Južno Pomoravlje
Južno Pomoravlje je regija (oblast) u južnoj Srbiji. Prema hijerarhiji geografskih regija ona predstavlja subregiju mezoregije Južna Srbija odnosno Planinsko-kotlinsko-dolinske makroregije.
Južno Pomoravlje može se posmatrati u širem i užem smislu. U širem smislu obuhvata čitav sliv Južne Morave (pripada mu i regija Kosovsko Pomoravlje odnosno sliv Binačke Morave). Oblast u dolini Južne Morave od Bujanovca do Stalaća predstavlja Južno Pomoravlje u užem smislu.
Južno Pomoravlje u širem smislu ograničeno je na jugu srpsko-makedonskom granicom, na istoku srpsko-bugarskom granicom, na severoistoku regijom Balkanska Srbija (linija Ruj–Babička Gora–Seličevica–Leskovik–Bukovik), na severu regijama koje pripadaju Zapadnom Pomoravlju u širem smislu i na zapadu Ibarsko-kopaoničkim krajem i Kosovom sa Malim Kosovom.
Istorijat uredi
.JPG)
Pre 60 miliona godina, počinje Alpska orogeneza (proces postanka venačnih planina) nabiranjem nastaju Dinarske i Šarske planine na zapadu i Karpatsko-balkanske na istoku. Rasedanjem srpsko-makedonske mase (najstarije kopno u Srbiji) nastaju gromadne planine i kotline (Vranjska, Leskovačka i Niška).
Fizičko-geografske odlike uredi
Geološke odlike uredi
Južno Pomoravlje izgrađeno je od škriljaca, granita, andezita i krečnjaka. Severno od Bujanovca nalazi se granitna gromada dok se u Inogoštu nalazi zona gornjokrednih krečnjaka, zona andezita i dacita.
Geomorfološke karakteristike uredi
Južno Pomoravlje je planinsko dolinsko kotlinska makroregija i mezoregija južne Srbije. Rodopska Srbija obuhvata južne i jugoistočne delove uže Srbije. Okosnica ovog dela Srbije je moravska udolina koja je izgrađena na prostoru rodopske mase na zapadnom rubu Karpatsko-balkanskog ruba. U užem smislu to je dolinska regija u kojoj se nalaze meridijanski poređane kotline koje su nastale komadanjem rodopske mase. Komadanje rodopske mase je počelo u pirinejskoj fazi alpske orogeneze, nastavlja se tokom srednjeg i gornjeg miocena, što je omogućilo transgresiji da zahvati potoline severno i južno od Grdeličke klisure. U morfologiji reljefa se izdvajaju i površi, različitih visina. Površi su formirali slivovi koji su se formirali na dnu moravske udoline još prejezerske transgresije i čiji su se izvorišni kraci sučeljavali u Grdeličkoj klisuri. Najviše površi su fluvijalnog porekla. Serija površi ispod najniže je takođe fluvijalnog porekla. Prateći regresiju jezera ka severu i jugu reke su udubljivale svoje doline. Kompozitna dolina Južne Morave se sastoji od: Vranjske kotline, Grdeličke klisure, Leskovačke kotline, Pečenjevačkog suženja, Brestovačke kotline, Korvingradskog suženja, Niške kotline, Mezgrajskog suženja, Aleksinačke kotline i Stalaćke klisure.
Vranjska kotlina je uska (6 km) i izdužena (30 km). Vezu između Vranjske i Leskovačke kotline predstavlja Grdelička klisura. Grdelička klisura dugačka je 30 km a usečena je u škriljcima (gnajs Grdelice). Ona predstavlja morfološko razvođe između Panonskog i Egejskog basena. Leskovačka kotlina ima prečnik od 50 km i okruglog je oblika. Spuštena je u Grdeličkoj visoravni. Niško-aleksinačka kotlina predstavlja dvojno tektonsko udubljenje koje je u neogenu bilo ispunjeno jezerom. Na završetku Južnog Pomoravlja nalazi se 20 km duga Stalaćka klisura. Ona predstavlja tipsku dolinu epigeniju usečenu u škriljce između Poslonjskih i Mojsinjskih planina. Nadmorska visina ove klisure je 501 m. Ona je reperni oblik (geomorfološki fosil) za morfohidrogenezu sliva (regije).
Klisure su izdubile i Jablanica i Veternica (čija je uska dolina duboka do 350 m). Kompozitne doline imaju Nišava, Toplica, Kosanica. Kompozitna dolina Nišave sastoji se od Pirotske kotline, Sopotskog tesnaca, Đurđevpoljske kotline, tesnaca kod Sv. Oca, Belopalanačke kotline, Sićevačke klisure i Niške kotline.[1]
Preševska povija uredi
Preševska povija je morfološki, hidrološki i saobraćajno veoma značajna. To je prema jugu pomereno, relativno nisko, hidrološko razvođe između dva velika basena (Panonskog i Egejskog) odnosno slivova Preševske Moravice i Konjarske reke. Povija predstavlja najniži deo Preševsko-kumanovske udoline. Njeno dno nalazi se na 460 m apsolutne visine. Preševsko-kumanovska udolina između Vranjske i Kumanovske kotline je dužine 60 km a širine 8 km . To je tektonsko – erozivno udubljenje spušteno između škriljasto-krečnjačkih planina Skopske Crne Gore – na zapadu i Rujena – na istoku. Povija se diže desetak metara nad Preševskim poljem, pokrivena je rečnim šljunkom i peskom – od nje se voda razilazila J. Moravi i Vardaru . Preševsku poviju koriste magistralne moravsko-vardarske saobraćajnice.[1]
Kosovsko Pomoravlje uredi
U Kosovskom delu su b regije - Binačkom kraju su: Gnjilanska kotlina, Ugljarska suteska (koja spaja Gnjilansku kotlinu i Izmornik), Izmornička klisura 15 km, Izmorničko proširenje i Končuljska klisura 14 km (koja spaja Izmornik sa Vranjskom kotlinom). Na severu je Novobrdska Kriva Reka, brdsko-planinska oblast u kojoj izvire istoimena reka, koja je najveća protoka Binačke Morave.
Reke južnog Pomoravlja uredi
Glavni vodotok je Južna Morava sa svojih 157 pritoka. Najvažnije leve pritoke su: Bistrica, Kalimanka, Jablanica, Veternica, Pusta reka i Toplica. Desne pritoke su Vrla, Džepska reka, Predejanska reka, Kozaračka reka, Vlasina, Nišava (najduža pritoka) i Sokobanjska Moravica.
Stanovništvo i privreda uredi
Prometna dolina Južne Morave je odavno nastanjena. Leskovačka i Niška kotlina bile su gusto naseljene još u prerimsko doba, kao i sada. Naročito su gusto naseljene kotlinske ravni. U južnom Pomoravlju žive doseljenici iz južnih krajeva koji su se naselili u Vranjskoj kotlini, u Inogdištu, Poljanici, Pustoj reci, Leskovačkoj kotlini, Zaplanju, Dobriču i Niško-aleksinačkoj kotlini; zatim šopsko stanovništvo u Vlasini i Krajištu i u oazama južnog Pomoravlja; dalje, doseljenici sa Kosova i Metohije u kosovskom Pomoravlju, Kopaoniku i Toplici gde ima i Dinarskih doseljenika. Južno Pomoravlje je plodno, jer se znatnim delom sastoji od rečnih i jezerskih sedimenata. Međutim, ukupno uzevši, tlo južnog Pomoravlja znatno zaostaje za tlom velikog Pomoravlja, u kojem je zemljište plodnije, ravnice i pobrđe prostranije, talozi veći, manje nadmorske visine ne izazivaju erozije i bujicu. Kvatarne naslage Binača su pod livadama, šitom i duvanom. Dna svih kotlina su pod livadama i kulturama kukuruza, konoplja, kao i ostalim vlažnim kulturama i baštama. Na suvim neogenim brežuljcima, pored voća i duvana gaji se i vinova loza. Leskovačke kotline su pod njivama i vinogradima, a dolinske ravni su pod povrćem i konopljom. Južnopomoravski krajevi se više specijalizuju u poljoprivrednoj proizvodnji. Naročito se ističe povrtarstvo. Gajenje paprika (Leskovac), paradajz, krompir i bostan (Dobrič). Pojedina sela proizvode baštovanske kulture za domaće i strano tržište. Planinski obodi kotlina više su goli jer je zemljište obešumljeno zbog ranije preterane seče. Po obodu Leskovačke kotline se mestimično očuvala bukova šuma. Rudno bogatstvo južnog Pomoravlja, u širem smislu, je čak bogato rudama, ali ne toliko kao karpatska Srbija. Dolina Južne Morave je bogata ugljem. Aleksinački rudnici uglja daju mrki ugalj. Kod Aleksinca i Vranja ima uljanih škriljaca iz kojih se može dobiti nafta. Kod Vranja ima asfalta. Kod Preševa ima Hroma a kod Bujanovca antimona i grafita. Novobrdski rudonosni rejon spada u naša najpoznatija rudišta. Rudnik leucita kod Gnjilana daje veštačko đubrivo.[4]
Naselja uredi
Dolina Južne Morave je oduvek dobro naseljena. Seoska naselja u kotlinama i dolinama su zbijena, nalaze se duž puteva i brže se razvijaju od planinskih sela, koja su razbijena. Planinska sela odlikuje emigracija njihovih stanovnika. Niš (184.635 st) je stari rimski grad, turska tvrđava i drugi savremeni centar uže Srbije. U tursko vreme Niš je bio pogranični grad. Niš je oduvek imao ulogu industrijskog grada. Prvi je dobio industrije u vezi sa železničkim saobraćajem. Prometni položaj Niša uticao je da on postane tržište plodne okoline. U Nišu je najrazvijenija metalo-prerađivačka industrija. Niš je jako gravitaciono središte što potvrđuju znatne dnevne migracije. U blizini Niša nalazi se Niška Banja sa radioaktivnom vodom. U ovom gradu se nalazi Ćele kula, istorijski spomenik Srbije. Aleksinac najveće naselje aleksinačke kotline. On se nije jače razvio zbog blizine Niša. Rudnici uglja u blizini grada razvili su novo naselje. Leskovac je po veličini drugi grad Južnog Pomoravlja. Sedište je Leskovačke kotline i Dubočice. Leskovac leži na mestu gde se stiču putevi, koji vode dolinama Južne Morave. Leskovac je u 19. veku bio poznat zanatsko-trgovački grad. U Leskovcu se tradicionalno gaji konoplja koja je omogućila razvitak tekstilne industrije nakon izgradnje železnice. Vranje je poznato staro zanatsko-trgovačko naselje. Udaljeno je od železnice 3 km. Središte je Vranjske kotline. U blizini Vranja nalazi se rudnik feldspata i poznata Vranjska Banja. Ostala bitna naselja su: Vranjska banja, Vladičin Han, Bujanovac, Preševo, Gnjilane i Novo Brdo.[4]
Saobraćaj uredi
Vidi još uredi
Napomene uredi
- ^ Kosovsko Pomoravlje je sa jugoistoka omeđeno Skopskom Crnom Gorom (Karadagom), na zapadu je jednim delom otvoreno prema Kosovskoj kotlini, drugi okružuje planina Žegovac, a na severu se prostire novobrdski kraj, dok se severoistočni krajevi graniče sa opštinama Bujanovac, Vranje, pa i Leskovac.[2]
Reference uredi
- ^ a b Marković, Jovan; Pavlović, Mila (1995). Geografske regije Jugoslavije (Srbija i Crna Gora). Beograd: Savremena administracija.
- ^ Vladimir Cvetanović – Iz onomastike Gnjilana, strana - 1 - (Onomatološki prilozi (knjiga IX) – Srpska akademija i umetnosti, Beograd 1988)[1]
- ^ Blaga Kosova i Metohije: Kosovsko Pomoravlje (RTS, 24. januar 2019)
- ^ a b Dr. Jovan Ć. Marković: Geografske oblasti socijalističke federativne republike Jugoslavije
Literatura uredi
- Marković, Jovan; Pavlović, Mila (1995). Geografske regije Jugoslavije (Srbija i Crna Gora). Beograd: Savremena administracija.
- Milić, Čedomir (1967), Dolinska morfologija u gornjem i srednjem toku Južne Morave, Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“,
knj.21, Beograd;
- Anđelković, M.- Tektonika Jugoslavije. – Geološka analiza balkanskog poluostrva, Beograd 1978.
- Rodić P. D. i Pavlović A. M.- Geografija Jugoslavije 1, Beograd 1994 - Savremena administracija
