Atanasije Urošević

Atanasije Urošević
Atanasije Urošević
	Prof. dr Atanasije Urošević
Lični podaci
Datum rođenja	14. oktobar 1898.
Mesto rođenja	Gnjilane, Osmansko carstvo
Datum smrti	17. oktobar 1992. (94 god.)
Mesto smrti	Beograd, SR Jugoslavija
Naučni rad
Polje	geografija, etnologija, antropogeografija
Nagrade	medalja „Jovan Cvijić“

Atanasije Urošević (Gnjilane, 14. oktobar 1898. — Beograd, 16. oktobar 1992) bio je srpski geograf, antropogeograf i etnolog koji ima ogroman doprinos u proučavanju prošlosti Kosova.

Biografija uredi

Atanasije Urošević je rođen od oca Koste i majke Mare. Porodica Urošević starinom je iz Velike Hoče, a prema drugom kazivanju iz Prizrena. Poput mnogih porodica, i ova, plašeći se od zuluma i osveta Arnauta, dolazi na prostor Kosovskog Pomoravlja, gde se seli iz mesta u mesto, tražeći bolje uslove za život i rad ili da od zulumđara prikrije svoje poreklo. Njihovo se stanište u ovom kraju vezuje za sledeća mesta: Stanišor, Veliko Ropotovo, Kololeč, Rajanovce, Strelicu, Oraovicu itd. Atanasijev otac Kosta bio je abadžija. Majka Mara je iz čuvene porodice Ćamilovića iz Vučitrna. Urošević je osnovnu školu učio u rodnom mestu. Učitelj u prvom i drugom razredu (školske 1905/06 i 1906/07. godine) bio mu je Petar Petrović, rodom iz Peći, u tređem (1908/1909) Živko Popović, a u četvrtom (1909/10) Filip Prljinčenić.

„Po završenoj četvororazrednoj osnovnoj školi u rodnom mestu Gnjilanu mene je septemvra 1910. godine sa još trojicom đaka crkvenoškolska opština na zahtev mladoturske vlasti odredila za produženje školovanja u prištinskoj turskoj gimnaziji, gde đemo biti u internatu sa potpuno besplatnim izdržavanjem. No tu smo za dve godine završili samo jedan razred jer su sva srpska deca bila osloboćena preispitivanja od nastavnika, pošto smo u osnovnoj školi turski učili samo iz turskog bukvara“

Prvi balkanski rat zatiče ga u drugom razredu turske gimnazije. Pošto je nastava prekinuta, on se vraća u rodni grad. Urošević u odgovoru (MNiT) piše: „Školovanje sam nastavio školske 1913/14. godine u srpskoj gimnaziji u Skoplju“. Upisao se u drugi razred i završio ga. Zbog Prvog svetskog rata nastala je pauza u njegovom školovanju. Po oslobođenju nastavlja školovanje u Skoplju, gde 1922. završava gimnaziju i upisuje se na Filozofski fakultet u ovom gradu, na Geografsko-etnološku grupu. Studije je završio 1926. godine, a potom bio neukazani asistent na ovom fakultetu; 1927. godine (po odsluženju vojnog roka) izbran je za ukazanog asistenta na istom fakultetu na kome je doktorirao 1929. godine.

Za vreme Drugog svetskog rata, kao rezervni oficir vojske Kraljevine Jugoslavije, biva zarobljen od strane Nemaca. Zarobljeništvo je proveo u logorima, a osloboćen je 10. aprila 1945. godine. Posle osloboćenja izbran je za vanrednog profesora na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a krajem 1946. godine prelazi u Skoplje na Filozofski fakultet, gde je 1950. postao redovni profesor. Penzionisan je 1964. godine, ali time njegov rad i aktivnost ne prestaju. Po ponzionisanju organizuje nastavu na novoosnovanom fakultetu u Prištini. U ovom gradu je ostao do 1958. godine. Od 1971. do 1973. godine bio je direktor Etnografskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu, gde je i sahranjen. Umro je 17. oktobra 1992. godine.

Nagrade, priznanja i zasluge uredi

Urošević je za svoj rad i aktivnosti dobio mnoga priznanja. Po osloboćenju Srpsko geografsko društvo ga je među prvima izabralo za svog dopisnog člana (1948), počasni je predsednik Geografskog društva Makedonije (1954) i dopisni član SANU (1963). Odlikovan je Ordenom rada drugog stepena sa zlatnim vencem (1957) i Ordenom bratstva i jedinstva sa zlatnim vencem (1964). Srpsko geografsko društvo ga je 1972. godine odlikovalo medaljom „Jovan Cvijić“. Za rad iz oblasti geografije Makedonije, Prosvetno-kulturno veće Sobranja SR Makedonije odalo mu je priznanje 1972. godine. Dobio je plakatu i povelju Prirodno-matematičkog fakulteta u Skoplju (1986): Povelju Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ povodom 40 godina od osnivanja (1987). Za redovnog člana SANU izbran je 16. novembra 1978. godine.

Pored navedenog, Urošević je organizovao rad Geografskog instituta na poratnom Filozofskom, odnosno docnije Prirodno-matematičkom fakultetu u Skoplju i bio njegov upravnik sve do penzionisanja. Osnovao je Geografsko društvo Makedonije i bio njegov dugogodišnji predsednik. Pokrenuo je časopis „Geografski razgledi“ (1962) i do 1965. godine bio njegov odgovorni urednik. Organizovao je Drugi kongres geografa Jugoslavije, koji je 1954. održan u Skoplju i Ohridu, uz ekskurziji po zapadnoj Makedoniji. Učestvovao je na skoro svim kongresima geografa Jugoslavije kao i na jugoslovenskim onomastičkim konferencijama. On je vaspitač podmlatka, organizator naučnog rada na Univerzitetu u Beogradu, Univerzitetu u Skoplju i Filozofskom fakultetu u Prištini.

Radovi o Kosovu uredi

Urošević je kao naučni radnik najpoznatiji po knjigama: Gornja Morava i Izmornik (1935), Novobrdska Kriva Reka (1950) i Kosovo (1965). Pored toga, napisao je i sledeđe knjige: Vodič kroz Skoplje 1937, sa Aleksandrom Jelačićem i Francom Mesesnelom, Vrnjačka banja ( 1938), Fizička geografija (1953), Hidrografija kopna sa limnologijom (1954), Kartografija (1964), Toponimi Kosova (1975), Etnički procesi na Kosovu tokom turske vladavine (1987).... Urošević je obradio geografski materijal sa teritorije Jugoslavije za opšti enciklopedijski leksikon Sveznanje (1937). On je i autor priloga iz geografije sa prostora Makedonije u Enciklopediji Jugoslavije Leksikografskog zavoda FNRJ. Kao student Geografsko-etnološke grupe Filozofskog fakulteta u Skoplju, školske 1922/23. godine, Urošević je dobio zadatak da obradi nekoliko sela i taj rad prikaže dvočasovnom seminaru. „Izbor mu je pao na četiri sela Letničko-Grnčarske reke, od kojih je prvo bilo hrvatsko selo Letnica, drugo i tređe srpska sela Grnčar i Vrbovac i četvrto mešovito srpsko-albansko selo Mogila“. Ovo je ujedno i početak njegovog naučnog rada.

Profesor Petar S. Jovanović , za vreme drugog raspusta, daje mu objavu i nešto novca iz fonda Australijanske zadužbine pri Srpskoj kraljevskoj akademiji i zadatak da obavezno ponovo prouči četiri sela. „Tako sam ja produžio antropogeografsko proučavanje Gornje Morave, uz koju sam uporedo uzeo manju oblast Izmornik.“ Završivši istraživanje Gornje Morave i Izmornik 1927. godine sa 111 sela, Urošević je, početkom 1929. godine, na Filozofskom fakultetu u Beogradu prijavio ovu temu kao doktorsku tezu. Članovi ispitne komisije bili su redovni profesori d-r Tihomir Đorđević, d-r Jovan Erdeljanović i d-r Borivoje Ž. Milojević i vanredni profesor d-r Dušan J. Popović. „Taj moj rad je za doktorski ispit primljen na sednici Filozofskog fakulteta u Beogradu 27. juna 1929. godine. Profesor Cvijić, koji se preko svog ranijeg studenata i asistenata, mog profesora P. S. Jovanovića interesovao o mom naučnom radu, bio je već mrtav (umro je 1927)“

Prva Uroševićeva knjiga je ujedno i njegova doktorska teza Gornja Morava i Izmornik. Štampana je u Beogradu 1931. godine, a već nekoliko godina kasnije, temu je proširio i piše novu knjigu pod istim nazivom, koja je 1935. godine štampana. Kako je kasnije isticao, najviše je vremena utrošio u istraživanju ove oblasti, odnosno svog zavičaja: „Tako, na primer dok sam za 110 sela u Gornjoj Moravi probavio 120 dana, takoreći za svako selo 1 dan, dotle sam u Novobrdskoj Krivoj reci za 90 sela probavio 60 dana. Isto tako u prostranoj Kosovskoj kotlini sa 270 seoskih naselja, koju sam proučavao od 1931. do 1935 godine, prosečno sam gotovo po dva sela dnevno proučavao, upravo za 30 dana 54 sela. A u Siriniću za 15 seoskih naselja posao sam obavio za 8 dana“ Proučavao je etničku strukturu i etničke procese na Kosovu, uočivši kao glavni problem etnički poremeđaj stanovništva na štetu Srba. Jedan od prvih njegovih radova je Prodiranje Arbanasa i etnički poremeđaj Gornje Morave i Izmornika (1929). Izmeću ostalog glavni uzrok ovog velikog etničkog poremeđaja stanovništva je učešđe Srba u austrijsko-turskom ratu, na strani Austrije, krajem 17. i početkom 18. veka. Bivaju kompromitovani, i moraju da napuštaju svoja ognjišta, bežeći ispred Turaka. Urošević u navedenom radu piše:

„Razrenjenost i opustošenost srpskih naselja možda su bila mamac ovih doseljenika (misli se na Arbanase..). Po jednoj drugoj arnautskoj tradiciji priča se da su njihovi preci prilikom doseljavanja zatekli ovde Srbe vrlo „serbez“, slobodne, hrabre. Srpskih hajduka je bilo vrlo mnogo, pa su vlasti nudile zemlju ovim arbanaškim doseljenicima ako samo uspeju da poubijaju najglavnije hajduke. U istom radu Urošević piše: „Sa sve većim doseljavanjem i priraštaju Arbanasa Srbi postaju sve slabiji i manje otporniji. Srpskog življa stalno je nastajalo, iseljavalo se, i najzad je došlo do toga da je ono ostalo u manjini prema arnautskom elementu. Tek je onda uticaj Arbanasa postao najaktivniji. Onda je počelo islamizovanje i poarbananjavanje našeg življa“. Da bi se nekako odbranili od nasrtaja Srbi uzmiču prema ravnici, dok brdovitija mesta u ovoj oblasti ustupaju Arbanasima. Urošević je u ovoj knjizi obradio i problem čifčinstva, proces islamizacije Arbanasa, arbanšenje Srbe, Cigana, kao i telesne odlike, gostoprimstva, nacionalno oseđanje, krvnu osvetu. Prema pisanju d-r M. Kostića, knjiga Gornja Morava i Izmornik odlikuje se „izvanrednom konciznošću, preciznošću terenskih zapažanja, pouzdanošću izvora i literature i tačnošću naučnih zaklučaka“.

Novobrdska Kriva reka uredi

Izučavanje ove oblasti, autor je obavio u periodu od 1919-1930. godine, kako sam u predgovoru piše. Knjiga je štampana tek 1950. Oblast se zove Kriva reka, za da bi se znalo tačno odredište autor joj je dodao reč „novobrdska“. Oblast nekada slavnog Novog Brda bila je bogata znamenitostima, što je autor i uočio, U prikazu ove knjige Kadri Halimi ističe da je Urošević: „Jedan od najboljih poznavalaca naselja i porekla stanovništva Kosova, koje on već decenijama sa velikim uspehom proučava“ U svojim radivima, autor se stalno vraćao svom zavičaju, Kosovskom Pomoravlju (Donja Morava ili Izmornik, Gornja Morava, Novobrdska Kriva reka), a mnogi radovi o tome govore: Gostoprimstvo i gostoljublje u gnjilanskom kraju (1935), Prva škola za naše katolike u Letnici (1936), O manastiru Ubošcu (1937), Katolička župa Crna gora u Južnoj Srbiji (Letnička župa) (1934). Proučavao je i toponime, kroz koje je progovorio o ličnostima vezanih za ove predele. U drugim svojim radovima Urošević je dao mnogo objašnjenja (stavove) na primer stanja u Kosovskom pomoravlju. U radu Najstarije svetosavske svečanosti u Južnoj Srbiji, stogodišnjica crkve u Vučitrnu (1935), navodeći proslave Svetoga Save u Južnoj Srbiji, piše i o početku svetosavske proslave u Gnjilanu, pri tom navodi ime učitelja koji je za to u ovom gradu zaslužan. Kad piše o Čitacima (1929) na Kosovu, Urošević daje primer njihove naseobine u selu Mogili u Gornjoj Moravi.

Kosovo uredi

Pojava Uroševićeve knjige Kosovo, bila je posebno iznenađenje za našu nauku. Objavljena je u ediciji Naselja i poreklo stanovništva Srpske akademije nauka i umetnosti 1965. godine. Napadnuta od nekih naučnika Titove Jugoslavije, mnogo je više hvaljena od drugih. Mihailo Kostić (Prilog poznavanju života...,1971.) ističe: „Knjiga je bez primera u jugoslovenskoj geografiji, prof. Urošević zaslužuje visoko priznanje i puno poštovanje“. Kostić nastavlja: „Urošević je u svojoj studiji pokazao izvanredni smisao za posao kojim se bavi i punu naučnu ozbiljnost u pristupu“. Drobnjaković i Lutovac ističu: „Ukazajući na ostatke romanizovanog stanovništva koje se pominje na Kosovu, prof. Urošević je podvukao činjenicu da su u srednjem veku glavnu masu stanovništva na Kosovu činili Srbi.“ U ovoj knjizi Urošević je obradio stanovništvo Kosova u užem smislu, tj. Kosovske kotline, 273 naselja od Kačanika do padine Kopaonika. Kao i u knjigama Gornja Morava i Izmornik i Novobrdska Kriva reka, i ovde autor piše o sastavu stanovništva, poreklo, o naseljima, o porodicama.

Urošević rad i delo uredi

Iz navedenih knjiga se vidi da je Urošević najveći deo svog radnog veka proučavao Kosovo. Pored navedenog, on je autor i studija o gradovima i varošicama na Kosovu: Gnjilane (1931), Kačanik (1932), Janjevo (1935), Uroševac (1936), Vučitrn (1938), Priština (1951), Kosovska Mitrovica (1957), Lipljan (1957). Treba navesti i studije: Katolička župa Crna gora u Južnoj Srbiji – Letnička župa (1934) i Šarplaninska župa Sirinić (1948).

Govoreći o sebi, Urošević kaže: „Ja sam se još u gimnaziji opredeljivao za geografiju, jer sam u novinama čitao o Cvijiću i njegovim radovima. Na prvom mestu su na mene najviše uticali profesori geografske i etnološke grupe u Beogradu i to geograf Borivoje Ž. Milojević i etnolozi Tihomir Đorđević i Jovan Erdeljanović, kod kojih sam 1929. i doktorirao. No isto tako pa i više, najviše me je voleo i potpomagao moj pretpostavljeni profesor u Skoplju Petar S. Jovanović .“ Kada govorimo o delu Uroševića moramo imati na umu da je za vreme rata postupio kao „pravi rodoljub i antifašista, ne opredeljujući se politički. I posle rata on nije stupio u redove Komunističke partije, mada mu je to više puta nuđeno. Nikad se nije angažovao u politici, smatrajući da naučni radnik treba da bude objektivan i oslobođen političkih strasti.“

Cilj Uroševićevog naučnog rada jeste skupljanje, izučavanje i iznošenje u javnost glavnih činjenica o geografskim problemima, stanovništvu...i to u tolikoj meri da je taj rad, po obimu nevelik, dragocen i nezaobilazan za dalja istraživanja: „Moj naučni rad sam počeo skupljanjem geografskog materijala u kosovskim oblastima po Cvijićevim štampanim uputstvima.“ O svojim radovima o Kosovu, Urošević kaže: „Ja sam od Kosovsko-metohijske celine naselja i poreklo stanovništva proučio njenu istočnu polovinu, pa tako zasad u ovom pogledu nije proučena zapadna polovina, slika zapadne polovine nam se sama ukazuje, jer je vetrušina otuda dolazila.“ Treba istaći i to, da je Urošević proučavao i Lab. O tome Petar Vlahović piše: „Lab je nadajmo se, na putu da se priključi napred pomenutim raspravama“. Akademik Miloš Macura u predgovoru knjige Etnički procesi na Kosovu Atanasija Uroševića piše: „Rezultati istraživanja za oblast Lab do sada nisu objavljeni“. Urošević u Predgovoru knjige Toponimi Kosova (Beograd, 1975) daje nam do znanja: „Toponimi iz Laba su sa mojih još neobjavljenih ispitivanja te oblasti“. Njegova kćerka Ljubca Urošević-Božić priča da je njen otac poslednjih godina života, u dubokoj starosti bio ogorčen na mnoge stvari, između ostalog i što svoje istraživanje ne može da dopuni odlaskom na teren. Rastrojen i izgubljen, naročito posle smrti svoje verne saputnice Darinke, gubio se u trenucima i nije raspoznavao najbliže. Tada je deo svojih rukopisa zauvek uništio. Možda u tim trenucima je uništen i njegov rukopis o Labu, ali ipak nadamo se da taj i drugi rukopisi negde sačuvani.

Hronološki, Uroševićev rad možemo podeliti na vreme do rata 1941. godine i posle rata, od 1945. do smrti. Tematski, najviše je pisao o Kosovu o čemu je već bilo reči. U svojim radovima Agrarna reforma i naseljavanje (1957), Vrnjačka Banja (1938), Ohrid (1957), Kumanovo (1949), Stanovništvo Balkanskog poluostrva u prvoj polovini XVI veka (1962) obuhvatio je i šire prostore: Makedonije, Južnu Srbiju, Balkan, a u delima kao što su O galipoljskim Srbima (1971), Internacionalna geografska nedelja (1958)...prevazišao je i ove prostore.

I pored svih pohvala i priznanja koje je dobio, svestan svojih zasluga, ali i eventualnih propusta, Urošević piše: „Najveći doprinos nauci u mom dugogodišnjem naučnom radu jesu radovi koji se odnose na Kosovo, naročito, na etničke promene koje su nastajale u njemu u doba turske vladavine. Razume se da bi trebalo mnogo vremena da to svrši jedan naučni radnik za svog života, naročito ako ima i druge dužnosti i još ako na terenu ili po knjigama nailazi na pojave, koje treba dopuniti ili ispraviti“. U Pristupu naučnom radu u delu Etnički procesi...(1987) Urošević piše: „Ova ispitivanja porekla stanovništva nisu svuda tačna, jer i rodovi za koje se kaže da su starinci ne moraju to biti pošto su možda vrlo davno doseljenici. Ipak se za poslednja tri veka dobijaju vrlo dobri podaci“.

Istina o Kosovu, koju je u svom delu iznosio akademik Atanasije Urošević, zbog opšte političke situacije (albanizacije ovog prostora), teško je prodirala, odnosno malo je poznata širem krugu ljudi. To je istina o poreklu stanovništva, o naseljima, o etničkom poremećaju stanovništva na štetu Srba, o činjenici da je u bliskoj prošlosti na Kosovu naš narod bio u većini, i da je etnička promena nastala u novije vreme.

U Beogradu i Skoplju, kao što smo već ranije istakli, Atanasije Urošević je za svoje delo još za života dobio mnoga priznanja i pohvale, a na Kosovu, o kome je najviše pisao u za njega bio vezan višestruko, koliko je nama poznato, njegov ogroman doprinos na naučnom polju, bio je potisnut i nepriznat. Godine 1990. reprint izdanje njegovog najobimnijeg dela Kosovo promovisano je u porti manastira Gračanice. Za pojavljivanje ove, a i drugih dveju knjiga (reprint izdanja): Gornja Morava i Izmornik (1993) i Novobrdske Krive reke (1996), najveća zasluga pripada izdavačkoj kući „Jedinstvo“ (sada „Grigorije Božović“) i Serafimoviću iz Gnjilana, vlasniku privatne knjižare „Sveti Sava“. Za ovu poslednju knjigu, prema kazivanju izdavača, najviše je sredstava izdvojila uprava opštine Kosovske Kamenice, i na taj način se, u neku ruku, odužila svom velikom naučniku.

Reprint izdanja ovih knjiga su stigla u narod i poraslo je interesovanje za život i rad Atanasija Uroševića. Nažalost, koliko je nama poznato, knjige nisu promovisane u njegovom zavičaju, te istina o njegovom delu i priznanje za njegov rad nisu zasijala u Gnjilanu ni ovog puta. Pojavljivanje ove knjige pomoći će da se javnost upozna sa do sada malo poznatim njegovim radovima, da se upoznaju njegov život i rad, kao i da se uputi predlog za izradu biste velikom naučniku, ili, pak, da se u Gnjilanu neka ulica nazove njegovim imenom.

Urošević je naučnim radom, mestom boravka, a i na drugi način pripadao Vučitrnu, Prištini, Skoplju, Beogradu, ali najviše Gnjilanu i okolini. Tu se rodio, završio osnovnu školu, uspomene na dane oslobođenja Gnjilana u Prvom balkanskom ratu, vezan za rodni grad.

Bibliografija uredi

Gornja Morava i Izmornik, 1935
Šarplaninska župa Sirinić, 1948
Novobrdska Kriva Reka, 1950
Kosovo, 1965
Toponimi Kosova, 1975
Etnički procesi na Kosovu tokom turske vladavine, 1987

Monografije

Gnjilane, 1931
Kačanik, 1932
Katolička župa Crna Gora (Letnička župa), 1933
Janjevo, 1935
Uroševac, 1936
Vučitrn, 1938
Vrnjačka banja, 1938
Kumanovo, 1949
Priština, 1951
Ohrid, 1957
Kosovska Mitrovica, 1957
Lipljan, 1957