Turkestan, dosežući čak do Kine. Šapur je uz sadejstvo nomada otpočeo drugu vojnu protiv Rima 359. godine i ubrzo ponovo zaposeo Singaru i Amidu. Kao odgovor, rimski car Julijan je upao duboko u Persiju i potukao Šapurovu vojsku u bici kod Ktesifona 363. godine. Međutim, nije uspeo da osvoji iransku prestonicu i ubijen je dok se povlačio ka rimskoj teritoriji. Njegov naslednik Jovijan, zarobljen je na istočnoj obali Tigra, morao je da preda sve provincije koje su Persijanci ustupili Rimu 298. godine, kao Nisibis i Singaru, da bi obezbedio mirno povlačanje svoje armije iz Persije.

Šapur je vodio oštru versku politiku. Za vreme njegove vladavine, napisan je zbornik svetih zoroastranskih tekstova – Avesta. Jeres i otpadništvo su kažnjavani. Progon hrišćana je bio posledica hristijanizacije Rimske imperije – najvećeg persijskog neprijatelja. Vlast se prema Jevrejima odnosila prijateljski - pružila im je relativnu slobodu i brojne prednosti.

U vreme Šapurove smrti Persijsko carstvo je bilo jače nego ikad pre: neprijatelji na istoku bili su umireni, a Jermenija je bila pod Persijskom kontrolom.

Srednje razdoblje (379—498)

Novčić Ormizda I, iskovan u Horasanu, a osmislili su ga umetnici iz Kušana.

Od smrti Šapura II do kraja prve vladavine Kavada I bio je dugotrajan period mira sa Rimljanima (Istočnim rimskim carstvom, ili Vizantijom), prekidan samo sa dva kratkotrajna rata, 421-422. i 440. godine. Tokom ovog perioda sasanidska verska politika razlikovala se od vladara do vladara. Uprkos nizu slabih careva, administrativni sistem uspostavljen tokom vladavine Šapura II ostao je snažan, tako da je carstvo nastavilo da funcioniše efikasno.

Šapur II je umro 379. godine. Moćno carstvo nasledio je njegov polubrat Ardašir II (379—383), a zatim i sin Šapur III (383—388). Ni jedan od njih nije posedovao sposobnosti svog prethodnika. Bahram IV (388—399), bio je aktivniji od oca, ali nije uradio ništa značajno za carstvo. Tokom ovog perioda Jermenija je sporazumno podeljena između Rimskog i Sasanidskog carstva. Sasanidi su obnovili svoju vlast nad Velikom Jermenijom, dok je Vizantija zadržala mali deo zapadne Jermenije.

Bahramov sin Izdegerd I (399—421) često je poređen sa carem Konstantinom: obojica su vešto koristila vojnu moć i diplomatiju, i svaku povoljnu priliku da ostvare svoje ciljeve; obojica su jamčila versku trpeljivost i slobodan razvoj svih zajednica u carstvu. Izdegerd je obustavio progon hrišćana, čak je kažnjavao plemiće i sveštenike koji su ih ugnjetavali. Njegova vladavina bila je mirna. Ugovorio je trajan mir sa Vizantijom. Čak je, po zaveštanju vizantijskog imperatora Arkadija, uzeo maloletnog naslednika Teodosija II pod svoju zaštitu. Senatu u Konstantinopolju poslao je pismo u kojem je saopštio da će veoma strogo kazniti svaki napad na svog štićenika. U Konstantinopolj je poslao evnuha Antioha da pazi mladog Teodosija. Pored svega, oženio se sa jevrejskom princezom koja mu je rodila sina Narsija.

Pred kraj svoje vladavine, 418. godine, Izdigerd otpoče nemilosrdo gonjenje hrišćana. O uzroku nagle promeni careve blagonaklonosti prema hrišćanima govore sledeći navodi iz „Žitije svetih“ pravoslavne crkve:

„Sveti Avda življaše u vreme cara Teodosija Mlađeg i beše episkop u Persiji, u gradu Suzi. Persijski car Izdigerd ustroji najstrahovitije gonjenje na hrišćane. I to ovim povodom. Episkop Avda, ukrašen svakovrsnim vrlinama, pokrenut božanskom revnošću razruši hram u kome se Persijanci klanjahu ognju kao božanstvu. Saznavši za to od maga, idolopokloničkih žrečeva, car naredi da mu dovedu episkopa Avdu. Car najpre krotko zahtevaše od episkopa Avde da ponovo sazida razrušeni hram. Sveti episkop to odbi i izjavi da on to ne može učiniti. Car onda izdade naredbu da se poruše svi hrišćanski hramovi i da se nemilosrdno gone hrišćani. Po zapovesti cara božanstveni Avda imao je biti prvi pogubljen. Doznavši za to, sveti episkop se veoma obradova, pa sav veseo i radostan primi blaženu smrt mučeničku.

Njegov đakon sveti Venijamin bude pušten od mučitelja pod uslovom da više ne propoveda Evanđelje. On na taj uslov najpre pristane, no ne mogadne srcu odoleti, te produži rasprostirati po narodu istinu Hristovu. Zbog toga bude uhvaćen i ubijen, na tri godine posle svetog Avde. Njemu mučitelji najpre zabiše oštre klince ispod nokata na rukama i nogama, pa ga onda nabiše na kolac, i tako on predade svetu dušu svoju u ruke Gospodu.“ (Iz „Žitija svetih” od Sv. Justina Popovića, man. Ćelije, 1972)

Posle iznenadne smrti (ili ubistva) Izdegerda, na vlast je došao njegov sin Bahram V (421—438), jedan od najpoznatijih sasanidskih careva i junak brojnih mitova koji su opstali i nakon rušenja Sasanidskog carstva. Bahram V, poznatiji kao Bahram Hor odrastao je u Al-Hiri, stolici Lahmidske kraljevine. Izdegerd je sklonio sina u susednu, vazalnu kraljevinu na donjem Eufratu, da na dvoru hrišćanskog kralja Al-Numana stasava i uči. Persijska vlastela je nakon Izdegerdove smrti ubila njegovog sina Šapura i pozvala Bahrama da se vrati u zemlju. Bahram se vratio u Ktesifon u pratnji kralja Al Mundira, Numanovog sina, i 20.000 njegovih vojnika. Posle kraćeg negodovanja persijska vlastela je priznala Bahrama V za novog cara. Bahramova majka, Sošandukt, bila je kćerka jevrejskog egzilarha. Godine 427. Bahram je na istoku skršio invaziju nomada Eftalita (Belih Huna), proširujući svoj uticaj na Centralnu Aziju, o čemu svedoči i njegov portret na novcu pronađenom u Bukari (Uzbekistan). U persijskom delu Jermenije je postavio vazalnog kralja i načinio od nje provinciju.

Bahram V je jedan od najpoznatijih junaka persijskog predanja, koje govori o njegovoj hrabrosti i lepoti, o njegovim pobedama nad Rimljanima, nomadima, Indijcima i Afrikancima, o njegovim doživljajima u lovu i ljubanim zgodama. Znan je kao Bahram Hur („hur“ u prevodu sa pers. znači „kulan“ – rasa najbržeg azijskog konja, nikad pripitomljenog), po strasti prema lovu, pogotovu lovu na kulane. On je simvol kralja na vrhuncu zlatnog doba. Krunu je osvojio u nadmetanju sa bratom; vreme vladavine je proveo u borbi sa spoljnim neprijateljima, zabavljajući se u lovu ili uživajući u društvu svojih žena iz harema i dvorske svite. On je oličenje uspešnosti. U njegovo vreme napisana su najbolja dela sasanidske književnosti, komponovana je lepa muzika, a polo je postao kraljevska zabava.

Izdegerd II (438.457) bio je pravedan i umeren vladar, ali je, za razliku od njegovog imenjaka Izdegerda I, sprovodio oštru politiku prema religijskim manjinama, posebno prema hrišćanima. Međutim, pobunjeni Jermeni su u bici kod Avarajra, predvođeni Vardanom Mamikonijanom 451. godine, uspeli da se izbore za pravo da slobodno ispovedaju hrišćanski veru. Ovo je kasnije bilo potvrđeno Dogovorom u Nvarsaku, 484. godine.

Novčić Izdegerda II.

Izdegerd je na početku svoje vladavine okupio vojsku sakupljenu od raznih naroda, čak i od indijskih saveznika i poveo ih na Istočno rimsko carstvo, 441. godine. Nakon manjih sukoba mir je ubrzo obnovljen. Zatim je okupio svoje snage u Nišapuru, 443. godine, i na severoistoku pokrenuo dugotrajnu vojnu protiv Kidarita. Konačno ih je pobedio i proterao preko reke Oksus 450. godine.

Tokom ovog pohoda rasla je Izdegerdova sumnjičavost prema hrišćanima pa ih je proterao iz vojske i svih državnih službi. Zatim je otpočeo progon hrišćana i, u mnogo manjoj meri, Jevreja. U želji da nametne Jermenima zoroastrizam, slomio je ustanak hrišćana u Vaspurakanu, jednoj od sedam oblasti Velike Jermenije, 451. godine. Jermeni su, ipak, ostali hrišćani. U poznijim godinama se ponovo bavio Kidaritima, sve do svoje smrti, 457. godine.

Ormizd III (457—459), mlađi Izdegerdov sin, se za vreme svoje kratkotrajne vladavine borio se protiv Eftalita u Baktriji i protiv brata Peroza I (457—484), koji mu je osporavao pravo na krunu. Peroz ga je ubio 459. godine.

Početkom 5. veka, Eftaliti (Beli Huni) su zajedno sa drugim nomadskim plemenima napali Persiju. Bahram V i Izdegerd II su ih odlučno potukli i rasterali. Huni su se vratili krajem istog stoleća i 483. godine pobedili Peroza. Naredne dve godine pljačkali su oblasti istočne Persije i od Sasanida zahtevali da im plaćaju veliki godišnji danak. Ovi događaji su potresali imperiju. U pokušaju da otera iz zemlje, Peroz je na putu do grada Herata upao u zamku, zarobljen i ubijen, a vojska prosto zbrisana. Eftaliti su ušli u Herat, a carstvom je zavladao haos. Na kraju, plemstvo drvne kuće Karen-Pahlavidi („Pahlavi“ znači „Parćani“ - Arsasidi) uspeva donekle da obnovi poredak u državi. Oni su na presto uzdigli Balaša, jednog od Perozove braće. Hunska pretnja trajala je sve do vadavine Hozroja I. Balaš (484—488) je bio blag i darežljiv monarh koji je hrišćanima činio ustupke. U Jermeniji je provodio politiku popuštanja napetosti. Hrišćanima je data sloboda vere, te im je obećano da više neće biti pokušaja prevoćenja na zoroastrizam. Nije poduzimao pohode protiv neprijatelja imperije, čak ni protiv Belih Huna. Posle četvorogodišnje vladavine je oslepljen i uklonjen sa prestola. Nasledio ga je sinovac Kavad I.

Kavad I (488—531) je bio energičnan vladar, uz to i reformator. Podržao je sektu koju je osnovao Mazdak, koji je zahtevao od bogatih da podele svoje supruge i imetak sa ubogima. Očigledno, caru je bila namera da, usvajanjem i podrškom učenja mazdakita, smanji uticaj magnata i rastuće aristokratije. Zbog ovih težnji je svrgnut sa prstola i zatočen u „Zamku pokajanja“ u Suzi, a na vlast je 496. godine postavljen njegov mlađi brat Zamasp. Kavad je uspeo da pobegne iz zatočeništva i nađe pribežište kod kralja Belih Huna.

Zamasp (496—498) je bio dobar i ljubazan car: umanjio je porez nastojeći time da osnaži seosko stanovništvo i pomogne nište. Podržavao je izvorni zoroastrizam, za razliku od Kavada kojeg je odstupništvo koštalo krune i slobode. Kratkotrajna Zamaspova vladavina je završena onog trenutka kada je Kavad ušao u prestonicu u pratnji velike vojske koju mu je obezbedio kralj Belih Huna. Nema kasnijih spomena o Zamaspu, ali se veruje da je uživao poštovanje na dvoru svoga brata.

Drugo zlatno razdoblje (498—622)

Scena investiture: Anahita (levo) kao zaštitnica dostojne obožavanja sasanidske dinastije iza cara Hozroja II koji prima simvol vlasti od Ahure Mazde (desno). Tag Bostan, Iran.

Opadanje i propast carstva (622—651)

Dugotrajan rivalitet i težak rat, okončan Iraklijevom pobedom 627, ostavio je oba carstva u stanju teške ekonomske i vojne iscrpljenosti. Pojava novog neprijatelja, Arapa nadahnutih Muhamedovim islamskim učenjem, dovela je do propasti Sasanidskog carstva 651. godine i ubistva njegovog poslednjeg kralja Jazdergerda III. U isto vreme, Vizantija je na Istoku izgubila sve svoje teritorije sem Male Azije. Međutim, muslimanski Arapi su osvajanjem Persije prihvatili sasanidsku kulturu, arhitekturu, pismo i ostale tekovine i preneli je u druge delove islamskog sveta.

Rimsko (i kasnije Vizantijsko) i Sasanidsko carstvo su u pravom smislu te reči predstavljale dve supersile antičkog sveta. Rimski carevi su jedino sasanidske kraljeve smatrali za vladare ravnopravnog ranga. Zbog toga je u diplomatskoj prepisci persijski kralj oslovljavan kao carev „brat”. Persijski uticaj na Rimsko carstvo, očigledan od kraja 3. veka, ogledao se u usvajanju komplikovanog dvorskog ceremonijala, raskošnih vladarskih insignija, diplomatske etikete, ali i vojne taktike zasnovane na upotrebi teške konjice i strelaca na konjima.

Društveno uređenje

Persijski konjanik, Tag Bostan, Iran

Sasanidski vladari bili su mnogo prosvećeniji od parćanskih prethodnika, a njihovo carstvo ostalo je jače i imalo je bolju upravu. Kao i njihovi savremenici Rimljani i Kinezi u vreme dinastije Han, i oni su razvili veoma efikasnu građansku službu za svakodnevnu administraciju u carevini.

Na čelu države bio je šahanšah, koji je pripadao vladajućoj dinastiji. Prestolonasleđe nije bilo uređeno zakonom, pa je šah za života nastojao da imenuje naslednika, ali ni te mere nisu uvek otklanjale nevolje. Na presto se mogao popeti samo pripadnik iz roda Sasanida.

Sveštenici su mogli da uklone cara sa prestola. Posebno značajnu ulogu po ovom pitanju imao je mobedan mobed - prvosveštenik. Njegov položaj i njegova vlast ograničavali su carsku vlast, tako da su najmoćniji i najenergičniji carevi pokušavali da oslabe položaj sveštenstva i vlast mobeda.

Najviše položaje u državi zauzimali su šahrdari, samostalni vladari oblasti, potčinjeni Sasanidima.

Namesnici pograničnih vojno-administrtivnih okruga zvali su se marzpani. Njih je na dužnost imenovao šahanšah (car). Jermenijom su upravljali marzpani.

Sledeći rang posle šahrdara imali su vispuhri - veoma uticajni drevni iranski rodovi s naslednim pravom. Najvažnije vojne i državničke položaje nasleđivali su ovi rodovi.

Plemstvu, koje je imalo velike zemljišne posede, i koje je zauzimalo najviše administrativne i vojne činove, pribrojavani su i vuzurgi (vizurgi). Izvori ih pominju kao „plemenite”, „velike”, „znamenite”. Oni su imali nesumljivo veliku ulogu u upravljanju državom.

Najbrojnija su bili srednji i mali zemljoposednici - azati, tj „slobodni“. Azati su bili vojni obveznici – čineći u ratu jezgro sasanidske vojske, njenu proslavljenu konjicu.

Sve ove grupe pripadale su vladajućem sloju društva.

Poreski obveznici bili su seljaci i gradske zanatlije. Njima su bili pridruženi i trgovci. Malo je svedočanstava o životu seljaka. Može se pretpostaviti da su grupe seljaka obrađivale zemlju u arendi. Zemlja je imala vlasnika od koje su je oni dobijali na korišćenje.

Poslove zanatlija, trgovaca i seljaka nadgledao je vastriošansalar. Naplata poreza bio je glavni zadatak ovog činovnika kojeg je iz redova plemića birao i imenovao šah. U nekim oblastima carstva porez je sakupljao amarkaram koji je bio potčinjen vastriošansalaru. Ova dužnost smatrana je za časnu i unosnu, pa su je obavljali krupni zemljoposednici.

Prema nekim izvorima iz doba Ardašira I, postojala su četiri staleža:

Sveštenstvo - asravan - koje se sastojalo iz više redova – najviši mobedi, niži dadhvar (žreci – sudije) i drugi.

Vojni stalež - arteštaran – činili su konjanici i pešadinci. Vozači su regrutovani iz povlašćenog dela društva. Komandanti su bili iz plemićkih porodica.

Stalež književnika - dibheran - činili su državni službenici. Njima su pribrajani i ljudi različitih zanimanja: sekretari, sastavljači diplomatskih dokumenata, pisci, biografi, lekari, astrolozi, pesnici...

Četvrti stalež činio je narod – seljaci - vastariošan - i zanatlije - hutuhšan -, trgovci...

U okviru svakog staleža postojala je gradacije i imovinska razlika. U ekonomskom smislu, ove grupe nisu mogle biti jedinstvene. U stvari, okviri staleža nisu bili kruti kao kod kasta, i dopuštali su relativnu slobodu prelaska iz jednog staleža u drugi. Ipak, ovi staleži ne oslikavaju klasnu raslojenost persijskog društva. Ona je bila jako izražena. Sasanidska Persija zasnovana je na robovlasničkom sistemu.

Odnosi sa susednim državama

Ratovi sa Rimljanima

Zarobljavanje rimskog cara Valerijana: fino izrađena persijska kameja koja prikazuje konjičku borbu Šapura I i Valerijana nakon bitke u Edesi 256. godine. Tom prilikom Šapur je zarobio rimskog cara „sopstvenim rukama”, kako je kasnije dao da se zabeleži.

Sasanidi, kao i Parćani, bili su u stalnom sukobu sa Rimljanima. Oni su duže od 4 veka bili moćna sila koja se graničila sa Rimskim carstvom. Nakon podele Rimskog carstva 395. godine, Istočno rimsko carstvo sa sedištem u Konstantinopolju postalo je zapadni neprijatelj Persijskog carstva i glavni neprijatelj uopšte. Sukobi između dva carstva bivali su češći. Kao i Rimljani, Sasanidi su bili u stalnom sukobu sa susednim državama i nomadskim hordama.

Iako opasnost od nomadskih upada nije mogla biti otklonjena u potpunosti, Sasanidi su ovo pitanje mnogo uspešnije rešavali nego Rimljani.

Poslednji od mnogobrojnih sasanidsko-vizantijskih ratova, u kojem su Persijanci bili opseli Konstantinopolj, trajao je 622-628. godine. Rat je okončan jer su obe strane imale ogromne ljudske i materijalne gubitke. Osim toga, društveni sukovi unutar Carstva oslabili su ga još više. Shodno tome, oni su bili nespremni za pojavu Islamskog kalifata, čije su snage napale oba carstva samo nekoliko godina nakon okončanja rata. Muslimanske snage brzo su osvojile celo Sasanidsko carstvo i lišile Vizantijsko carstvo teritorija u Siriji, Kavkazu, Egiptu i Severnoj Africi. Tokom narednih vekova pola Vizantijskog i celo Sasanidsko carstvo bili su pod muslimanskom vlašću.

Tokom nekoliko vekova Sasanidsko carstvo se na zapadu graničilo da velikim i jakim Rimskim carstvom, dok su joj na istoku bili Kušansko carstvo i nomadske horde (Beli Huni, na primer). Izgradnja utvrđenja, kao što je citadela Tus ili grad Nišapur, koji je izrastao u središte nauke i trgovine, pomogli su odbrani istočnih oblasti od napada.

Iz južne i središnje Arabije povremeno su upadala beduinska arapska plemena u Sasanidsko carstvo. Vazalna kraljevina arapskih hrišćana sa prestonim gradom Al Hiramom štitila je sasanidsku državu od upada beduinskih plemena. Ovu kraljevinu je uništio car Hozroje II 602. godine, što je u velikoj meri doprinelo konačnom porazu Sasanida protiv Arapa i potpadanje pod islamsku vlast kasnije u istom veku.

Derbent je poznat po Sasanidskoj tvrđavi, koja je na UNESKO-voj listi svetske baštine.

Sa severa su Carstvo često napadali Hazari i drugi turski nomadi. Oni su opljačkali Mediju 634. godine. Ubrzo nakon toga persijska vojska ih je potukla i odbacila na sever. Sasanidi su izgradili brojna utvrđenja na Kavkazu radi odbijanja napada, od kojih je najpoznatije ono u Derbentu (Dagestan, Severni Kavkaz, Rusija) koje je u velikoj meri ostalo netaknuto do današnjih dana.

Na istočnoj obali Kaspijskog mora Sasanidi su podigli 200 km dugu odbrambenu srtukturu - Veliki gorganski zid - sa ciljem da se zaštite od severnih naroda, kao što su Beli Huni.

Rat sa Aksumskim carstvom

Godine 522. grupa Aksumita (monofizita) napala je većinske Himjarite u Južnoj Arabiji. Arapski vladar se obratio za pomoć Sasanidskom caru. Potom su se i Aksumiti okrenuli Vizantiji. Aksumsko carstvo je poslalo nove snage preko Crvenog mora koje su uklonile himjaritskog kralja i na njegovo mesto postavile svog podanika da vlada ovom važnom trgovačkom oblašću.

Istinski problem za Vizantijsko carstvo predstavljali su ekonomski odnosi sa Dalekim istokom: trebalo je nabavljati proizvode iz Indije i Kine (naročito svilu) koji su donošeni, bilo kopnenim putem do Sogdijane, bilo morskim putem do Šri Lanke, gde su brigu za njih preuzimali Persijanci i transportovali ih do vizantijske granice. Justinijan je nastojao da izbegne skupo i neugodno persijsko posredništvo: pokušao je nađe nove puteve, na severu preko Kaspijskog mora, a na jugu preko Crnog mora, koji bi zaobilazili Persiju, ali uzalud. Na južnim obalama Crnog mora ležalo je Aksumsko carstvo čijim je stanovnicima, preobraćenom u hrišćanstvo, Justinijan 531. godine dao zadatak da dopre do Indije i Kine: ni to mu nije uspelo, tako da se carstvo nije moglo otarasiti privrednog tutorstva Persije.

Etiopljani nikad nisu uspeli da udovolje Justinijanovom zahtevu, jer im političke prilike nisu išle na ruku. Naime, aksumski vojskovođa Avram zaseo je na himjaritski presto i uspostavio nezavisnu dinastiju. Njegovi sinovi su se upustili u borbu za vlast nakon očeve smrti. Mad Karib je pobegao iz zemlje dok je njegov polubrat Masruk vladao. Mad Karib se obratio najpre Justinijanu. Pošto je odbijen, Mad Karib se obratio Hozroju I, koji je poslao malu flotu i vojsku pod komandom Vahreza da svrgne novog kralja. Nakon osvajanja prestonice Sane, Mad Karibov sin Saif imenovan je za kralja. Monofiziti su izbačeni iz Južne Arabije.

Etiopljani su obnovili svoje prisustvo u Južnoj Arabiji 575. ili 578. godine, ali je novi persijski pohod na Himjaritsko kraljevstvo i postavljanje zbačenog kralja okončao etiopsku vladavinu na istočnoj strani Crnog mora.

Justinijan je konačno bio odgovoran za Persijsko pomorsko prisustvo u Jemenu.

Ne pružanjem pomoći jemenskim Arapima, Hozroje I je mogao da pomogne Mad Karibu i naknadno utvrdi Jemen kao provinciju Sasanidskog carstva.

Kultura

Drvo života, Tag Bostan.

Dok su carevi i centralni državni organi promovisali persijski jezik i Zoroastrijanizam, carevina je celo svoje postojanje vrvela od različitih naroda, religija, i načina života.

Narodi i jezičke grupe

Prestonica carevine, Ktesifon, nalazila se u Mesopotamiji, koja je ujedno bila i najizdašnija pokrajina države. U njoj su, međutim, Persijanci bili manjina: većina stanovništva bila je semitskog porekla, i govorila aramejskim jezikom; na južnim obodima, uz pustinju, živeli su Arapi, a u gradovima bilo je mnoštvo došljaka sa zapada, naročito Grka i Jevreja.

Pripadnici iranske grupe naroda svakako su bili najbrojniji meštani carevine; mnogi od njih živeli su nomadskim načinom života, seleći se preko iranskog planinskog venca. Sem Persijanaca, znameniti pripadnici ove grupe su i Međani, Kermanci, Azerbejdžanci (različiti od savremenih azerbejdžanskih Turaka) i Tabarestanci. Parćani, Sogdijanci i Sistanci popunjavali su ređe naseljene istočne pokrajine carstva. Ne sumnja se da je na istoku bilo i stanovnika indijskog porekla. Persijske planine naseljavali su čak i usamljeni Arapski plemenici, silom nastanjivani posledicom carskih pohoda.

Mada nam izvori nisu precizni, nadzire se da je persijski jezik vršio određeni pritisak na ostale pokrajine, i bio u upotrebi i van Persije. Kao nasleđe helenističke i partske uprave, u starim carskim natpisima uporedo se koriste i partski i grčki, mada ih persijski već u 4. veku potpuno potiskuje.

Religija

Dominantna i državno sponzorisana vera bio je Zoroastrijanizam. Međutim, carevina je bila preplavljena raznovrsnim zajednicama, kao što su Manihejci, Budisti, Jevreji, i Hrišćani, koji postaju naročito brojni u 6. i 7. veku. Sem njih, veliki deo stanovnika pripadao je granama Zoroastrijanizma koje je državno sveštenstvo smatralo jeretičkim.

Hronologija Sasanidskog carstva

• (226—241) — vladavina Ardašira I
• (224—226) — zbacivanje Parćanskog (Arsakidskog) carstva
• (229—232) — rat protiv Rima
• Zoroastrizam proglašen za državnu veru
• Sakupljena kolekcija tekstova poznata kao Zenda (Avesta).
• (241—272) — vladavina Šapura I
• (241—244) — Prvi rat sa Rimom
• (258—260) — Drugi rat sa Rimom. Zarobljavanje rimskog cara Valerijana koji docnije umire u persijskom zatočeništvu
• (215—271) — Mani, osnivač verskog učenja manihejstva.
• (271—301) — doba dinastičkih unutrašnjih sukoba.
• (299) — rimski car Galerije osvaja pet provincija na levoj obali Tigra.
• 309–379: Vladavina Šapura II „Velikog":
• 337–350: Prvi rat sa Rimom, Konstancije II uspešno brani rimske granice.
• 358–363: Drugi rat sa Rimom. Posle smrti cara Julijana, njegov naslednik Jovijan primoran je da Persijancima vrati Galerijeva osvajanja.
• 399–420: Vladavina Jazdergerda I „Grešnika":
• 409: hrišćanima je dozvoljeno da javno praktikuju svoju veru i grade crkve.
• 416–420: Jezergerd menja svoju politiku prema hrišćanima i podvrgava ih progonu.
• 420–438: Vladavina Bahrama V:
• 420–422: Rat sa Rimom.
• 424: Sabor u Dad-Išu proglašava nezavisnost crkve na persijskim teritorijama od Carigradske patrijaršije.
• 438–457: Vladavina Jazdegerda II:
• 441: Rat sa Rimom.
• 451: Pobuna Jermena ugušena u bitki kod Vartananca.

• 483: Edikt o toleranciji prema hrišćanima.
• 488—531: Vladavina Kavada I:
• 491: Jermenska crkva odbacuje odluke Četvrtog vaseljenskog sabora:
• Nestorijanstvo postaje dominantno hrišćansko učenje u Persiji.
• 513: Kavadova konačna pobeda nad Belim ili Heftalitskim Hunima
• 526-532: Iberijski rat
• 531–579: Vladavina Hozroja I, „Besmrtne duše“ (Anuširvan)

Hozroje I u lovu, srebrni tanjir sa predstavom Hozroja I Anuširvana u lovu, danas u Luvru.

• 532: „Večni mir“ između Hozroja i Justinijana I.
• 540–562: Rat oko Lazike.
• 590–628: Vladavina Hozroja II
• 603–628: Rat sa Vizantijom. Osvajanje Sirije, Palestine, Egipta i Male Azije, Sasanidi zakratko obnavljaju granice Ahemenidske države.
• 610: Arapi nanose poraz Persijancima u bici kod Ti Kara.
• 626: Neuspešna opsada Carigrada od strane udruženih Avara i Persijanaca.
• 627: Vizantijski car Iraklije upada u Asiriju i Mesopotamiju. Vizantijska vojska nanosi odlučan poraz Persijancima u bici kod Ninive.
• 628–632: Doba anarhije i niza kratkovekih vladara.
• 632–642: Vladavina Jazdegerda III.
• 636: Odlučan poraz Persijanaca kod al Kadisije od strane muslimanskih Arapa.
• 642: Arapi konačno uništavaju persijsku vojsku kod Nahavanda.
• 651: Poslednji sasanidski kralj Jazdegerd III je ubijen kod Merva, u današnjem Turkmenistanu. Njegov sin Peroz zajedno sa jednim delom sasanidskih velikaša odlazi u Kinu u izgnanstvo.

Spisak sasanidskih vladara

• Ardašir I (224—241)
• Šapur I (241—272)
• Hormizd I (272—273)
• Bahram I (273—276)
• Bahram II (276—293)
• Bahram III (293)
• Narzes (293—302)
• Hormizd II (302—310)
• Šapur II (310—379)
• Ardašir II (379—383)
• Šapur III (383—388)
• Bahram IV (388—399)
• Jazdegerd I (399—420)
• Bahram V (420—438)
• Jazdegerd II (438—457)
• Hormizd III (457—459)
• Peroz I (457—484)
• Balaš (484—488)
• Kavad I (prva vladavina (488—496), druga vladavina (498—531))
• Djamasp (496—498)
• Hozroje I (531—579)
• Hormizd IV (579—590)
• Bahram Čobin (590—591)
• Hozroje II (591—628)
• Kavad II (628)
• Ardašir III (628—630)
• Šahrbaraz (630)
• Kraljica Borandoht (630—631)
• Kraljica Azarmidoht (631)
• Hormizd VI (631—632)
• Jazdegerd III (632—651)

Izvori

Izvori o Sasanidima se mogu podeliti na strane i domaće.

Od domaćih izvora naročito su važni:

1. delimično višejezični natpisi kraljeva i velikodostojnika 3. veka iz Perside (današnja pokrajina Fars), odakle su potekli Sasanidi,
2. srednjopersijski natpisi na pečatima i bulama, srednjopersijski papirusi i pergamenti iz Egipta u vreme persijske okupacije),
3. poznosasanidske ostrake iz iskopina u Iranu,
4. srednjopersijske pravne knjige

Od stranih:

1. pojedini antički autori sa Zapada
2. hrišćanska književnost: akti mučenika, hronike i crkvene istorije
3. manihejska „crkveno-istorijska“ književnost (npr. Kelnski manihejski kodeks)
4. jermenski istoričari

Od materijalnih izvora valja izdvojiti:

1. reljefe sasanidskih kraljeva (3/4. i 7. veka) i Kirdira
2. srebrno posuđe sa predstavama vladara
3. kolosalne statue Šapura I i Hozroja II
4. ostatke gradova (npr. Ardaširhura, Bišapura, Gundisabura) i dvorova (Ktesifon), sakralnih građevina (hram vatre u Taht-e Sulejmanu), mostovi i brane
5. proizvode od svile i tekstila, zlatni nakit, kameje, čaše, štuko dekor
6. pečate i bule

Literatura

• Wiesehöfer, Josef (2001). „Sāsāniden”. Der Neue Pauly. 11. Stuttgart. str. 90—98. 
• Zarinkoob, Abdolhossein (1999). Ruzgaran:Tarikh-i Iran Az Aghz ta Saqut Saltnat Pahlvi.