Trepča (rudnik)
Trepča je veliki industrijski kompleks u Srbiji, koji se nalazi 9 km severoistočno od Kosovske Mitrovice. Rudnik se nalazi na južnim padinama Kopaonika, između vrhova Crnog vrha (1.364 m) i Majdana (1.268 m), dok predstavlja najvećeg rudnika olova i cinka u Evropi.
| Rudnik Trepča | |
|---|---|
 | |
| Osnovano | 1920. |
| Sedište | Kosovska Mitrovica |
| Proizvodi | olovo, srebro, cink, zlato, ruda |
Sa do 23.000 zaposlenih, Trepča je nekada bila jedna od najvećih kompanija u Jugoslaviji. Tridesetih godina dvadesetog veka britanska kompanija je stekla pravo na eksploataciju rudnika Stari Trg u blizini Kosovske Mitrovice. Nakon Drugog svetskog rata, pod socijalističkim upravljanjem, kompanija se dodatno proširila.
Pregled uredi
Preduzeće poznato kao Trepča bilo je konglomerat od 40 rudnika i fabrika, uglavnom na Kosovu i Metohiji, ali i na lokacijama u Crnoj Gori. Ali srce njegovih operacija i izvor većine sirovina, je ogroman rudarski kompleks istočno od Kosovske Mitrovice na severu Kosova, poznat još od rimskih vremena.[1]
Međutim, zatvaranjem nekoliko rudnika i fabrika krajem 1980-ih i 1990-ih, rudarski kompleks Trepča na Kosmetu sada obuhvata samo sedam rudnika olova i cinka, tri koncentratora, jednu topionicu i jednu fabriku cinka. Mine su kategorizirane prema njihovoj geografskoj lokaciji:
- Severni lanac: Belo Brdo, Crnac i Žuta Prlina
- Srednji lanac: Stari Trg
- Južni lanac: Hajvalija, Novo Brdo i Kišnica
To je sve što je ostalo od ogromnog kompleksa koji je tokom 1980-ih zaposlio 20.000 radnika i činio je 70% ukupnog jugoslovenskog bogatstva.[2]
Rudnici i dalje imaju rezerve od 60,5 miliona tona rude, 4,96% olova, 3,3% cinka i 74,4 gr/t srebra, što se prevodi kao tri miliona tona olova, dva miliona tona cinka i 4,500 tona srebra.[3]
Istorijat uredi
Srednji vek uredi
Poreklo uredi
Stari Trg je jedan od retkih rudnika koji je bio operativan još iz rimskog perioda.[4] Nakon rimskih vremena, region je bio kolonizovan, pod uticajem, ili je politički dominiralo stalno promenljivom populacijom. Rimljani su, nakon što su okupirali ilirske teritorije, bili zadivljeni njihovim veštinama izrade i vađenja i prerade različitih minerala od zlata, srebra, olova, željeza i bakra. Razmotrivši ovu ekspertizu koja je u ovom periodu bila retka, rimski car Trajan je odlučio da premesti jedno od ilirskih plemena u rudnike Transilvanije kako bi Iliri tamo radili i istovremeno podučili druge radnike rudarskoj umetnosti.[5] Izgrađene su brojne građevine iz rimskog carstva, uključujući tvrđave, bunare, špilje itd. Glavna tvrđava je izgrađena za rimski grad Municipium DD koji je bio glavni grad rimske provincije Dardanci. Raspadom Rimskog carstva i slovenskim migracijama, rudarska aktivnost se smanjila, što je dovelo do zatvaranja do kasne srednjovekovne ere (1000–1492). Duga istorija uzastopnih priliva vizantijskog, bugarskog, srpskog, albanskog i turskog naroda pomaže da se objasni kulturno mešanje i nasleđe starih žalbi koje su u osnovi haosa devedesetih godina.
Geološka istraživanja srebrne planine uredi
Završetkom Prvog svetskog rata u kraljevini Srbiji,Hrvata i Slovenaca, posle nešto više od 200 godina prekida svake rudarske aktivnosti, nastaje ponovno intenziviranje rudarske delatnosti. Najveći deo rudišta sa područja Starog Trga postaje predmet interesovanja stranog kapitala,u prvom redu engleskog.
Početkom 1919. godine bila je upućena jedna engleska misija koja je imala zadatak da proceni štete nanete privredi kraljevine usled neprijateljske okupacije tokom Prvog svetskog rata i da predloži neophodne mere za obnovu opustošenih krajeva.
Član ove Misija Aleksandar Brej (engl. Alexandar Wray) iz odeljenja za naučna i industrijska istraživanja u toku leta 1919. godine, podneo je opširan izveštaj pod naslovom Geologija i mineralna bogatstva države Srba,Hrvata i Slovenaca. U ovom izveštaju on je dao ocenu stanja svih rudnika koji su bili aktivni do izbijanja Prvog svetskog rata, a delom eksploatisani od strane Austrougarske monarhije. Iako u regionu Kopaonika u to vreme nije bilo aktivnih rudnika. Vrej je obišao i ovaj teren i u svom izveštaju je naglasio postojanje sulfida olova i cinka, koji su u prošlosti eksploatisani na mnogim mestima, o čemu su svedočila mnoga rudarska naselja i stara šljakišta. On podvlači, da su na ovom području najvažnije rude olova, ali i da ima i ruda cinka, gvožđa,bakra i srebra. Interesantno je da u nabrajanju lokaliteta on pominje između ostalih. Belo Brdo, Vojetin, a Stari Trg i Trepču posebno napominje. Kao razlog što ovaj rudarski region do tada nije valorizovan, on navodi nepostojanje neophodnih saobraćajnih komunikacija.
Već 1924. godine po brdovitim i zapuštenim krajevima u podgorju Kopaonika i Kosovsko-moravske oblasti, razmilele su se u grupe engleskih istraživača-geologa,koji su pretražili stara rudišta. O intenzitetu i obimu istraga koje su preduzeli može se suditi i po jednom izveštaju u kome stoji podatak da su na ovim terenima pronašli i obeležili na mapama oko 10,000 starih kopova.
Obzirom da je čitav ovaj region kao rudarsku koncesiju dobio Nikola Pašić neposredno nakon priključenja Srbiji posle balkanskih ratova Selection Trust LTD je stupio u vezu sa njim i poveo pregovore o kupovini ove koncesije ali samo na isključivo pravo istraživanja
I za života Nikole Pašića u pregovore sa Englezima bio je uključen njegov sin Radomir-Rade Pašić. Radi dobijanja ocene prave vrednosti koncesije mlađi Pašić je angažovao jednu ekipu stručnjaka na čelu sa zagrebačkim profesorom Tućanom. Ova ekipa je još 1925. godine izvršila istraživanja na terenu i zaključila da je Trepča grandiozno nalazište srebronosnih i zlatonosnih olovnim cinkovnih i bakarnih ruda i da nikakva suma koja se uloži u njihovu eksploataciju nije prevelika.
Krajem 1925. godine jugoslovenski inženjer Draškoci skrenuo je pažnju engleskoj kompaniji Selection Trust LTD na mogućnosti koje Trepča pruža. Kompanije je već početkom naredne godine uputila ekipu eksperata da istraži područje Starog Trga i okoline.
Dakle, od 1926. godine rudne potencijale Trepče ispitivala je britanska kompanija Selection Trust LTD, na čelu sa Alfredom Česterom (engl. Alfred Chester Beatty), irsko-američkim inžinjerom rudarstva. On je bio poznat po tome da je upošljavao dobre stručnjake, koji su pronalazili profitabilne naslage rude.
U slučaju Trepče, opsežna istraživanja u razdoblju od 1925. do 1932. godine izvršio je engleski inžinjer Harold Abort Titkomb (engl. Harold Abbott Titcomb) i jugoslovenski inžinjer Zboril. Već u julu iste godine utvrđeno je postojanje bogatog olovno-cinkovnog rudnog tela na horizontu 830m. Nakon toga „Selection Trust LTD“ otkupljuje koncesiju „Trepča“ za eksploataciju ruda od Radomira Pašića. Ova koncesija prostirala se na površini od 529.742.261m2 u Trepči, Rogozni i Slatinskoj Sokolici.
Nakon prvih povoljnih rezultata na horizontu 830 metara izvršena su geološka istraživanja i na koti 610 metara i koti 485 metara, kao i na lokalitetima u rejonu sela Meljenice, oko 1,5 kilometara severno-istočno od Starog Trga, zatim na Trepčanskom brdu, oko 2,5 kilometara istočno od rudnika. Istražnim radovima utvrđeno je da se rudna masa sastoji iz sulfida olova, cinka i gvožđa, sa malom količinom srebra udruženog sa olovom.
Osnivanje preduzeća „Trepca Mines Limited“ uredi
Nakon prvih rezultata istraživanja dobijene su jasne indikacije o ogromnim rudnim potencijalima ležišta u Starom Trgu. Zbog toga je 9. decembra 1927. godine osnovana kompanija Trepca Mines Limited, sa sedištem u Londonu, generalnom direkcijom u Zvečanu i poslovnicom u Beogradu, sa 2.400 radnika, 60 inžinjera i 50 činovnika kao i početnim kapitalom od skoro 300.000£. Kompanija je registrovana 22. decembra iste godine. Na čelu kompanije nalazio se Alfred Čester Biti sa još 19 eksperata iz Velike Britanije i Amerike. Od 1928. godine rukovođenje kompanijom povereno je poznatom engleskom rudarskom inženjeru Hoviju.
Kompanija je pristupila sistemskim istražnim radovima i već 1928. godine bile su utvrđenje rezerve rude od 500.000 tona. Ova količina je od 1930. godine povećana na 1.750.000 tona. Istovremeno je povećan i akcijski kapital, koji je prilikom osnivanja kompanije iznosio 107.500 funti sterlinga. Zbog proširenja istražnih radova, ova suma je ubrzo povećana na 200.000£. Kad su utvrđene velike količine rude, Upravni odbor kompanije je 1929. godine odlučio da se kapital poveća na 1.000.000£ radi izgradnje postrojenja za transport i flotiranje rude, te izgradnje radničkih naselja i stambenih objekata za službenike i inženjerski kadar u Starom Trgu, Prvom Tunelu, Zvečanu. Gradi se i put od Kosovske Mitrovice do Starog Trga dužine od oko 9 km.
Utvrđenje rezerve rude bile su velike ne samo po količini već i bogate po sadržaju olova, cinka i drugih metala, pre svega srebra. Takođe bile su koncentrisane na malom prostoru, što je njihovu eksploataciju činilo veoma rentabilnom. Sem toga, ovaj rudarski region imao je i povoljan geografski položaj s obzirom na potrošače njegovih koncentrata. Naime, pošto je je kraljevina Jugoslavija bila industrijski nerazvijena zemlja, nije imala potrebu za olovom i cinkom koji su se proizvodili u Trepči, već su oni bili namenjeni izvozu. Potrošačkih ovih metala mogle su biti samo zapadno-evropske i srednje-evropske industrijske zemlje. Pošto su se one ovim metalima pretežno snabdevale iz prekookeanskih zemalja, rudnik Stari Trg, imao je obezbeđen plasman na tržištu Evrope, s obzirom na daleko manje transportne troškove.
Dolazak prvih inžinjera, službenika i rudara uredi
Formiranjem kompanije već krajem 1927. godine su otpočele užurbane pripreme i započeli veliki radovi na otvaranju rudnika u Starom Trgu. Dolaze prvi inžinjeri iz Engleske, Irske, Škotske, grupe stručnjaka emigranata iz Sovjetskog Saveza i srpski iseljenici iz severne Amerike.
U Engleskoj i Amerika raspisan je konkurs za rudarske stručnjake svih rudarskih zanimanja. U početku nadnica je bila visoka i iznosila je 20 dinara. Među prvima došli su srpski iseljenici iz Engleske, Amerike pa čak i iz udaljene Aljaske, Mičigena i drugih mesta. Akcionar Batušić, koji je gradio železničku prugu Kraljevo-Skoplje po završetku deonica otpuštao je radnike koji su radili na postavljanju pruge. Pretežna radna snaga bila je iz Like,Dalmacije,Hercegovine i Crne Gore. Otpušteni radnici su “trbuhom za kruhom“ željno potražili posao u rudniku Stari Trg. Došli su kod tadašnjih poslodavaca da rade bilo koje posao, prema svojim sposobnostima. Neki su odmah za veće nadnice krenuli u rudnik, a neki na izgradnji puta, zgrada i ostalih objekata. Po završetku izgradnje potkopa na koti 610. horizonata dužine 2.700 metara, i postavljanjem pruge uskog koloseka,izgradnjom žičare i pruge na portalu za izvoz rude, rudnik je u celini počeo sa probnim radom.
Stručni rudarski tehničari i radnici došli su i iz mnogih rudnika tadašnje Kraljevine Jugoslavije. Akcionari preduzeća u početku vodili su brigu o kvalitetu rudnika i jamskih prostorija. Pronađeno rudno telo na lakom lokalitetu, svega 20-30 metara ispod zemlje, proširilo se na četiri horizonta ispod zemlje u dubini do 150 metara na koti 610. Otvaranjem rudarskih tunela i rudnih otkopa vađena je najbolja ruda visokog kvaliteta i sadržaja metala u olovno-cinkanoj rudi. Brzo su se gradili rudarski objekti-izvozno okno, postrojenje lifta za prevoz ljudstva i izvoz rude i spuštanje jamskog materijala. Prvi su došli krajem 1927. godine, tada čuveni rudarski stručnjaci Jovica Maljković i Milisav Vlahović. Potom stižu iz Senjskih rudnika prvi školovani rudarski stručnjaci Pavle Pranić, Boža Đumić, Jova Kosova, sa završenom tada nadzorničkom školom čuvene rudarske škole iz Knjaževca. U rudnik stižu tadašnji svršeni studenti iz Londona Milisav Todorović i Đoka Aleksić, koji su bili prvi službenici i prevodioci. Formiraju se rudarska naselja-osnivaju se porodice.
Iz daleke Amerike, sa juga Aljaske, u rudnik stiže i Nikola Pavlović glavni rudarski tehničar i prevodilac sa engleskog jezika. Takođe, iz Amerike stižu grupe radnika iz Mičigena, sa njima dolaze i Milan Stoisavljević i tada najbolji rudar-tesar Spasoje Antić rodom iz Žitorađe. Ruski emigranti su bili među prvim stručnjacima rudarskih zanimanja, a isticali su se inžinjer Avdičenko i tesarski radnik Ivan Maćenovski koji je izradio prvi izvozni toranj za rudu, a zatim radio na izgradnji žice. Početak rada strotržanskog rudnika, brzo je privukao veliki broj radnika i službenika iz Topličkog kraja. Na službu u Upravu rudnika dolazi i Mihailo Zlatković iz sela Prekadina kod Prokuplja, a među najškolovanijim rudarskim stručnjacima bio je Petar Lončar rodom iz Drniša.
Svečano otvaranje rudnika uredi
Svečano otvaranje rudnika obavljeno je 10. oktobra 1930. godine. Svečanosti su kralj Aleksandar Karađorđević, Knez Pavle, ministar šuma i ruda Dušan Sernec, ministar trgovine i industrije Demetrović, generalni direktor „Selection Trust LTD“ i predsednik Upravnog odbora kompanije „Trepca Mines Limited“ Alfred Čester Biti i drugi predstavnici kompanije iz Engleske,kao i britanski poslanik u Beogradu Henderson.
Kralj Aleksandar Karađorđević stigao je u Kosovsku Mitrovicu u 09:30 časova specijalnim vozom iz Beograda koji je pristao na staru stanicu „Bair“, a potom je uz eskort automobilom otišao do Kosovske Mitrovice i Starog Trga.
Društvo „Trepča” je kod Kosovske Mitrovice 1939. sazidalo dimnjak visok 122 metra, najveći na Balkanu.[6]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ "Trepça: Making Sense of the Labyrinth-ICG Balkans Report N° 82, 26 November 1999- Retrieved 2/24/2013" Arhivirano 2015-09-23 na sajtu Wayback Machine
- ^ "The Trepça mining complex: How Kosovo’s spoils were distributed by Paul Stuart 28 June 2002"
- ^ http://www.spathfluor.com/_open/open_us/us_op_mines/us_trepca_kosovo_mine.htm "THE TREPCA MINE - by Jean Feraud- Retrieved 2/23/2013".
- ^ Bjelić, Novak (29. 3. 2018). „Kazivanja o "Trepči": 1303-2018 - Prvi pomen rudnika” [Tales of "Trepča": 1303-2018 - First mention of the mine]. Politika. str. 22.
- ^ „"The official Trepça Website - Retrieved 2/24/2013"”. Arhivirano iz originala 2. 8. 2018. g. Pristupljeno 3. 2. 2019.
- ^ „Politika”, 16. jul 1939
Izvori uredi
- „The Trepca mine (by Jean Feraud)” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 10. 11. 2010.
Spoljašnje veze uredi
- „Zlatna ruda Kosovo”. Večernje Novosti. 11. 8. 2007. Pristupljeno 10. 11. 2010.
- Albanski pokušaj preuzimanja „Trepče“ („Politika“, 18. januar 2015)
