Hrvatsko domobranstvo (NDH)
Domobranstvo je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH) bila kvislinška vojna formacija. Posle proglašenja Nezavisne Države Hrvatske (10. aprila 1941, s odobrenjem Nemaca i pod njihovom kontrolom, počelo je formiranje domobranstva, po uzoru na Kraljevsko ugarsko-hrvatsko domobranstvo do 1918, kao glavnog dela oružanih snaga NDH, koje su se sastojale još od Ustaške vojnice i Oružništva. Nazivom Domobranstvo ustaško vođstvo je nastojalo da istakne kontinuitet hrvatske državnosti i neposrednu vezu NDH i autonomije postignute Hrvatsko-ugarskom nagodbom iz 1868. godine.
| Hrvatsko domobranstvo | |
|---|---|
 Hrvatski trolist, simbol domobranstva | |
| Postojanje | april 1941 – kraj 1944/početak 1945. |
| Zemlja |  Nezavisna Država Hrvatska |
| Štab | Zagreb |
| Komandanti | |
| Komandant | Slavko Kvaternik |
| Komandant 2 | Viktor Pavičić |
| Komandant 3 | Vladimir Laksa |
Za formiranje domobranstva poslužio je deo ljudstva iz Jugoslovenske vojske, a na vodeće položaje su postavljani oficiri iz bivše austrougarske vojske, koji su se isticali u antijugoslovenstvu i separatizmu, u kom duhu je trebalo i obezbediti vaspitanje jedinica domobranstva, kako bi postale pouzdan instrument u funkciji ustaškog režima. Naoružavanje Domobranstva je poticalo iz razbijene Jugoslovenske vojske, koje su im Nemci stavili na raspolaganje uz naknadu u sirovinama i drugom materijalu.
Značajnu ulogu u formiranju i jačanju Domobranstva imao je vrh Katoličke crkve i politika vođstva Hrvatske seljačke stranke (HSS), a deo Građanske i Seljačke zaštite je direktno uključen u Domobranstvo pod imenom Hrvatski zaštitni lovci i upotrebljen za formiranje ustaškog režima.
Do 16. aprila 1941. formiran je Glavni stožer vojskovođe, Zapovedništvo vojske i Ministarstvo Domobranstva sa štabovima za kopnenu vojsku, vazduhoplovstvo i mornaricu. Nemci su, na početku, odredili da Domobranstvo može imati 16.000 ljudi, ali posle izbijanja oružanog ustanka dozvolili su formiranje jačih domobranskih snaga.
Domobranstvo je sačinjavalo redovnu vojsku NDH koja je stvarana i popunjavana mobilizacijom i regrutovanja Hrvata, Muslimana i dr, silom zakona, a obuhvatalo je kopnene, vazduhoplovne i plovne snage.
Osnivanje uredi
Hrvatsko domobranstvo je osnovano aprila 1941, nekoliko dana po osnivanju NDH, nakon sloma Kraljevine Jugoslavije. To je učinjeno po odobrenju Nemaca. Zadatak novih hrvatskih oružanih snaga je bio da brani novu državu od domaćih i stranih neprijatelja.[1] Ime za novu vojsku je uzeto po ugledu na Kraljevsko hrvatsko domobranstvo, hrvatsku sekciju Kraljevskog ugarskog domobranstva Vojske Austrougarske.
Organizacija uredi
Kopnena vojska uredi
Kopnenom vojskom je od avgusta 1941. prvo komandovao bivši jugoslovenski general August Marić. Njega je novembra 1941. zamenio general Vladimir Laksa.[2]
Vazduhoplovstvo uredi
Pod Zapovedništvom vazduhoplovstva bilu su letačke jedinice, protivavionska artiljerija (protuzrakoplovno topništvo). Zbog nedostatka aviona u početku su formirane samo dve vazduhoplovne baze u Zagrebu i Sarajevu, a kasnije u Banjaluci, Brodu i Zemunu. Zatim su od aviona koje su dobili iz ratnog plena Jugoslovenske vojske i kupljenih u Italiji i Nemačkoj formirane eskadrile (jata) u bazama u čijem je sastavu bilo i više od 160 aviona. Od drugih jedinica firmirane su: Zrakoplovna školska pukovnija, Padobranska bojna i Jedriličarska škola. Od prekobrojnog ljudstva formirani su vazduhoplovni zdrugovi koji su upotrebljavani kao pešadijske jedinice, a deo ljudstva (naročito mehaničara) prebačen je u Nemačku i Francusku i raspoređen u nemačke jedinice i ustanove. Nemci su NDH odobrili da ima aviona koliko je potrebno da se piloti pripreme da u sastavu nemačke avijacije učestvuje u borbama na istočnom frontu i protiv jedinica NOVJ.
Protivavionska odbrana kao i obaveštajna služba nisu imale značajnu ulogu. Radi sprečavanja bekstva pilota sa avionima na stranu NOVJ, vazduhoplovstvo je od početka bilo pod neposrednom kontrolom ustaša i Nemaca.
Mornarica uredi
Iako to Italijani nisu želeli formirano je Zapovedništvo plovnih snaga (od septembra 1943. Zapovedništvo mornarice) sa sedištem u Zagrebu, Zapovedništvo obale i pomorskog prometa u Splitu, sa lučkim zapovedništvima i Zapovedništvo reka i rečnog prometa u Sisku. Rad mornaričkih komandi bio je pod kontrolom italijanskih vlasti i ograničavao je obavljanje lučko primorske službe i kontrolu nad ribarstvom.
Posle kapitulacije Italije (septembar 1943) Nemci su od mornara NDH formirali odrede u Dubrovniku, Makarskoj, Splitu, Šibeniku i Rijeci i rasporedili ih na brodove zaplenjene od Italije. Sredinom 1944, povukli su ih sa brodova i prebacili u Zagreb, gde su formirali odred, koji su u borbama kod Trgovišća (novembra 1944) zarobile jedinice NOVJ. Rečna flota je imala nekoliko plovećih objekata, koji su u toku 1944 skoro svi potopljeni.
Legionarske jedinice uredi
Na zahtev Nemaca i Italijana izdvajani su iz Domobranstva dobrovoljci od kojih je 1941. formirana Pojačana hrvatska 369. pješačka pukovnija i Laki prevozni zdrug. Obe formacije upućene su u Nemačku, odnosno Italiju, a zatim angažovane na istočnom frontu. Kod Staljingrada su pretrpele velike gubitke i bile zarobljene.
Od vazduhoplovaca sastavljena je Hrvatska zrakoplovna pukovnija i bez aviona upućena u Nemačku, gde je formirana u dve eskadrile, lovačku i bombardersku, koje su zatim sa nemačkim avionima upućene takođe na istočni front.
Od dobrovoljaca iz mornarice formiran je Hrvatski pomorski sklop, koji je prebačen u Varnu i ušao u sastav nemačke crnomorske mornarice kao posada 7 nemačkih brodova. U novembru 1943. mornari su prebačeni u Trst i raspoređeni na nemačke ratne brodove. Ukupno stanje svih legionara iznosilo je oko 8.000 ljudi.
Nezadovoljni moralom i borbenim kvalitetom domobrana, Nemci du iznudili od vlade NDH da je od regruta za Domobranstvo, posle obuke u Austriji, u 1942 i 1943 formirala tzv. legionarske divizije: 369, 373, i 392. (trojnog sastava) sa nemačkim starešinskim i stručnim sastavom. Divizije su bile namenjene za istočni front, ali su zbog razvoja NOR-a u Jugoslaviji upotrebljene na području NDH kao sastavni deo nemačkih oružanih snaga. Svaka divizija imala je oko 10.000 ljudi.
Zločini uredi
Srbi iz Paučja, Čenkova, Borovika i Velikog Nabrđa su oterani u logor Jasenovac, 11. avgusta 1942. od 4. Domobranske bojne iz Slavonskog Broda. Oni i ustaše su tri dana pljačkali ta sela i spalili crkvu Sv. Georgija u Paučju.[3]
Slabosti uredi
Iako je bilo najbolje naoružana i imala najbolju logistiku i infrastrukturu od svih kvislinških formacija na jugoslovenskom ratištu, Hrvatsko domobranstvo nije uspelo da postane efikasna sila zbog brojnih razloga.
Prvi razlog je nedostatak profesionalnih oficira. Mada je u početku značajan broj hrvatskih oficira iz bivše Jugoslovenske vojske stupilo u Hrvatsko domobranstvo, većina ne potpuno dobrovoljno, njima nije verovao novi ustaški režim. Umesto njih, viši oficiri su popunjavani iz redova bivših austrougarskih oficira za koje se pretpostavljalo da su lojalniji. Ti ljudi su bili stari, penzionisani i uglavnom su imali malo znanja o modernom ratovanju.[4] Vlasti NDH su odmah pokušali da reše osnivanje vojnih škola i obukom mlađih oficira u Italiji i Nemačkoj, ali su efekti ove politike došli prekasno da bi imali uticaj na ishod rata.
Drugi, praktičniji razlog, je bilo rivalstvo između Hrvatskog domobranstva i Ustaške vojnice, malobrojnije ali i pouzdanije paravojne formacije. Ove dve formacije nisu nikada propisno integrisale svoje aktivnosti i Vojnica je postepeno od Hrvatskog domobranstva uzimala sve više ionako ograničenih resursa.
Treći i najvažniji razlog je bilo postepeno slabljenje podrške za ustaški režim među Hrvatima, prvo podstaknut prepuštanjem Dalmacije Italiji, a zatim mogućnošću da Nemci koriste vojnike Hrvatskog domobranstva kao topovsko meso na Istočnom frontu. Ovaj proces je pojačan kako su izgledi da sile Osovine - a sa njima i NDH - izgube rat postajali sve očigledniji.
Već 1941. u Hrvatsko domobranstvo su se infiltrirali pokreti otpora. Partizani, koji nisu bili bazirani na ideologiji međunacionalnih podela, su imali više uspeha u infiltriranju u domobranstvo od četnika. Godinu dana kasnije, partizanski komandanti sa teritorije Hrvatske su se odnosili prema domobranstvu kao prema svom „skladištu“, jer je osoblje domobranstva bilo pouzdan izvor oružja, municija, zaliha i obaveštajnih informacija. Sa druge strane, među lojalnijim i proosovinskim elementima NDH, domobrani su stekli reputaciju kukavica i izdajnika, mada ova reputacija nije uvek bila opravdana.
Poslednja faza i spajanje u Hrvatske oružane snage uredi
Nakon kapitulacije Italije u septembru 1943. i prvih slanja materijalne pomoći partizanima od zapadnih Saveznika, vojna situacija u Jugoslavije je još dramatičnije prešla u korist partizana. Do sredine 1944. mnogi pripadnici Domobranstva i čitave jedinice su počele otvoreno da se svrstavaju uz partizane, što je u nekim slučajevima dovodilo do masovnog prelaska na stranu partizana jedinice veličine bataljona, kao i pilota sa avionima Zrakoplovstva NDH. Poslednji poziv maršala Tita od 30. avgusta 1944. u kojemu poziva domobrane i ostale saradnike okupatora (osim ustaša i ljotićevaca) da do 15. septembra pristupe partizanima, dok će svi oni koji ostanu biti izvedeni pred ratni sud i osuđeni kao izdajnici naroda, ubrzao je masovno dezertiranje. Do novembra 1944. prelasci na partizansku stranu i dezertiranja, kao i odvođenje najboljih vojnika u redove ustaških brigada ili u 369., 373. i 392. legionarsku diviziju (pešadijske divizije Vermahta sa hrvatskim ljudstvom i nemačkim oficirskim kadrom)[5] su smanjili Domobranstvo sa od 130.000 na svom vrhuncu u 1943. na 70.000 ljudi.[6]
Osim saradnje sa partizanima, pripadnici Domobranstva su pokušali da preko Hrvatske seljačke stranke zbace Pavelića i prevedu NDH na stranu zapadnih Saveznika. Sve ovo je kulminiralo zaverom Lorković-Vokić, čijim razbijanjem je uništena svaka šansa da NDH pređe na stranu zapadnih Saveznika. Vlada NDH, uz nemačku dozvolu, je reagovala formalnim spajanjem Hrvatskog domobranstva i Ustaške milicije. Spajanje Vojnice i Domobranstva nije rezultovalo nikakvim poboljšanjem kvaliteta vojske. Postavljeni su novi i pouzdaniji oficiri i uvedene su drakonske mere da se ojača disciplina i spreče dalja dezerterstva. Rezultat toga je da su do maja 1945. oružane snage NDH brojale oko 200.000 osoba.
Vojska NDH je novembra 1944. organizovana da kombinuje ustaše i domobrane u 18 divizija, od toga 13 pešadijskih, dve brdske, dve jurišne i jednu rezervnu diviziju, svaka sa svojim artiljerijskim i drugim pratećim jedinicama. Spajanje domobranskih i ustaških jedinici nije značilo njihovo mešanje, već da su domobranske i ustaške jedinice kombinovane u HOS. Postojale su takođe i nekoliko oklopnih jedinica, koji su krajem 1944. bili naoružani sa 20 tenkova Pancer III i 15 tenkova Pancer IVF i H.[7] Početkom 1945. hrvatske divizije su bile dodeljene raznim nemačkim korpusima i do marta 1945. su držali južni front.[8] Pozadinu je osiguravalo oko 32.000 pripadnika Oružništva, organizovanih u pet policijskih dobrovoljačkih pukova uz još 15 nezavisnih bataljona, naoružanim standardnim lakim pešadijskim naoružanjem i minobacačima.[9]
Zrakoplovstvo NDH i jedinice Hrvatske zrakoplovne legije koje su se vratile sa Istočnog fronta, pružali su neki nivo podrške iz vazduha do maja 1945, nailazeći i nekada obarajući avione britanskog Kraljevskog vazduhoplovstva, Američkog ratnog vazduhoplovstva i Sovjetskog ratnog vazduhoplovstva. Iako je 1944. bila katastrofalna godina za Zrakoplovstvo NDH, uz gubitak 234 aviona, uglavnom na zemlji, ono je u 1945. ušlo sa 196 aviona. Isporuke novih aviona iz Nemačke su nastavljene do prvih meseci 1945. da nadoknade gubitke. U aprilu 1945. isporučeni su poslednji savremeni nemački lovci Meseršmit Bf 109[10] i Zrakoplovstvo NDH je još uvek imalo 176 aviona u aprilu 1945.[11]
Do kraja marta 1945. komandi HOS je bilo očigledno da će oni biti poraženi zbog nedostatka municije, iako su linije fronta ostale nepromenjene. Zbog toga je donesena odluka da se vojska povuče u Austriju, kako bi se predala britanskim snagama koje su napredovale na sever iz Italije.[12] U maju 1945. nakon poslednje partizanske ofanzive i sloma NDH, preostale domobranske jedinice su se pridružili drugim osovinskim jedinicama i civilnim izbeglicama u poslednjem očajničkom pokušaju da potraže utočište kod zapadnih Saveznika.
Reference uredi
- ^ Tomasevich 2002, str. 419.
- ^ Nigel 1995, str. 12.
- ^ Jerinić, Dušan (2021). Pravoslavlje, br. 1314. od 15. decembra, Crkva Sv. velikomučenike Georgija u Paučju. Beograd. str. 31.
- ^ Tomasevich 2002, str. 425.
- ^ Thomas 1995, str. 7.
- ^ Thomas 1995, str. 15.
- ^ Zaloga 2013, str. 44.
- ^ Thomas 1995, str. 17.
- ^ Thomas 1995, str. 30.
- ^ Savic, et al. (2002). str. 70.
- ^ Ciglic & Savic 2007, str. 150.
- ^ Shaw 1973, str. 101.
Literatura uredi
- Jelić-Butić, Fikreta (1977). Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber, Školska knjiga.
- F, Čulinović:Okupatorska podela Jugoslavije, Beograd 1970.
- Kolaboracionističke oružane formacije u Jugoslaviji 1941—1945, Zbornik naučnog skupa: „Oslobodilačka borba naroda Jugoslavije kao opštenarodni rat i socijalistička revolucija“, II. Beograd 1977.
- Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
- Tomas, Nigel (1995). Axis Forces in Yugoslavia 1941-45. Osprey Publishing. ISBN 978-1-85532-473-2.