Sporazumi o saradnji četnika sa NDH

Sve do februara 1942. godine svi četnički ustanici i pripadnici partizanskog pokreta bili su zajedno, iako je bilo međusobnog rivaliteta.

Četnici se prevoze domobranskim kamionima

Proces saradnje snaga JVUO na tlu NDH tokom Drugog svestkog rata obuhvata usmene i pismene dogovore i ugovore o lojalnosti četničkih formacija potpisane sa organima vlasti NDH. Iz tih ugovora, nastalih nakon razlaza partizana i četnika na tlu NDH, četnički odredi obavezuju se na saradnju sa organima NDH. Karakteristični su po tome što se praktično vrši legalizacija četničkih odreda na taj način što organi NDH priznaju četnicima pravo organizovanja u zamenu za potpisivanje lojalnosti i prestanak sukoba četnika sa domobranima i ustašama. Ugovori su potpisani sa četničkim vođama: Urošem Drenovićem (Mrkonjić Grad, 27. april 1942), Vukašinom Marčetićem (Banja Luka, 15. maj 1942), Cvijetinom Todićem (Lipac, 22. maj 1942.), Lazarom Tešanovićem (Banja Luka, 23. maj 1942.), Radivojem Kerovićem (Lopare, 30. maj 1942) i Radetom Radićem (Banja Luka, 9. jun 1942).

Ti dogovori najčešće obuhvataju sledeće:

1. Priznavanje prava četnicima od strane NDH za nošenje oružja
2. Priznavanje prava četnicima na održavanje reda na teritoriji pod njihovom kontrolom
3. Zajedničku borbu protiv NOVJ
4. Snabdevanje oružjem, municijom, hranom i lekovima četnika od strane NDH
5. Pružanje materijalne pomoći porodicama poginulih Srba
6. Pružanje materijalne pomoći porodicama Srba koji su u zarobljeništvu

Veći deo ovih ugovora sadrži deklarativne izjave lojalnosti NDH, pa čak postoje i primeri da se izjavljuje lojalnost poglavniku.

U nekim slučajevima, NDH je četnicima garantovala i plate i penzije, kao i "bonuse" za ubijene ili zarobljene pripadnike NOVJ.

U sprovođenju sporazuma dolazilo je često do zategnutosti i incidenata, ali je rastuća opasnost od NOVJ, i potreba zaštite srpskog stanovništva uslovila da se bez obzira na to ugovori obnavljaju. Nakon sredine 1943. nastupila je situacija prisustva brojčano jakih nemačkih snaga na teritoriji NDH. U toj situaciji posredovanje organa NDH izgubilo je na značaju, pa je uspostavljena neposredna saradnja između četnika i jedinica Vermahta i Vafen-SS-a.

Uslovi i razlozi sklapanja sporazuma

Sastanak četnika, domobrana i ustaša negde u Bosni.

U novembru 1941, Mihailović i njegovi saradnici došli su do zaključka da treba zauzeti taktički pasivan stav prema osovinskim snagama, s obzirom da nije nastupio pravi trenutak za odlučnu borbu. U tom međuvremenu, kao glavni protivnik nametnuli su se partizani, s obzirom na to da su zastupali taktiku bezuslovne borbe, te je postojala opasnost da u odlučujućim trenucima opstanu kao nezaobilazan vojni i politički faktor. S obzirom da su Nemci zadržali odbojan stav prema taktiziranju, prema njima je zauzet stav izbegavanja i neotvaranja vatre, čak i u situaciji nemačkog napada. Italijanske snage, budući izložene velikom pritisku partizana, vrlo rado su prihvatile saradnju, delom i na sopstvenu inicijativu. Već tokom septembra uspostavljena je veza sa nekim četničkim liderima u Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Hercegovini, a tokom januara i februara 1942. sklopljeni su italijansko-četnički savezi i u Crnoj Gori.

Na teritoriji NDH koja je spadala u nemačku okupacionu zonu, partizanski odredi neprekidno su jačali. Ustaški masakri pokrenuli su srpske seljake na otpor. Komunistička partija mobilisala je skojevske i partijske grupe, koje su se integrisale sa ustaničkim grupama, dajući im organizaciju, obezbeđujući sadejstvo i ideologiju. Međutim, ustanički slojevi bili su skloni pasivnosti, nepokretnosti i angažovanju samo u odbranu vlastitih sela. Komunisti su zastupali vojničko organizovanje i stalnu ofanzivnost i van matičnih teritorija. Pod uticajem ove unutrašnje tenzije, međuetničkog nepoverenja, bespotrebnih ubistava neistomišljenika poznatijih kao Lijeva skretanja, Mihailovićeve propagande, odjeka partizansko-četničkog sukoba u Srbiji i delovanja Mihailovićevih emisara, došlo je do raslojavanja unutar partizanskih odreda. Od februara 1942. u mnogim odredima izvedeni su pučevi, u kojima bi četnički zaverenici likvidirali štab odreda, komuniste i ne-Srbe, i proglasili odred četničkim. 20. februara prepadom u Vukosavcima likvidiran je štab Majevičkog NOP odreda, i preuzeta vlast nad glavninom odreda, a slično je ponovljeno tokom marta i aprila 1942. u Četvrtom, delovima Trećeg i Šestom krajiškom odredu, kao i u Romanijskom NOP odredom. U skladu sa Mihailovićevom taktikom obustavljanja otvorene borbe i čekanja pravog trenutka, rukovodstva ovih odreda uspostavila su kontakte sa vlastima NDH radi uspostavljanja primirja.

Jačanje ustanka dovelo je vlasti NDH u vrlo tešku situaciju, u kojoj nisu imali efektivnu kontrolu na većem delu svoje teritorije. Iz tog razloga vlasti NDH sa zadovoljstvom su dočekale rascep u ustaničkim snagama i prihvatile primirje sa četničkim odredima.

Sklapanje ugovora

Četnici, domobrani i ustaše nazdravljaju potpisanom sporazumu. Sporazum je sklopljen u Mrkonjić Gradu 27. aprila 1942. Levo, sa šubarom, Uroš Drenović. Desno, osoba sa šubarom drži gitaru.

Primirje sa odredima na teritoriji Bosne sklopljeno je tokom aprila, maja i juna 1942. godine.

• Uroš Drenović, komandantom četničkog odreda »Kočić« sklopio je sporazum sa NDH u Mrkonjić Gradu 27. aprila 1942.
• Lazar Tešanović, komandant četničkog bataljona »Mrkonjić«, sklopio je sporazum sa NDH 23. maja 1942.
• Predstavnici Ozrenskog i Trebavskog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 28. maja 1942. u selu Lipac
• Predstavnici Majevičkog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 30. maja 1942.
• Predstavnici četničkog odreda „Borja“ sklopili su sporazum sa vlastima NDH 9. juna 1942.

Ugovori o primirju i saradnji sadržali su klauzule o priznavanju suvereniteta NDH od strane četnika, o zajedničkoj borbi protiv partizana, snabdevanju vojnom opremom, plaćanju oficira i boraca, zbrinjavanju ranjenika i brizi za porodice poginulih.

Sprovođenje ugovora u delo

Nemački general-major Fridrih Štal, domobranski oficir i Rade Radić, prilikom sastanka u centralnoj Bosni

Nemačke snage, snage NDH i legalizovani četnici, učestvovale su u borbama protiv NOVJ pod nemačkom taktičkom komandom u oblasti Mrkonjić Grada avgusta, septembra i oktobra 1942, kao i na Manjači septembra 1942. Na drugim mestima, kao što je Majevica i okolina Zenice, četnici su za Nemce vršili obezbeđenje komunikacija.

U italijanskoj okupacionoj zoni, sadejstvo italijanske vojske, snaga NDH i četnika obezbeđivano je posredstvom nadređene italijanske taktičke komande (na primer, u operacijama Alfa i Beta). Četničke grupe u Lici u oktobru 1942. i u martu 1943. potpisale su sporazme sa NDH, i učestvovale u zajedničkim borbama tokom operacija Vajs I i Vajs II i tokom ofanzive NOVJ u Lici proleća 1943.

Manji deo četničkih snaga nije potpisao sporazume sa NDH, te su smatrani ilegalnim snagama. Ipak, s obzirom da nisu stvarali veće probleme okupacionim vlastima, kao i zbog hronične zauzetosti trupa u borbama protiv NOVJ, većinom nisu uznemiravani.

Mihailović je ove taktičke dogovore smatrao korisnim, ali je bio veoma nezadovoljan formom pismenih ugovora, jer je to bilo politički i propagandno veoma nezgodno.

Sporazumi koji su sklopljeni i uspostavljena saradnja između četnika i NDH nisu bili rezultat međusobne bliskosti, nego trenutnih taktičkih potreba. Obe strane zadržale su međusobnu odbojnost. Pri provođenju sporazuma dolazilo je do teškoća, odugovlaćčenja, incidenata i sitnijih prepada i čarki. Ipak, s obzirom na stalno rastuću opasnost od NOVJ po obe strane, ugovori su redovno obnavljani.

Najteži incident dogodio se 6. aprila 1943, kad je jedna grupa pripadnika Ozrenskog četničkog odreda na svom kontrolnom punktu zaustavila patrolu iz sastava 369. legionarske divizije, i ubila 6 vojnika. Kao meru odmade, jedan puk 369. divizije sredinom aprila prokrstario je Ozrenom. Tom prilikom došlo je do višesatne borbe sa Ozrenskim odredom. Odred je izbegao opkoljavanje i uništenje, a početkom maja 1943, posredstvom advokata Branka Stakića i Đokana Šarčevića su „uz određene uslove, u Zavidovićima, utanačili sa Nemcima primirje“, tj. sklopili novi sporazum.

Počev od druge polovine 1943, a naročito 1944, oblast NDH bila je posednuta veoma jakim nemačkim snaama (snagama Druge oklopne armije). U toj fazi Nemci su se koristili četničkim jedinicama direktno, bilo za operativne, bilo za obaveštajne zadatke, i posredovanje organa i štabova NDH izgubilo je na značaju.

Literatura

• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 
• Milovanović, Nikola (1983a). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Izdaja. I. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 25. 04. 2013. 
• Milovanović, Nikola (1983b). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Poraz. II. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 25. 04. 2013. 
• Milovanović, Nikola (1983c). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Rasulo. III. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 25. 04. 2013. 
• Milovanović, Nikola (1983d). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Slom. IV. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 25. 04. 2013. 
• Fikreta Jelić-Butić. Četnici u Hrvatskoj 1941-1945, Globus, Zagreb 1986. Arhivirano iz originala 25. 09. 2010. g. 
• Jozo Tomašević. Četnici u Drugom svjetskom ratu, 1941-1945, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1979. Arhivirano iz originala 07. 02. 2011. g. 
• Zbornik dkumenata i podataka NOR-a, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 1 (1941. i 1942. godina), Vojnoizdavački zavod, Beograd Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. septembar 2011)
  • ZAPISNIK O SPORAZUMU PREDSTAVNIKA ČETNIČKOG ODREDA »KOČIĆ« I NDH OD 27. APRILA 1942. O PRIZNAVANjU VLASTI NDH I SARADNjI U BORBI PROTIV NOP-a, - dokument broj 74
  • PREDLOG ŠTABA OZRENSKOG ČETNIČKOG ODREDA OD 10. MAJA 1942. KOMANDANTU 4. DOMOBRANSKE DIVIZIJE ZA SASTANAK RADI SQLAPANjA SPORAZUMA O SARADNjI U BORBI PROTIV NOP, - dokument broj 82
  • ZAPISNIK O SPORAZUMU IZMEĐU PREDSTAVNIKA OZRENSKOG, TREBAVSKOG I ODREDA »KRALj PETAR II« I NDH OD 28. MAJA 1942. O SARADNjI U BORBI PROTIV NOP-a U ISTOČNOJ BOSNI, - dokument broj 89
  • ZAPISNIK O PREGOVORIMA PREDSTAVNIKA MAJEVIČKE ČETNIČKE GRUPE I KOMANDANTA 3. DOMOBRANSKE DIVIZIJE OD 30. MAJA 1942. O PRIZNAVANjU NDH I SARADNjI SA VLASTIMA NDH, - dokument broj 91
  • MOLBA ŠTABA ČETNIČKOG ODREDA »KOČIĆ« OD 5. JUNA 1942. DOMOBRANSKOM GARNIZONU MRKONjIĆ-GRAD ZA REDOVNO SNABDEVANjE HRANOM RANjENIH I BOLESNIH ČETNIKA, - dokument broj 96
  • ZAPISNIK O SPORAZUMU IZMEĐU PREDSTAVNIKA ČETNIČKOG ODREDA »BORJE« I NDH OD 9. JUNA 1942. O PRIZNAVANjU SUVERENITETA NDH I O SARADNjI U BORBI PROTIV NOP-a, - dokument broj 103
  • Zapisnik sa sastanka između predstavnika četničkog odreda „Borje“ i NDH od 14. juna 1942. o dopuni sporazuma o saradnji od 9. juna 1942. godine, - dokument broj 108
  • DODATAK ZAPISNIKU O SPORAZUMU IZMEĐU OZRENSKOG I TREBAVSKOG ČETNIČKOG ODREDA I PREDSTAVNIKA NDH OD 28. MAJA 1942. SAČINjEN 9. JULA 1942. GODINE, - dokument broj 117
  • Obaveštenje Štaba Majevičke četničke grupe od 18. jula 1942. potčinjenim jedinicama o pregovorima sa nemačkom komandom u Tuzli - dokument broj 125
  • Dopis Glavnog štaba bosanskih četničkih odreda od 27. jula 1942. županu Velike župe Sana i Luka u vezi dogovora o sastanku - dokument broj 128
• Zbornik dkumenata i podataka NOR-a, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 2 (januar - septembar 1943), Vojnoizdavački zavod, Beograd Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2013)
  • Zapisnik o sporazumu Medačkog četničkog odreda i predstavnika vojnih vlasti Nezavisne Države Hrvatske sklopljenom u Gospiću 6. marta 1943, dokument 76
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 3 (septembar 1943 - avgust 1944), Vojnoizdavački zavod, Beograd Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. septembar 2011)
  • Pismo komandanta 4. četničke brigade od 11. septembra 1943. četničkom predstavniku kod ustaško-domobranskih jedinica o saradnji ustaša, domobrana i četnika u borbi protiv NOVJ na području Gospića - dokument 1