Ustav Srbije iz 1903.

Ustav Kraljevine Srbije (poznat i kao Parlamentarni ustav) donet 5. juna 1903. godine, predstavlja ponovljeni ustav iz 1888, sa izmenama koje su se odnosile na pojačanje ograničenja kraljevske vlasti. Ustav je posledica sukoba između naroda, pre svega buržoaske klase, i apsolutističkih težnji kralja Aleksandra Obrenovića (1876—1903).

Istorijat

Političke i društvene prilike u državi od 1901. do 1903. godine

Kralj Aleksandar Obrenović

Narod je bio nezadovoljan ustavnim promenama izvršenim 6. aprila 1901. godine. Na Aprilski ustav se gledalo kao na proizvod "cenkanja" između kralja i političkih stranaka, i mehanizam sprovođenja ličnog režima kralja Aleksandra. Aprilski ustav uvudi instituciju Senata koja je bila nepopularna i neprihvaćena od strane naroda. Stav buržoazije je bio da kraljev apsolutizam predstavlja prepreku i kočnicu njenom daljem ekonomskom jačanju i privrednom razvoju cele države.

Političke stranke su različito reagovale. Jedino je Napredna stranka bila u potpunosti zadovoljna ustavom, jer su kao najmalobrojnija stranka ipak mogli da učestvuju u vlasti posredstvom Senata. Liberali su oštro kritikovali ustav pre svega odredbe o Senatu i nedovoljne garancije proklamovanim ustavnim pravima građana. Aprilski ustav je većinski prihvaćen u Radikalnoj stranci. Ipak, postojala je i manjina koja nije prihvatala ustav i dobila je naziv "samostalni radikali" ili "samostalci". Deo radikala koji je pristao na ustav je dobio naziv " sporazumni radikali" ili "fuzionaši".

Sukob kralja i opozicije eskalira tokom 1902. i 1903. godine. Najglasniji i najhrabriji u svojim kritikama su bili samostalni radikali, koji su u skupštini i preko svojih novina oštro kritikovali ustav, režim i dinastiju. Kralj je ove napade tumačio kao zloupotrebljavanje političkih sloboda proklamovanih Aprilskim ustavom, i zahtevao čvrst i strog režim koji će "raskrstiti" sa opozicijom. Policija progoni protivnike dinastije tako da lične sigurnosti građana nije bilo, zabranjuje opozicijone listove. U januaru 1903. godine kralj odlaže pa zaključuje sednice Narodne skupštine, na šta je opozicija gledala kao na početak državnog udara. Sve ovo je dovelo do kulminiranja narodnog nezadovoljstva režimom, "Martovskih" demonstracija i prevrata, odnosno ubistva kralja Aleksandra Obrenovića 29. maja 1903. godine.

Martovske demonstracije i ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića

23. marta 1903. godine su organizovane masovne demonstracije u Beogradu, protiv ličnog režima i za uspostavljanje soboda i prava građana. Narod se sukobio sa vojskom i policijom i tom prilikom je poginulo šest osoba.
Kralj Aleksndar 24. i 25. marta izvršava dva državna udara. Prvim 24. marta 1903. godine u 23:15 časova, proklamacijom obustavlja ustav, raspušta Skupštinu i Senat, postavlja nove predsednike i sudije svih sudova (osim predsednika Kasacionog suda) i ukida:

• Zakon o izborima članova Narodnog predstavništva (od 12.12.1902)
• Zakon o poslovnom redu u Senatu (od 21.5. 1902)
• Zakon o poslovnom redu u Narodnoj Skupštini (od 21.5. 1902)
• Zakon o opštinama (od 21.3.1902)
• Zakon o štampi (od 12.2.1901)

Istovremeno su vraćeni na snagu Zakon o štampi (od 12.2.1881) i Zakon o opštinama (od 24.3. 1866) sa svim izmenama i dopunama.

U ranim jutarnjim satima 25. marta 1903. godine kralj, novim državnim udarom, vraća na snagu ustav iz 1901. godine. Na taj način vraćeno je stanje koje je postojalo nakon oktroisanja Aprilskog ustava, odnosho ukinuti su svi zakoni koji su doneti u međuvremenu.

Ubistvo kralja Aleksandra i kraljice Drage

U noći 29.5.1903. godine izvršen je prevrat i ubijeni su kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga. Na čelu zaverenika je bio Dragutin Dimitrijević Apis, i te noći ubijeni su i predsednik vlade Dimitrije Cincar-Marković i ministar vojske Milovan Pavlović. Ubistvom kralja Aleksanda gasi se loza Obrenović, koja je vladala Srbijom, sa pauzom 1842-1858. godine, od 1815. godine.

Donošenje ustava

Nakon ubistva kralja Aleksandra, zaverenici su obrazovali novu vladu na čelu sa Jovanom Avakumovićem. Proklamacijom vlada vraća na snagu sve zakone ukinute 24. marta, i saziva Narodnu skupštinu za 2. jun 1903. godine. Narodna skupština 2. juna vraća na snagu ustav iz 1888. godine sa svim zakonima koji su doneti na osnovu tog ustava, i bira odbor koji te zakone treba da prilagodi tadašnjim društvenim i političkim potrebama. 4. juna Skupština i Senat usvajaju izveštaj odbora.

Ustav od 5. juna 1903. godine

Ovaj ustav je ponovljeni ustav iz 1888. godine sa svim zakonima donetim na osnovu tog ustava, koji su usaglašeni tadašnjim državnim i društvenim potrebama.

Najznačajnije promene u odnosu na ustav iz 1888. godine:

• Kralj (na osnovu ustava iz 1888) nije mogao ni u kakvom slučaju osloboditi odgovornosti ministre- odredba je proširena i na ostale državne službenike(čl. 135).
• U situaciji kada je Narodna skupština raspuštena ili odložena pre nego što donese budžet, kralj je mogao da produži budžet istekle računske godine najviše za 4 meseca. Za razliku od ustava iz 1888. godine sada mu je bila potrebna saglasnost Državnog Saveta(čl. 139).
• Aktivno biračko pravo je ograničeno, imovinskim cenzusom, od 15 dinara na neposredne godišnje poreze, ali se sada u tu sumu uračunavao i "stalni državni prirez".
• Poslanički mandat je produžen sa tri na četiri godine.
• Skupština je dobila, pored prava istrage, i pravo ankete u izbornim i administrativnim pitanjima.

Literatura

• Popović, Dragoljub; Jevtić, Dragoš (2009). Narodna pravna istorija. Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu. Centar za izdavaštvo i informisanje. ISBN 978-86-519-0275-1. 
• Popović-Obradović, Olga (2008). Kakva ili kolika država?: Ogledi o političkoj i društvenoj istoriji Srbije XIX–XXI veka. Helsinški odbor za ljudska prava. ISBN 9788672081558.