Svila
Svila je prirodno proteinsko vlakno, od kojih neke mogu biti istkane u tekstil. Najpoznatiji tip svile dobija se iz čaura, kokona, larvi dudove svilobube (Bombix mori) koja je odgajana u zarobljeništvu. Sjajnog izgleda, zbog čega je i cenjena, koji potiče od trougaone, prizmaste, strukture koja omogućava svilenoj tkanini da prelama svetlost iz različitih uglova.
Divlja svila se proizvodi češće od gusenica nego od dudove svilobube, koje mogu biti veštački kultivisane. Varijacije divlje svile poznate su i korišćene u Kini, južnoj Aziji i Evropi još od davnina, ali je proizvodnja uvek bila znatno manja nego proizvodnja kultivisane svile. Razlikuju se od pripitomljenih varijacija u boji i teksturi. Čaure koju su skupljene u divljini često već budu oštećene razvojem leptira pre nego što ih i skupe, pa tako tretirana svilena nit bude kraća zbog razjedinjenja čaure, tj. kokona. Divlja svila se teže boji nego svila od kultivisanih svilobuba.
Svilu prave i nekoliko drugih insekata, ali se jedino svila od leptirovih gusenica koristi u tekstilnoj manufakturi. Istraživane su i druge svile koje se razlikuju na molekularnom nivou. Svila se uglavnom proizvodi od larvi insekata koji završe metamorfozu. Proizvodnja svile je posebno uobičajna kod Hymenoptera (pčele, ose i mravi), i nekad je koriste u pravljenju gnezda. Druge vrste Arthropoda prave svilu, najčešće razne Arachnida kao što su pauci.
Istorija uredi
Počeci proizvodnje svile datiraju od 6000. do 3000. godine p. n. e. Zbog velike vrednosti Kinezi su pod pretnjom smrtne kazne čuvali tajnu svile. Postepeno se svila iz Kine preko Tajlanda i Indije proširila jugoistočnom i južnom Azijom, a u Evropu doneli su je vizantijski monasi, tako što su, po legendi, sakrili kokone u bambusove štapove.
Kina uredi
Fabrike svile prvobitno su bile razvijene u drevnoj Kini, verovatno još oko 6000. godine pre nove ere, a sigurno oko 3000. godine p. n. e.. Po legendi zasluga za razvoj svile pripada kineskoj carici Ći Ling Ši, Li-Cu (Hsi-Ling-Shih, Lei-Tzu), koja je primetila, šetajući se po vrtu sa pratiljama, da se na dudovom lišću nalaze larve gusenica, a ne kako se to do tada verovalo da su to pokretni plodovi. Carica je došla na ideju da bi se od finih niti koje se dobijaju odmotavanjem kokona moglo istkati tkanina. Od tada je gajenje sviloprelje (Bombax mori) i odmotavanje svile, kao i uopšte svilarstvo bilo pod zaštitom carice koja je kasnije i bila proglašena za boginju zaštitnicu odgajivača svile. Prvobitno svila je bila rezervisana samo za cara, ali se ona postepeno proširila po celoj Kini, a preko njene kulture i po mnogim krajevima Azije. Svila je brzo postala popularna luksuzna tkanina, zbog svoje teksture i sjaja, koja je u mnogim područjima bila dostupna kineskim trgovcima. Kako je bila veoma tražena, ona je postala glavni trgovinski artikl u preindustrijskoj međunarodnoj trgovini. U julu 2007. godine u provinciji Ćianđi, u grobu, arheolozi su otkrili komplikovano istkanu i obojenu svilu iz vremena istočne Zou dinastije, grubo staru oko 2500 godina. Ovim je i dokazano da su koristili komplikovane tehnike u tkanju i bojenju svile još u vreme Han dinastije (od 202. godine p. n. e. do 220. godine n. e.).
Prvi dokaz za trgovinu svilom bio je pronalazak svile u kosi jedne egipatske mumije iz 21. dinastije, oko 1070. godine p. n. e.. Konačno trgovina svilom dosegla je do indijskog podkontinenta, Bliskog istoka, Evrope i Severne Amerike, na kraju. Trgovina je bila tako obimna da je glavni skup trgovačkih ruta između Evrope i Azije i postao poznat kao Put svile.
Tajland uredi
Svila se u Tajlandu pravi od dve vrste svilenih crva, kultivisanih Bombycidae i divljih Saturniidae, tokom cele godine, pogotovo posle žetve pirinča. Tradicionalno žene tkaju svilu na ručnom razboju, i prenose sa kolena na koleno svojim kćerkama kao znak zrelosti i spremnosti za brak. Skoro svaki kraj Tajlanda poseduje svoju tipičnu svilu. Tai svileni materijal često poseduje komplikovane šeme u različitim bojama i oblicima. Sama svilena nit po sebi je suviše tanka da bi se sama koristila u tkanju te stoga žene često kombinuju više njih da bi dobile jedno deblje upotrebljivo vlakno. To rade tako što ručno namotavaju niti na drveno vreteno da bi dobili jednobraznu struku sirove svile. Ovim postupkom potrebno je 40 sati da bi se dobilo pola kilograma Tai svile. Za ovaj zadatak mnoge lokalne operative koriste mašinu za namotavanje, ali još ima svilenih niti koje se ručno namotavaju. Razlika je u tome što ručno namotane niti imaju tri vrste svile: dve fine vrste koje su idealne za laku tkaninu i treća debela vrsta za teže materijale. Svilena tkanina se potapa u toplu vodu i izbeljuje se pre bojenja kako bi se uklonila prvobitna, prirodna, žuta boja tai svile. To se radi tako što se svilene niti uranjaju u velike kade sa hidrogen peroksidom, inače u našem narodu poznatijem po trivijalnom nazivu varikina. Kada je oprana i osušena, svila se tad tka pomoću tradicionalnog razboja.
Indija uredi
Svila, poznata kao Pattu u južnim delovima Indije i Rešam u hindi/urdu (od Persijanaca), imaju dugu istoriju u Indiji. Skorija arheološka otkrića u Harapu i Čanu-daru ukazuju da se svilarstvo, uključujući divlje svilene niti od nativnih vrsta svilenih crva, postoje u južnoj Aziji još od vremena Darvida, skoro u vreme najranije upotrebe svile u Kini. Proizvodnja svile je danas široko rasprostranjena. Indija je takođe najveći potrošač svile na svetu. Tradicija nošenja svilenih sarija u južnom delu zemlje u braku, kao i simbol plemstva za vreme festivala. Uopšteno svila je korišćena od strane viših klasa, dok su pamuk koristile siromašnije klase društva. Sari su obično skupi i intenzivnih boja. Severnoistočna republika Asam poznata je po trima vrsta svile: Muga, ili zlatna svila, Eri, koja se pravi od autohtonih vrsta svilenih buba, i Pat svila.
Drevni Mediteran uredi
U Odiseji Homer pominje da je Penelopa ispratila Odiseja u tunici „koja je sijala kao koža isušenog crnog luka“ (zavisno od prepeva), to se smatra jednim od prvih opisa svilene tkanine u evropskoj književnosti. Rimsko carstvo je takođe znalo za svilu i trgovalo njome. Za vreme cara Tiberija, zakon o luksuzu zabranjivao je nošenje svilenih tkanina, ali ta mera je bila uzaludna. Uprkos popularnosti svile, tajna pravljenja stigla je u Evropu tek 553. godine n. e. preko vizantijskog carstva. Prema legendi grčki monasi koji su radili za cara Justinijana I prokljumčarili su jaja svilenih buba u šupljini bambusovog štapa, prenevši ih tako sve od Kine do Carigrada. Sva najkvalitetnija oprema, razboji i tkači bili su smešteni u kompleks palata u Carigradu i tkanina koju su proizvodili korišćena je za izradu carske odre ili u diplomatiji kao poklon stranim velikodostojnicima. Ostaci su prodavani po veoma visokim cenama.
Srednjovekovna i moderna Evropa uredi
Venecijanski trgovci trgovali su intenzivno sa svilom i podsticali su odgajivače svilenih buba da se nastane u Italiji. U XIII veku italijanska svila bila je značajni izvor trgovine. Od tad, svila se pravi u provinciji Komo i jedna je od najvrednijih na svetu. Bogatstvo Firence izgrađeno je većim delom na tekstilima pogotovo na svili i vuni, ali su i drugi gradovi, npr. Luka, se obogatili na trgovini svilom. Italijanska svila je bila tako popularna u Evropi da je francuski kralj Fransis I pozvao italijanske proizvođače svile ne bi li osnovao francusku industriju svile u Lionu. Emigracijom hugenota znanje o pravljenju svile prenelo se celim kontinentom. Tako je engleski kralj Džejms I pokušao da osnuje englesku industriju svile sadeći 100.000 stabala duda oko Hempton Kort palate, ali je taj pokušaj propao. Britanci su osnovali pogone za proizvodnju svile na Kipru 1928. godine. Sredinom dvadesetog veka svila je proizvođena u Engleskoj u oblasti Kenta. U Italiji, Stazione Bacologica Sperimentale (stanica za bakološka istraživanja) osnovana je u Padovi 1871. godine ne bi li usavršili svilarstvo. Krajem devetnaestog veka Italija, Japan i Kina bili su najveći proizvođači svile na svetu.
Srbija uredi
Svila je u Srbiju došla u šestom veku, dolaskom svilobuba u Vizantijsko carstvo za vreme cara Justinijana, posredstvom dva monaha. Dudovi i svilobube su se uglavnom gajili u centralnom delu tadašnje zemlje, kasnije nazvanom Starom Srbijom, današnjom Makedonijom i južnom i centralnom Srbijom. Svilarstvo je u tim krajevima bilo i očuvano za vreme Osmanskog carstva. Za vreme velike seobe srba, pod vođstvoma Arsenija Čarnojevića, svilarstvo prvi put stiže u današnju Vojvodinu, koja kasnije za vreme Hazburške monarhije potpada pod uticaj venecijanske svilarske škole, koja preko svojih inspektora kontroliše celokupnu proizvodnju svile u celom carstvu, sve do odvajanja Lombardije i Venecije za vreme revolucije 1848. godine, kada se osniva Veliko srpsko vojvodstvo koje preuzima i unapređuje svilarstvo na području županija Bodruške, Torontalske, Tamiške i Kraševske kao i rumskog i iločkog okruga sremske županije. Takođe u tadašnjoj kraljevini Srbiji donošen je Zakon o povlastici svilarskom društvu iz Beograda sa filijalom u Lapovu, time ne samo da je kroz ove dve institucije unapređeno svilarstvo u Srbiji nego se počelo i sa deljenjem besplatnog semena svilene bube. Ovim je i omogućen i najveći uspon našeg svilarstva u 1930. godini. Tada je najveća proizvodnja otpadala na Srbiju i Staru Srbiju (današnju Makedoniju). Treba napomenuti da su se kokoni iz Stare Srbije uglavnom izvozili zbog mogućnosti slobodne trgovine svilom, dok su se kokoni iz Srbije odmotavali u tri svilare i to u Pančevu, Novom Sadu i Novom Kneževcu. Fabrike su između dva rata bile u lošem finansijskom i tehničkom stanju, nekoliko godina nisu radile. Privilegovano akcionarsko društvo državnih fabrika svile je proradilo 1940, ponovo je pokrenulo fabrike u Novom Sadu i Novom Kneževcu i dalo plan za dalji razvoj. Šezdesetih godina je država donela odluku o seči dudovih stabala kojih je bilo oko 2,5 miliona sada je ostalo par hiljada, a svilarstvom se ne bavi niko.[1]
Osobine uredi
Fizičke osobine i histologija uredi
Sa čaure, kokona, se može odmotati od 2.500m do 4.000m svilene niti. Ove niti poznate su pod nazivom prirodna svila ili grež svila. Vlakna dobijena sečenjem ostatka odmotavanja svilenih niti zovu se šap vlakna. Tako se nazivaju i pređa kao i proizvodi od ovih vlakana. Kratka vlakna dužine do 50mm dobijena sa ostataka čaura nazivaju se buret svila. Divlja ili tusa svila dobija se iz čaura sviloprelje koja živi na otvorenom prostoru. Tu spadaju indijska divlja svila Tussa, japanska Jamamai, erfa, fagara, anafe svila.
Svilena vlakna imaju deltoidni poprečni presek sa zaobljenim temenima, koji se sastoji iz dve fibronske niti trougaonog poprečnog preseka koje su spojene sericinom. Udeo fibrona u sirovoj svili kreće se u proseku oko 75,5%, a seracina 22%. Proces uklanjanja seracina u zagrejanom sapunskom rastvoru naziva se degumiranje sirove svile, pri čemu se gubi na dužini svilene niti pa će se od 3.000m sirove svile dobiti 2.000m degumirane (čiste) svile. Čista svila je fibronska nit koja se sastoji iz centralnog sloja ili jezgra, kore (korteksa) koja se sastoji iz gusto složenih, dobro orijentisanih fibrila, i kore u kojoj su fibrili slabije orijentisani. Svilena nit je sačinjena od sedamnaest aminokiselina, ali za razliku od vune i dlaka ne sadrži cistin koji izaziva keratinizaciju kod vune. Svila je veoma osetljiva na dejstvo hemijskih agenasa. Fibron je veoma podložan hidrolizi. Ključala voda ili vodena para mogu znatno da oštete fibron (svilenu nit), naročito pri dužem dejstvu, koja se sreću kod bojenja i dorade tkanina. Mineralne kiseline i alkalije izazivaju duboku hidroličku destrukciju polipepidnih molekula u svilenoj niti. Poprečni presek svilene niti omogućava refleksiju svetlosti pod raznim uglovima, što daje svili prirodni sjaj. Ima glatku, meku teksturu koja nije klizava, za razliku od mnogih sintetičkih vlakana. Njena finoća je 4.5 dtex-a kad je suva i 2.8-4.0 kad je vlažna. Kod kineske svile 1.1-2 dtex-a, italijanske 2.5-3.5dtex, odnosno prosečno 2.57-3.3dtex, što posle degumiranja daje nit finoće od 1.1-1.4dtex-a.
Boja sirove svile određena je bojom sericina i zavisi od vrste i kvaliteta ishrane gusenica. Svila je jedan od najjačih prirodnih vlakana, ali gubi do 20% svoje snage kada je mokar. Njegova podložnost vlagi iznosi 11%. Njegova elastičnost je srednja do slaba: ako je istezanje i malo, ono ostaje rastegnuto. Može oslabiti ako je preterano izloženo suncu. Takođe ga mogu napasti insekti, pogotovo ako je prljavo. Svila je loš provodnik elektriciteta i zbog toga je osetljiv na zadržavanje statičnog elektriciteta. Neopran svileni šifon može da se skupi prilikom pranja do 8%, zbog opuštanja makrostrukture vlakana. Tako da bi svila trebalo da prođe predpranje pre nego što se upotrebi za pravljenje odevnih predmeta, ili hemijski oprana. Hemijski opran svileni šifon može se skupiti i do 4%. Povremeno se ovo skupljanje može nadoknaditi pomoću nežnog parnog peglanja. Gotovo da ne postoji postepeno ili trenutno skupljanje usled deformacije na molekularnom nivou. Svila ima dobra fizičko-mehanička svojstva. Spada u vlakna velike sorpcione sposobnosti. Postojana je prema dejstvu mikroorganizama.
Hemijske osobine uredi
Svila je sačinjena od aminokiselina GLY-SER-GLY-ALA-GLY i oblika beta naboranih listova. Unutrašnji lanac N-veze je formiran iznad i ispod ravni mreže N-veze. Fibronski molekul sastoji se od sedamnaest aminokiselina međusobno povezanih u molekul biopolimerima. Od aminokiselina najviše su zatupljeni glicin, alanin, serin i tirozin. Prve tri kiseline sačinjavaju 90% svih aminokiselina fibroina. Takođe je mali sadržaj cistina, glutaminske i asparaginske kiseline.
Visok sadržaj glicerina, od 50%, dozvoljava tesno pakovanje vlakna, koja su jaka i izdržljiva na rastezanje. Vučna snaga je zbog kovalentnih pepidnih veza, usled proteinskog oblika beta listova, kada je razvučena sila se prebacuje na ove jake veze i one pucaju.
Hemijski sastav sirove svile zavisi od rase svilobube, ishrane, klime i drugih uslova gajenja. Svila je otporna na većinu mineralnih kiselina, ali će se razložiti u sumpornoj kiselini. Sklona je žutenju usled znoja. Zbog velike sorpcione sposobnosti fibroin brzo i vrlo dobro upija znoj, ali se istovremeno njime brzo zasićuje i stvaraju se „znojne mrlje“ na kojima se odeća brzo cepa. Fibroin kao i keratin je postojan prema dejstvu mikroorganizama - gljivica i bakterija koje izazivaju intezivnu razgradnju celuloznih vlakana.
Odlike svile uredi
Svila kao tekstilno vlakno ima vrlo dobre i zdrave kvalitete. Vrlo je prijatna za kožu, odvaja vrućinu ili suvišnu vlagu, ima vrlo veliku nateznu trdoću (u istim dimenzijama jača je od čelika, koristi se kod supersoničnih aviona, gume kod profesionalnog biciklizma itd.), imaju veliku rastezljivost (oko 20-25%), čista svila je teško zapaljiva, izolator je i zdrav materijal jer je antialergik. Svilena posteljina odvraća mikroorganizme.
Vidi još uredi
Reference uredi
Spoljašnje veze uredi
- Tekst o svili na strani „Magazina o Kini“ ChinaINFO
- Svila i boje za svilu na strani Kreativni hobi