Tara (planina)
Masiv planine Tare nalazi se u zapadnoj Srbiji, u severozapadnom delu oivičen dubokim kanjonom reke Drine, dok mu se ogranci spuštaju ka kremanskoj dolini i dolini reke Đetinje, gde se oslanja na ogranke Zlatibora. Područje planine Tare sačinjava najzapadniju skupinu iz grupe Starovlaško-raških planina i, u širem smislu, sastoji se od tri podeone celine, donekle izdvojene rečnim dolinama, prevojima ili sedlima.
- Tara u užem smislu ili Ravna Tara deo je masiva sa Kaluđerskim barama i krečnjačkom visoravni između sledećih reka: Drina, Rača, Konjska reka, Beli Rzav i Derventa (vrh Zborište 1.544 m).
- Crni vrh se nalazi između suve granice Srbije i Bosne te između sela Zaovine i Rastište. U vezi je sa Ravnom Tarom na prevoju Čemerište, a sa Zvijezdom na sedlu Predov Krst (vrh Kozji rid 1.591 m).
- Zvijezda se nalazi u trouglu između sela Rastište i Jagoštica i kanjonskog dela Drine (vrh Veliki kraj 1.347 m).
| Tara | |
|---|---|
 Tarski pejzaž | |
| Geografske karakteristike | |
| Najviša tačka | Zborište |
| Ndm. visina | 1.544 m |
| Koordinate | 43° 54′ 15″ S; 19° 20′ 20″ I / 43.90417° S; 19.33884° I |
| Geografija | |
  Tara | |
| Države |  Srbija |
| Masiv | Dinarske planine |
| Grupa | Starovlaško-raške planine |
Sa ovim delovima jedinstveno fizičko-geografsko područje sačinjava i Veliki Stolac (1.673 m) koji je u Bosni i istovremeno najviši vrh čitavog područja.
Na osnovu dugogodišnjih proučavanja i istraživanja ovog područja, a radi zaštite izuzetnih prirodnih vrednosti koje ono poseduje Skupština Srbije je 1981. posebnim Zakonom područje Tare proglasila za Nacionalni park.
Planina Tara je poznato i tradicionalno letnje i zimsko rekreativno područje. Povoljni klimatski uslovi, veliki broj sunčanih dana, srednja visina oko 1000 metra nadmorske visine. Ispod severnih padina Tare leži varošica Bajina Bašta.
Planinu Taru su proučavali mnogi naučnici. Prvi je bio Josif Pančić, koji je na ovoj planini 1875. otkrio endemsku vrstu četinara, nazvanu Pančićeva omorika. Poznati planinar Dr Kuno Vidrić, koji je prepešačio skoro sve važnije planine Evrope, najviše je vremena proveo na Tari obeležavajući planinarske staze i prikupljajući građu za više knjiga o ovoj prelepoj planini.
U 1934. je završen sanatorijum namenjen tuberkuloznoj deci.[1] Podigao ga je Centralni higijenski zavod, prve beogradske srednjoškolce je primio u julu 1935.[2]
Hidrogeologija Tare uredi
Područje planine Tare sa okolinom se nalazi na rejonu Unutrašnjih Dinarida zapadne Srbije prema hidrogeološkoj rejonizaciji. [3]Odlikuje se složenom geološkom građom i složenim tektonskim odnosima . U geološkoj građi dominiraju pretežno krečnjaci donjeg, srednjeg i gornjeg trijasa, ultramafiti i ofiolitski melanž (dijabaz-rožnjačka formacija) jure, krečnjaci i drugi sedimenti gornje krede, sa sve sporadinačnim bazičnim probojima. Naznačajniji strukturni elementi su Mitrovačka rasedna zona i rased Konjske reke.
Složena geološka građa i veliki broj raznovrsnih litoloških članova uslovili su i složena hidrogeološka svojstva stenskih masa, tako da se mogu izdvojiti sledeći tipovi izdani :
- zbijeni tip izdani
- pukotinski tip izdani
- karstno-pukotinski tip izdani
- karstni tip izdani
Pored navedenih tipova idani , delovi terena izgrađeni od praktično vodonepropusnih stena svrstani su u u uslovne bezbedne terene. U okviru ovih stena postoji mogućnost lokalnih razvoja pukotinskog tipa izdani male izdanašnosti, u okviru zona intenzivnije ispucalosti delova stenskih masa.
Neophodno je naglasiti da je u okviru izdvojenih tipova izdani u okviru planine Tare najrasprotranjeniji karstni tip izdani.
Zbijeni tip izdani
Granice Nacionalnog parka Tara na znatnom delu svoje dužine silazi na obalu i u koritu Drine. Dolina Drine, oko masiva Tare, od HE „Bajina Bašta”, uzvodno je klisurastog i kanjonskog tipa, tako da nema značajnih i aluviljanih i terasnih pojava. One retke , po pravilu, manjeg obima, uglavnom su potopljene akumulacijom HE „Bajina Bašta”.
Zbijena izdan razvijena je u naslagama rečnih terasa Drine, predstavljenih slabozaglinjenim gruboruznim šljunkovima i peskovima dobrih filtracionih karakteristika. [4] Ova izdan se prani na brojnim izvorima duž doline Drine, po obodu terasa, na kontaktu s nepropusnom podlogom. Rečne terase su široke između 300 i 400 metara, a debljina terasnih naslaga doseže i do 25 metara.
Na području Tare postoji nekoliko značajnih pojava proluvijalnih tvorevina, i to na potezu Mitrovac-Konjska reka, kao i nekoliko sporadičnih manjih deluvijalnih i barskih tvorevina. Ove pojavave su hidrogeološki nedovoljno istražene. Generalno su malog rasprostranjena i debljine , te kao takve nisu povoljne za akumuliranje značajnijih količina podzemnih voda.
Pukitinski tip izdani
Pukotinski tip izdani izdvojen je u okviru peskovitih i laporotivih krečnjaka, laporaca i dolomita, zatim u okviru stepa dijabez-rožnačke formacije, u okviru peridotita o serpentinita , u konglomeratima, peščarima, ultramafitima, alveritima i rožnacima jurske i kredne starosti.
Pukotinski tip izdani najrasprostranjeniji je na krajnjem jugoistočnom delu Tare, i na jugu, u području Zaovinskog jezera . Nešto je manje rasprostranjem u okviru izolovane partije u gornjem toku Dervente, kao i u uskom pojasu na severoistočnom delu terena, predstavljajući hidrogeološku barijeru karstnom tipu izdani.
Pukotinska izdan formirana u laporovitim krečnjacima, laporovitim krečnjacima i dolomitima je loših hidrogeoloških karakteristika i u njoj se akumuliraju relativno male količine voda. Samo u pojedinim delovima sa intenzivnijom ispucalošću formiraju se izvori izdašnosti manje od 0,5 l/s.
Pukotinski tip izdani u okviru dijabaz-rožnačke formacije odlikuje se veoma slabom vodopropusnošću, a drenira se preko brojnih, ali veoma slabih izvora, čija je izdašnost do 0,1 l/s.
Ultramafiti su u pripovršinskim delovima veoma izlomljeni i raspadnuti i predstavljaju sredinu s pukotinskom poroznošću i uslovima za formiranje pukotinske izdani. Osim toga, ultramafiti su velikim delom pokriveni rastresitim materijalom. Rasprostranjene izdani po dubini je ograničeno malom debljinom površinskog raspadnutog dela serpentininita. Ispod raspadnutog pripovršinskog dela nalazi se jedra i masivna stenska masa, koja je praktično vodonepropusna. Opšta karakteristika pukotinske izdani ultramafita jugozapadne Srbije je velika heterogenost po vodonosnosti, a debljina raspadnutog sloja je u rasponu od 5 do 30 metara. Pukotinska izdan se prihranjuje na račun padavina, dok se prazni preko izvora čija je izdašnost često oko 0,1 l/s. a retko prelazi 1 l/s., i dosta često sa difuznim isticanjem.[3]
Generalna karakteristika kvaliteta voda pukotinskih izdani jugozapadne Srbije je mala mineralizacija, mala do umerene tvrdoće nešto povišena pH vrednost i raznovrstan hemijski sastav.[3]
U okviru ove izdani se ne očekuje se značajne rezerve slobodnih podzemnih voda, te su njihove rezerve krajnje ograničene.[3] Osim toga, pukotinski tip izdani na području Unutrašnjih Dinarida zapadne Srbije je uglavnom nedovoljno istraženm, pa se može govoriti samo o potencijalnosti.
Karstno-pukotinski tip izdani
Karstno-pukotinski tip izdani odlikuje se nešto većom izdašnošću u odnosu na pukotinsku izdan, a osnovna hidrogeološka funkcija je da ovi stenski kompleksi predstavljaju transmitere površinskih i pripovršinskih voda do karstnog tipa izdani, a u pojedinim područjima i delimičnu hidrogeološku barijeru karstnoj izdani gde se pojavljuju izvori manje izdašnosti. Ovaj tip izdani je najrasprostranjeniji u jugozapadnom delu Tare.
Ovaj tip izdani vezan je za laporovite i karbonatne komplekse sedimenata cenoman-turona. Laporoviti kompleksi uglavnom su slabo ispucali, pa su laporci praktično vodonepropusni. Gornji deo kompleksa izgrađuju slojeviti i bankoviti krečnjaci, slabo ispucali i delimično karstifikovani. Vodopropusnost ovih stena je dobra, što su pokazala i ispitivanja u bušotinama na bokovima brane „Lazići", gde su ustanovljeni znatni protoci, do dubine od 140 metara, ispod koje su praktično neznatni.
U okviru sliva Belog Rzava sinklinalni položaj serije krečnjaka je uslovio da se krečnjaci nalaze iznad lokalnog erozionog bazisa. Sinklinalni deo ispod nivoa Belog Rzava (akumulacija Lazići) zasićen je vodom.
Na lokalitetima gde je Beli Rzav prosekao krečnjake, uz njegovo korito i iznad korita, javljali su se stalni izvori veće izdašnosti. Jedna od njih je bila i Dragićeva voda.
Karstni tip izdani
Karbonatne stene su znatno rasprostranjene na širem području Nacionalnog parka Tara. Zapažaju se karbonatne mase donjeg, srednjeg i gornjeg trijasa i gornje krede.
Trijaski karbonati, različite vrste krečnjaka i ređe dolomiti, prostiru se u vidu većih izolo vanih masiva duž jugozapadne granice Tare. Zastupljeni su i u proširenim zonama u zapadnim, severozapadnim i severnim delovima (oko masiva Zvezde), uglavnom u vidu kanjonskih strana Drine, dok sa severoistočnog i istočnog oboda ove mase duboko zalaze u središte masiva.
Gornjovredni, mahom laporoviti krečnjaci, zahvataju velike delove centralnog masiva Tare i prostiru se dalje prema jugoistoku.
U okviru heterogenog sastava jurskih ofiolita javljaju se i izolovane partije, proslojci ili sočiva karbonata. U nima je moguća lokalno razvijena karstifikacija manjeg obima i formi rane visećih ili izolovanih karstnih izdani. Ipak, zbog krajnje ograničenog rasprostranjenja ovakvih pojava, u njima je izglednije formiranje izdani složenog, karstno-pukotinskog tipa.
Ove mase su tektonskim aktivnostima prilično oštećene i intenzivno karstifikovane, čime su stvoreni uslovi za formiranje karstne izdani. Cela karbonatna masa Tare ravnomerno karstifikovana do dubine od 150 do 200 metara i da prati relef terena. Karstna izdan predstavlja značajan i hidrogeološki i morfološki faktor na ovom području, kako po rasprostranjenju, tako i po dubini. Karst je peruonalna karakteristika područja Tare.
Karstna izdan ovog područja prihranjuje se infiltracijom padavina i poniranjem površin skih tokova.
Karstni tereni zauzimaju visoke delove terena, raščlanjeni su i velikim delovima otvoreni prema površini, što je veoma povoljno za prihranjivanje infiltracijom padavina. Osim toga, mestimično ima uslova za površinski doticaj voda s nekarstnih delova terena. Pošto je to planinski predeo, izdan se značajno prihranjuje topljenjem snega. Na prostoru masiva Zvezde nisu povoljni uslovi za akumuliranje većih količina podzemnih voda jer se one prazne direktno u tok Drine.
Drugi vid prihranjivanja karstne izdani je koncentrično ili difuzno poniranje alogenih stalnih i povremenih tokova koji se formiraju uglavnom na nekarstnoj podlozi. Nanlaskom na rastvorljivu, karbonatnu podlogu, ovi tokovi poniru u koncentričnim ponorima i ponorskima zonama, pa nestaju s površine u karstno podzemlje i hrane karstnu izdan.[5]
Najznačajnije ponornice su Bulibanovačka i Mitrovačka . Manje uvale s kratkim ponornicama su Vasića ponor, Izvor Zaboj i Sekulića voda.[5]
Na zaravnjenim delovima karstnog masiva - platoima, postoje brojne vrtače kao tačke koncen-tričnog poniranja. Na području Mitrovca ima 20 levkastih vrtača, prečnika oko 50 m i dubine do 10 m, a u dolini Krnje Jele vrtače su bunaraste, prečnika i dubine 2-3 m .[5]
Speleološki odsek Planinarskog saveza Beogra (SOB) je u svojim istraživanjima krajem 60-ih i početkom 70-ih godina HH veka registrovao je i popisao 35 speleoloških objekata masiva Tare.
Najveća je jama na Mekotama, dubine 25 m, a značajnije jame su jama na Velikoj livadi i jama na Čučkovini[6]
Karstna izdan se generalno prazni preko izvora po obodu masiva. Isticanje se odvija na kontaktu krečnjačke mase s nepropusnim sredinama i u najnižim delovima kanjonskih i klisurastih strana. Zone isticanja su skoncentrisane prema regionalnom bazisu i lokalnim erozionim bazisima . U konkretnom slučaju (masiv Tare), glavne karbonatne mase severnih i centralnih delova masiva u centralnim i južnim delovima zagrađene su nepropusnim ili slabije propusnim tvorevinama, te su zone isticanja usmerene prema severozazapadu, severu i severoistoku. Osim toga, karstifikacija po privilegovanim pravcima, time i pravci cirkulacije podzemnih voda, predisponirani su tektonikom, u konkretnom slučaju Mitrovačkom rasednom zonom i rasedom Konjske reke.
Izvori (karstna vrela), uglavnom su gravitacionog tipa. Postoji mogućnost podzemnog oticanja iz ove izdani. Uslovi pražnjenja karstne izdani na ovom području rezultat su mnogo faktora i generalno su povoljni. Izgradnjom brane formirana je akumulacija „Bajina Bašta", čime je sva kakopotopljen jedan broj izvora, među kojima je najznačajniji Banjsko vrelo.
Režim karstne izdani je dinamičan i karakterišu ga veoma velike godišnje oscilacije nivoa izdani, a posledice toga su, pre svega, oscilacije izdašnosti izvora (vrela), a zatim i svih drugih parametara.
Pravci kretanja podzemnih voda uredi
Pravci kretanja izdanskih voda uslovljeni su geološkom građom terena, stepenom karstifikacije, odnosno hidrogeološkim uslovima. Najčešće su uslovljeni speleogenetskim procesima. Prema erozionom bazisu, reci Drini, karstna izdan je jasno ograničena paleozojskotrijaskom hidrogeološkom barijerom. Na mestu gde ova barijera ima hipsometrijski najniži položaj formirano je vrelo Perućac.
U okviru jedinstvenog ležišta karstnog masiva Tare najveće slivno područje pripada Perućvakom vrelu. Njegove bočne granice predstavljaju slivna područja vrela Rače na istoku i Banjskog vrela na zapadu. Granice formirane između slivova posledica su preraspodele voda unutar jedinstvenog ležišta krečnjačkog masiva Tape. To su široke vododelničke zone, unutar kojih se smerovi filtracije menjaju u zavisnosti od promene nivoa izdani (podzemna piraterija).
Uslovno bezvodni tereni uredi
Na području Nacionalnog parka Tara značajno je rasprostranjen ofiolitski kompleks (ranije označavan kao dijabaz-rožnačka fomacija) sta-rosti dogermalma. On se prostire na području Kaluđerskih Bara. S hidrogeološkog aspekta, ovaj kompleks je označen kao uslovno bezvodni teren. [3]Uslovno bezvodnim tereNima pripadaju i paleozojske tvorevine karbona. One se ne pojavljuju na području samog masiva planine Tare, već u nižim delovima njenog severnog oboda. Izvesno leže u padini trijaskih krečnjaka. Određeni litološki članovi donjeg trijasa su nepropusni i delovi terena izgrađeni od njih takođe predstavljaju uslovno bezvodne terene.
U okviru ofiolitskog kompleksa nalaze se mestimično partije krečnjaka. U njima generalno ima uslova za formiranje manjih karstno-pukotinskih ili složenih izdani.
Iako označen kao bezvodni, odnosno vodonepropusni kompleks, mestimično u pripovršinskim raspadnutim delovima ofiolita moguće je sakupljanje određene manje količine vode, pa čak i izvora..
Galerija uredi
-
Tara -
Tara pogled sa brane Đurići -
Tara zimi -
Tara skijaška staza
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ "Politika", 9. dec. 1934
- ^ "Politika", 9. jul 1935
- ^ a b v g d Filipović, B.; Krunić, O.; Lazić, M. (2005). Regionalna hidrogeologija Srbije. Beograd: Univerzitet u Beogtadu,Rudarsko-geološki fakultet.
- ^ Milanović, S.; Dragišić, V.; Rabrenović, D.; Živanović, V. (2004). Projekat hidrogeoloških istraživanja za potrebe izrade Hidrogeološke studije Nacionalnog parka Tara. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet, Institut za regionalnu geologiju i paleontologiju.
- ^ a b v Zeremski, M. (1956). Reljef planine Tare. Beograd: Srpsko geografsko društvo.
- ^ Kličković, M. (1997). Tara-Vardište, Katastar speleoloških oblika masiva Tare. Beograd: Planinarski savez Beograda.
Literatura uredi
- Mala enciklopedija Prosveta (3 izd.). Beograd: Prosveta. 1985. ISBN 978-86-07-00001-2.
- Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3.
- Nacionanlni park Tara - 40 godina postojanja. Zavod za zaštitu prirode Srbije. Beograd. 2021.
