Kroz Gradištanski kanjon, paralelno sa Nišavom, izgrađeni su železnička pruga (1886/1887) i nišavski međunarodni magistralni put (1964). Nišavska železnica koja prolazi kroz dolinske useke kanjona deo je velike svetske železničke magistrale (London—Pariz—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), a magistralni put E-80, istočni krak Koridora 10, deo velike panevropske magistrale (Salcburg—Zagreb—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), i veza preko Male Azije sa ostalim područjima sveta.[5][3][4]
Zbog živopisnih predela, očuvanih geomorfoloških osobina i prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i jedinstvenom florom i faunom, zajedno sa ostalim delovima Sićevačke klisure, proglašena za Park prirode II kategorije zaštite,[6]
Zbog živopisnih predela, očuvanih geomorfoloških osobina i prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i jedinstvenom florom i faunom, od 2000. Gradištanski kanjon, je zajedno sa ostalim delovima Sićevačke klisure, proglašena za Park prirode II kategorije zaštite,[6][7]
Kao zaštićeno područje sa značajnim ekološkim i kulturnim dobrima, područje je namenjeno očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti Srbije, i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa tradicionalnim načinom života na ovom prostoru i načelima održivog razvoja.[6][8][9]
Nekada bogato područje brojnim sisarima i papkarima, danas je ostalo samo u pričama, jer je krčenje šuma i dosaljavanje stanovništva na ove prostore značajno uticalo na njihovo istrebljenje. Nakon stavljanjem pod zaštitu, u prvoj deceniji 21. veka, vegetacija je počela sve više da se obnavlja, što je jednim delom doprinelo i povratku divljači na ovaj prostor. Tako su npr. 2003. godine viđene srne.
Na jugoistočnom obodu Niške kotline tektonska izlomljenost terena omogućila je intenzivan proces krasifikacijekrečnjačke mase. U višim partijama krečnjaci sadrže sve, kako površinske tako i podzemne morfološki razvijene oblike krasa. Na istočnom obodu pruža se prostrana Kunovička površ, koja je u oblasti Sićevačke klisure pretežno posebna morfotektonska i predeona celina i u koju je usečen i Gradištanski kanjon Nišave. Sa severne strane kanjon ograničava Suvu planinu, a sa južne Svrljiške planine. Posle Đerdapske klisure, najduža je probojnica[b] u Srbiji.[10][11][12][13]
Gradištanski kanjon, se nalazi na dnu pliocenskog jezera odakle je počelo kanjonsko usecanje Nišave u jezerski pod, i formiranje Gradištanskog kanjona a potom i ostatka Sićevačke klisure kao probojnica reke Nišave koja sa istoka prema zapadu teče između južnih padina Svrljiških planina (Pleš i Pernatica) i severnih krajeva Suve planine (Oblik).
Kompozitna Gradištanski kanjon Sićevačke klisure (kao i njena ostala tri dela) predisponirana su glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline[v]Niška, Ostrovička i Belopalanačka kotlina. Tim rasednim linijama i zonama zpravo je određen pravac usecanja, najpre jezerskim otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.[15]
Južnim ivicom (levom obalom) duž doline Nišave na njenom kanjonskom dnu od 1886 do 1897. godine prolazi, kroz četiri tunela međunarodna železnička pruga, Istanbul—Sofija—Niš.
Za postanak i današnji izgled Gradištanskog kanjona od velikog su značaja najmlađa ubiranja planinskih venaca. Rezultat ovih ubiranja su visoki lučni svodovi kao posledica „najmlađih tektonskih procesa tokom kojih se Nišava usecala, a okolni planinski venci izdizali, što je označilo Gradištanski kanjon i celu Sićevačku klisuru i kao ascendentnu dolinu“.[15]
Gradištanski kanjon počinje kod manastira Svete Petke Iverica u naselju Ostrovica i odatle se pravcem zapad—istok proteže 5.500 kilometara lučno sve do sela Crnče, gde ogranci Suve planine i Svrljiških planina napuštaju Nišavu.[16]
Gradištanski kanjon je najinteresantniji i najlepši deo Sićevačke klisure, počinje kod sela Crnče, na zapadnoj granici Belopalanačke kotline, gde ogranci Suve planine i Svrljiških planina napuštaju Nišavu, i odatle se pravcem istok-zapad proteže 5.500 kilometara lučno sve do železničkog mosta na kod Manastira Svete Petke Iverica u naselju Ostrovica, gde pruga prelazi sa leve obalu reke na desnu, na mestu gde se u Siževačkoj klisuri najviše približavaju Svrljiška planina i Suva planina[17]
Ispod sela Gradišta, kanjon je dubok je 260 m, a na izlazu, kod Manastira Sveta Petke Iverice 360 m. Kanjon je usečen je u „dolinskom podu”, zaravni, širokoj na ulazu 500 do 600 m, a kod Manastira Sveta Petke Iverice, na izlazu, samo 50 m. Dolinski podovi u klisuri povijaju se u vidu lukova ili svodova.
Južnim ivicom (levom obalom) duž doline Nišave na njenom kanjonskom dnu od 1886 do 1897. godine prolazi, kroz četiri tunela međunarodna železnička pruga, Istanbul—Sofija—Niš. Od 1964. godine, uz desnu obalu Nišave kroz planinski masiv Gradištanskog kanjona, prosečen je, i jednim delom izgrađen, kroz 13 tunela, ukupne dužine 1.045 m, međunarodni put Istanbul—Sofija—Niš.[15]
Za današnji izgled Gradištanskog kanjona od velikog su značaja najmlađa ubiranja stena.
Najstarija prošlost Sićevačke klisure vezana je za gornji paleozoik (perm), kada je ovaj prostor nalazio na dnu okeana (Tetisa) i kada se dešavala Hercinska orogeneza. Tada su nastale geološke jedinice koje predstavljaju vodonoprestivu zonu Sićevačke klisure, i čine podinu krečnjaka.[18]
U mezozoiku, tokom krede, u više od stotinu miliona godina nataložili su se debeli slojevi krečnjaka[g] koji danas predstavljaju glavnu krečnjačku masu klisure. Krečnjački teren, u više nego dvotrećinskom iznosu prekriva Gradištanski kanjon i odlikuje se pojavom kraških oblikareljefa. Od površinskih kraških oblika u kanjonu su zastupljeni; kamenice, škrape i vrtače, a od podzemnih posebnu atrakciju predstavljaju brojne pećine, potkapine, jame, ostenjaci[d] i dr. Ostatak reljefa pripada tankom sloju, znatno erodovanih neogenih (uglavnom pliocenih) jezerskih sedimenata, koji je u Gradištanskom kanjonu plitak i poprilično degradiran i spran.[19][20][21][22]
Na današnjoj visini od 450 m do 510 m, na kojoj se pojavilo jezersko dno počeli su da deluju fluvijalni i padinski procesi Nišave i bočnih pritoka. Njima su, po nekim istraživačima, Morava i Nišava izvršile 17 vertkalnih zasecanja i dovele do stvaranja isto toliko terasa, što se u značajnoj meri poklapa sa Milankovićevom matematičkom klimatskom teorijom terasastih promena klime.[23] Zato je jedna od opštih karakteristika područja Gradištanskog kanjona i cele Sićevačke klisure stepenasta morfoplastika, izražena kroz vertikalno smenjivanje zaravnjenih površina i manje ili više strmo odsečenih padina.[19]
Reka Nišava je u Sićevačkoj klisuri usekla četiri terase (na apsolutnoj visini od 200 m do 510 m), tako da se teren stepenasto spušta idući od vrhova klisure ka Nišavi. Prvi terasni nivo je 46 m relativne visine, drugi obuhvata terasu od 30 do 35 m, a treći fluvijalnu terasu od 7 do 10 m relativne visine. Srednji nivo prati obale Nišave a na izlasku iz Sićevačke klisure je 35 m relativne visine. Iznad terase od 46 m relativne visine, nalaze se tragovi viših fluvijalnih terasa, koji se ne mogu dokumentovati materijalom, i uglavnom je reč o morfološkim fragmentima. Prve tri terase su pleistocenske starosti.[1][19]
Gradištanski kanjon Sićevačke klisure nalazi s na južnonišavskom rasedu (u neposrednoj blizini Jelašničkog i Kutinskog raseda) kojim je formiran južni obod niškog tercijarnog basena, koji je jasno izražen i na severnim stranama Kovanluka iznad Niške Banje. On se ukršta sa zaplanjskim i studenskim rasedom, duž kojih je vršeno spuštanje terena i formiranje neogenih basena.
Geološko-morfološka raznovrsnost je jedna od osnovnih karakteristika ovog područja u kome preovlađujuću masu stena čine mezozojski krečnjaci.[24]
Smatra se da je u toku neogena klima u široj oblasti Gradištanskog kanjona bila toplija i vlažnija od današnje, i da su u to doba postojali povoljni uslovi za razvoj fluvijalnog i kraškog procesa. U pleistocenu klima se značajno izmenila i nastupilo je zahlađenje, sa hladnijom, verovatno suvom klimom, što je uticalo na brojne promene u formiranju reljefa Gradištanskog kanjona. Pod uticajem niskih temperatura intenzivirano je mrazno razaranje stena, naizmenično zamrzavanje i kravljenje tla na padinama kanjona što je uslovilo razvoj soliflukcija i drugih pojava vezanih za dejstvo kriogene erozije.[25] Tokom pleistocena naizmenično su se smenjivali glacijalni stadijum sa toplijim interglacijalnim periodima. Ove klimatske promene imale su veliki uticaj na intenzitet razvoja pojedinih procesa, pre svega fluvijalnog i kraškog.[26]
Posle pleistocena dolazi do otopljavanja i oblikovanja klimatskih pojaseva sličnih današnjim. Egzogeni procesi se odvijaju u uslovima znatno toplije i vlažnije klime u odnosu na istu u glacijalnim stadijumima pleistocena, te fluvijalni proces preuzima glavnu ulogu u oblikovanju reljefa, koji se u Sićevačkoj klisuri zadržao do danas.[27]
Današnji klimatski uslovi u Gradištanskom kanjonu kao i ostalom delu Sićevačke klisure imaju odlike umereno–kontinentalne klime.[27] Temperaturni režim kao mera toplotnih uslova, na području kanjona prvenstveno je uslovljen Sunčevom radijacijom, njenim geografskim položajem i reljefom. Okružena visokim planinskim masivima, čine klisuru zaštićenom od naglih prodora i smena vazdušnih masa, što utiče na manja temperaturna kolebanja i manju količinu padavina u ovom području. Prosečna godišnja temperatura vazduha je oko 10 °C, a razlika srednjih godišnjih temperatura je manja od 1 °C.[28][29]
Sićevačku klisuru odlikuje ujednačen godišnji tok temperature, pri čemu su maksimalne vrednosti u julu, a minimalne u januaru. Dnevne temperaturne amplitude su veće za 6–8 °C od istih u Niškoj kotlini. Jutra su tokom leta hladnija za 2–4 °C, čemu doprinosi i hladna voda Nišave. Prosečne godišnje temperature u Sićevačkoj klisuri su slične Niškoj, Pirotskoj i Belopalanačkoj kotlini u letnjim mesecima, dok su u zimskim bar za jedan stepen više u odnosu na Nišku kotlinu, gde su zimski meseci uvek hladniji, a letnji topliji.[29]
Srednje temerature godišnjih doba u Gradištanskom kanjonu i ostalom delu Sićevačke klisure (1950—2009)
Godišnje doba
Zima
Proleće
Leto
Jesen
Srednja temperatura
1,53 °C
11,87 °C
21,37 °C
12,07 °C
Najhladniji mesec je januar sa prosečnom tempereturom od -0,6 °C. Najtopliji mesec je jul sa temperaturama koje variraju od 20 °C do 22 °C.[29] Mala amplituda srednje mesečne temperature svrstava Sićevačku klisuru i njenu okolinu u najtoplija područja Srbije. Takođe ona je u proseku toplija od drugih klisura u Srbiji, jer se njene stenovite osojne strane intenzivno zagrevaju u toku dana. Jeseni su toplije od proleća.[30]
U Sićevačkoj klisuri duvaju; severni vetrovi (Košava), severozapadni, „Sićevac“, „Jugo“ i drugi;[27][31]
Naziv vetra
Karakteristike
Košava
Severni vetar (severnjak, „svinjomorac“), koji se javlja iz severoistočnog pravca. Nema veliku čestinu i duva znatnom jačinom u hladnijoj polovini godine.
Sićevac
To je vetar koji duva kroz Sićevačku klisuru i najsnažniji je vetar u ovoj oblasti. Često je olujnog karaktera.
Jugo
Topao i veoma nepovoljan vetar za poljoprivredne useve i stoku. On isušuje tlo, useve i voće, tako da se biljke pod njegovim uticajem „sparuše“, a stoka mršavi i gine.
Severozapadni vetar
To je najučestaliji vetar na prostoru klisure, koji duva brzinom od 1,5 m/sec do 2,9 m/sec.
Oblačnost u Gradištanski kanjon donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima. Smanjenje oblačnosti počinje sa prvim prolećnim mesecima i traje do septembra.[31]
Iako područje Gradištanskog kanjona karakteriše mala količina padavina, od 551 do 586,8 mm atmosferskih taloga godišnje, ona zbog svoje celokupne zaklonjenosti ima veću relativnu vlažnost od svog okruženja. Zato su u njoj ublažena i dejstva mrazeva, vetrova i suša, a magla se javlja češće i traje duže. Izražena jutarnja rosa česta je pojava zbog povećane relativne vlažnosti vazduha. Najkišovitiji meseci su maj i oktobar (tada duvaju vlažni zapadni vetrovi), dok su septembar i februar sa najmanje kiše (pod uticajem suvih hladnih vetrova). Oko 68% padavina izluči se u toku vegetacionog perioda.[27] Ovaj režim se, nažalost, u uslovima globalne promene klime na Zemlji menja i u Sićevačkoj klisuri, „tako što u toku letnjih meseci, kada je najveća temperatura ima i najvećeg odsustva padavina (tzv. aridni meseci). U prvih deset godina 21. veka, po nepisanom pravilu, padavina nema u letnjim mesecima ili su toliko kratkotrajne, da to veoma podseća na odlike Jadranskog primorja.“[32]
Danas su u odnosu na snegovite godine, kao u većem delu Srbije, i na ovom prostoru češće godine kad sneg izostane.[33] Takve je i prva decenija 21. veka, kada su zime sa vrlo malo snega, najverovatnije zbog globalnih klimatskih promena na zemljinoj kugli.[34]
Pre početka savremenih klimatskih promena u Sićevačkoj klisuri, snežni pokrivač je često dostizao značajnu visinu da su vozovi ostajali zavejavani na železničkoj pruzi (pedesetih godina 20. veka). Zato su parne lokomotive za zimske uslove rada bile snabdevene specijalnim raonicima. Tada su mnoga naselja mesecima bila odsečena od Niša ili Bele Palanke. Jedna od takvih zima bila je 1875, kada je sneg koji je napadao 10. novembra, bio dubok 142 cm i održao se čak do 2. aprila.[35]
Klimatski faktori na koridoru auto-puta E-80, deonica Prosek —Bela Palanka (u rejonu Sićevačke klisure)[36]
Metereološke stanice
Srednja godišnja temperatura vazduha
Prosečna vrednost srednjih godišnjih padavina (mm)
Srednji datum prvih snežnih padavina
Srednji datum poslednjih snežnih padavina
Prosečna godišnja oblačnost (n/10)
Trajanje sunčanog vremena (%)
Srednja vrednost godišnjeg vazdušnog pritiska (mb)
Gradištanski kanjon sa tesno sklopljenim stranama, koje najvećim delom čine vertikalne, stepenasto odsečene kamene litice, uglavnom se svodi na rečno korito Nišave. Desni severni obod Gradištanskog kanjona koji pripada ataru Gradišta značajno je obešumljeniji od levog južnog, koji pripada obroncima Suve planine. Pored geološkog sastava (krečnjak i permski peščari), jednim manjim delom razlog za to je veća osunčanost južne podgorine Svrljiških planina, sa više insolacije i toplote, a drugi, najverovatnije i glavni, masovna seča i spaljivanje šuma u 19. veku, kako iz nehata, tako i da bi se dobilo poljoprivredno zemljište (livade i njive). Tako se na padinama Srljiških planina, sve do Pleša, proteže predeo skoro golog krasa, poput „kamenite pustinje“, sa retkim i razbacanim žbunjem.
Nakon sve većeg iseljavanja stanovništva sa šireg prostora Gradištanskog kanjona, vegatacije se spontano sve više obnavlja, a sa njom i fauna.
Flora
Na ovom prostoru, u njegovim južnim delovima, zaštićenim Svrljiškim planinama, od hladnih uticaja sa severa (kao i u ostalim delovi Sićevačke klisure) sa po 20-40 endemita na 10 km², nalaze se značajni regioni endemizma sredozemnih biljaka u Srbiji. Izrazito prisustvo navedenih vrsta objašnjava se postojanjem velikih površina pod termofilnim kamenjarima i šibljacima, a originalnost flore ogleda se pre svega kroz prisustvo enedmičnih predstavnika, naročito onih koje odlikuju izrazito mali areali. U flori dominiraju vrste mediteransko-submediteranskog rasprostranjenja.
Na južnoj strani kanjona nalazi se i suvoplaninsko uzvišenje Oblik, koje je značajno po tome jer se još samo na njemu i Jelašničkoj klisuri nalazi zajedničko stanište dva tercijarna relikta i balkanska endemita, srpske ramonde (Ramonda serbica) i Natalijine ramonde (Ramonda nathaliae) u Srbiji.
Biljne vrste koje se još sreću u kanjonu su žalfija (Salvia officinalis) čije je ovo najveće i najsevernije nalazište, košutica ili žutilica (Coronilla emerus L.), submediteranska vrsta retka u Srbiji, divlji jorgovan (Syringa vulgaris), sedefče (Ruta graveolens), mečja leska (Corylus colurna), divlja višnja, i druge.
Deo florističkog bogatstva Gradištanskog kanjona Sićevačke klisure
U florističkom bogatstvu, Gradištanski kanjon Sićevačke klisure odlikuje se brojnim biljnim vrstama čiji se rast odvija pod veoma specifičnim klimatskim uslovima, duž obala Nišave i litica kanjona.
Na području Gradištanskog kanjona u brojnim istraživanjima otkrivena su i nalazišta majčine dušice, rtanjskog čaja (čubre), hajdučke trave, kantariona, kleke i drugih medonosnih i lekovitih biljaka. Biljka Orobanche serbica G. Beck et Petrović 1885 je po prvi put nađena na severnim padinama kanjona ispod Pleša. Primerci nađeni na ovoj lokaciji uzimaju se kao holotip za komparaciju.
Fauna
Nekada bogato područje brojnim sisarima i papkarima, danas je ostalo samo u pričama, jer je krčenje šuma i dosaljavanje stanovništva na ove prostore značajno uticalo na njihovo istrebljenje. U prvoj deceniji 21. veka, vegetacija je počela sve više da se obnavlja, što je jednim delom doprinelo i povratku divljači na ovaj prostor. Tako su npr. 2003. godine viđene srne.
Upravo na napred opisanim liticama Gradištanskog kanjona gnezdi se jedan od poslednjih parova surog orla u Srbiji. Zato se ovo područje, smatra značajnim jer se odlikuje prisustvom posebno značajnih vrsta ptica i sisara sa aspekta zaštite u Evropi.
Glavne opasnosti i problemi zaštite životinjskih vrsta u Gradištanskom kanjonu ogledaju se u degradaciji ili uništavanju staništa na delu područja u blizini naselja (kamenolomi, postoje, mreža puteva, razni objekti), lov, krivolov, zamke, primena pesticida, divlje deponije i nekontrolisano odlaganje otpada, uznemiravanje životinja itd.[37]
Sve do izgradnje železničke pruge dolinom Nišave Gradištanski kanjon je bio lociran daleko od glavnih saobraćajnica koje su zaobilazile ne samo ovaj kanjon već i celom dužinom neprohodnu Sićevačku klisuru. Godine 1887. nakon izgradnje dela železničke magistrale do Pirota otvorene su železničke stanice u ataru Proseka, Sićeva i Ostrovice. Kasnije (1888) izgrađen je i deo pruge od Pirota do srpsko-bugarske granice. Trasa magistralnog puta Niš–Dimitrovgrad kroz Sićevačku klisuru delimično je prosečena 1939, sve do Gradištanskog kanjona, da bi kroz Gradištanjski kanjon bila završena 1965. godine. Izgradnja pomenutih saobraćajnica doprinela je ekonomskom i turističkom aktiviranju Sićevačke klisure i njenog najatraktivnijeg dela Gradištanskog kanjona.[38]
Gradištanski kanjon u vreme izgradnje prupe 1886/97
O značaju izgradnje pruge kroz Sićevačku klisuru, a posebno kroz njen najsloženiji deo Gradištanski kanjon, za budući razvoj saobraćaja i turizma na ovom prostoru, i šire, prve zapise, nalazimo u spisima dr Vladana Đorđevića, koji je nakon što je kroz Gradištanski kanjon prošao za vreme Srpsko-bugarskog rata 1885. godine, zajedno sa lekarom i poznatim srpskim pripovedačem Lazom K. Lazarevićem zabeležio:
Vladan ĐorđevićBanju brzo prođosmo. Pred nama se levo ukazaše gorostasne stene Gradištanskog kanjona Sićevačke klisure, kroz koju se sada gradi željeznica. Setih se malog i velikog defilea,(?) setih se stena koje se “u nebo” dižu, a među njima dole mestimice nema više no nekoliko metara širine, tu je svega, u to nekoliko metara i Nišava i dosadašnja putanja po kojoj su enženjeri vezati užetima, i u ta četiri metra pored Nišave valja svuda smestiti željeznicu prvog ranga, koja će vezivati Istok i Zapad, Carigrad i Pariz. Željeznički put kroz ovakvu klisuru, kao što je ona od Sv. Petke do Crvene reke (Gradištanski kanjon) biće, po kazivanju znalaca, jedinstvena u svetu i mnogi će evropski turisti dolaziti u Srbiju samo da ovaj tesnac vide.[39]
Magistralni put Niš-Sofija, kroz Gradištanski kanjon, izgrađena je 1964.
Do 1964. godine magistralni put Niš—Sofija pratio je trasu tzv. „vija militaris“ u periodu Rima i Vizantije, i „carigradskog druma“ u srednjovekovnom periodu u doba Osmanlija, jer je Sićevačka klisura, na istoku, zbog svojih morfoloških oblika, naročito dubine i uzine Gradiškog kanjona, predstavljala prepreku izgradnji drumske saobraćajnice. Magistralni put je idući iz Niša preko Niške Banje, sve do 1964. i probijanja Gradiškog kanjona, vodio južnim obodom Sićevačke klisure, preko Jelašnice, a zatim dolinom Kunovičke reke i preko visoravni Ploča dalje na Istok. Ova trasa je korišćena i 2006. kao zaobilaznica, u toku radova na obnavljanju puta i proširenju 13 tunela u Sićevačkoj klisuri.[40]
Samo dve decenije nakon izgradnje puta kroz Gradištanski kanjon, nagli razvoj saobraćaja i turizma prevazišao je njegove mogućnosti. On postaje ne samo usko grlo u sistemu evropskih koridora, već i ograničavajući faktor daljeg razvoja Niša koji može samo delimično da koristi prednost svog povoljnog geografskog položaja, kao važne balkanske raskrsnice. Ovaj put je i ozbiljan ekološki problem za Park prirode „Sićevačka klisura“.[41]
U cilju unapređennja saobraćaja na koridoru 10 i zaštite prirodnih i turističkih potencijala Gradištanskog kanjona i Sićevačke klisure, suprotno postojećem (međunarodnom magistralnom putu) koji ide kroz centralni deo Prirodnog parka „Sićevačka klisura“ i ozbiljno ugrožava biološki diverzitet i staništa velikog broja endemskih, starih i retkih biljaka i životinjskih vrsta i njegove prirodne lepote, projektom novog auto-puta, trasa ove interregionalne i transkontinentalne saobraćajnice opet se usmerava preko Ploče.[42]
U 21. veku nagli razvoj železničkog saobraćaja i turizma, praćen zastarelošću i lošim održavanjem železničke infrastrukture (što se vidi na gornjoj slici), prevazišao je mogućnosti ove želežničke pruge. Zato ona sve više usporava saobraćaj i postaje ne samo usko grlo u sistemu panevropskih železničkih koridora, već i ozbiljan ekološki problem po Park prirode „Sićevačka klisura“, jer pruga nije modernizovana (elektrificirana).[41]
^Ponišavlje je naziv za područja uz Nišavu locirana u Bugarskoj i Srbiji.
^Probojnica (useklina) je mesto na kome je neki vodotok probio svoje korito, obično u mekšim stenama između dve planine (npr. Sićevačka klisura je probojnica reke Nišava koja je usekla korito između Suve planine i Svrljiških planina).
^Potolina (depresija) je kopnena ili jezerska površina niža od nivoa mora.[14]
^Vetar i pesak poput pokretne brusilice oblikuju teren preko koga prelaze a najtipičniji eolski erozivni oblici su gur, prozorci, ostenjaci, pustinjsko saće i brazde (izdužene u pravcu duvanja vetra).
^ abvKostić, M., Petković V. (1935). Geologija Istočne Srbije, knj 1. Beograd: Posebna izdanja SAN, knj. CV.
^ abJanković P. T. (1909). Istorijski razvitak nišavske doline. Beograd: Posebna izdanja SAN, knj. LI
^ abJovan Ćirić,Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006),
^ abKostić M. (1955): O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja. Zbornik radova Geografskog instituta PMF-a u Beogradu, sv. 11. str. 93–111.
^ abvZakona o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94 i 53/95) u Skladu sa Zakonom o zaštiti prirode Republike Srbije.
^Zakona o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94 i 53/95)
^Žukovec, D. (2008): Pregled invazivnih biljnih i životinjskih vrsta kod nas i u svetu. Seminarski rad, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.
^Stevanović, V., Vasić, V. (1995): Pregled antropogenih faktora koji ugrožavaju biodiverzitet Jugoslavije. - In: Stevanović, V., Vasić, V. (eds.): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. - Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd.. str. 19—37.
^Martinović, M. Niška kotlina, Geneza i evolucija. Beograd 1976
^Cvijić, J. (1991). Balkansko poluostrvo. Beograd: SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Književne novine, knj. 2.
^Vujanovic V, Teofilović M, Arsenijević M. Regionalna proučavanja mineralnih voda i banja u Srbiji i AP Vojvodini i njihove osnovne geološke, geohemijske i genetske karakteristike. Beograd Institut za geološko-rudarska istraživanja i ispitivanja nuklearnih i drugih mineralnih sirovina. 1971:7: 125-6.
^Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Termalne pojave i izvori U: Istoriji Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 22–25
^Curić, Z. i Curić, B. (1999) Školski geografski leksikon, Hrvatsko geografsko društvo, Zagreb
^ abvMitić, D. Srednje ponišavlje - osnove strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu, 2006.
^Kostić, M. (1967). Niška kotlina. Beograd: Geografski institut „Jovan Cvijić”, Posebna izdanja, knj. 21.
^Kostić, M. (1967) Niška kotlina. Beograd: Geografski institut „Jovan Cvijić”, Posebna izdanja, knj. 21.
^Janković P. T. (1909). Istorijski razvitak nišavske doline. Beograd:Posebna izdanja SAN, knj. LI.
^ abvPetković, K. V. (1930). Geološki sastav i tektonski sklop Suve Planine. Posebno izdanje Srpske kralj, akademije. Beograd
^Cvijić, J. (1895). Pećine i podzemna hidrografija istočne Srbije. Glas SKA, XLVI, Beograd
^Nešić, D. (2007). Litološki i strukturni diskontinuiteti kao faktori nastanka okapina u Sićevačkoj i Jelašničkoj klisuri. Prvi kongres srpskih geografa, Zbornik radova knj. 1. str. 223–228, Beograd
^Milanković M. Astronomska teorija sekularnih varijacija klime. Glas SKA, knjiga CXLIII, Beograd (1931)
^Vidojković T. Niš i okolina. Geografski i istorijski prikaz. Opis puta 3. kongresa slovenskih geografa i etnografa u kr Jugoslaviji 1930. Beograd 1930.
^Nikolić, R. (1912). Sumnjivi glečerski tragovi na Suvoj planini. Glasnik srpskog geografskog društva, sv. 2, Beograd
^Milić, Č. (1962). Glavne odlike krasa Suve planine. Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ SANU, knj. 18. str. 93–155, Beograd
^ abvgGrupa autora (1983). Karakteristike podneblja U:Istorija Niša, od najstarijih vremena do oslobođenja od turaka 1878. godine knjiga I. Niš: Gradina i Prosveta.str 15-17
^Radovanović, M., Ducić, V. (2004). Kolebanje temperature vazduha u Srbiji u drugoj polovini XX veka. Glasnik Srpskog geografskog društva, sveska 84 (1).
^T. Popović, O. Jovanović, B. Zivlak, Trendovi temperature i padavina u SCG kao moguća posledica globalnog otopljavanja Konferencija „Sistemi upravljanja zaštitom životne sredine“, NVO“ Zora XXI", CD, Novi Sad, 2004.
^Izveštaj o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Prostorni plan administrativnog područja Grada Niša do 2021., JP Zavod za urbanizam Niš
^M. Kostić, O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja, Zbornik radova, sv. 11, Geografski institut Prirodnomatematičkog fakulteta, Beograd, (1955). str. 100.
Stojančević V. (1996) Jugoistočna Srbija u XIX veku (1804—1878), Niš
Simonović R. Đorđe, (1976) Sistemi seoskih naselja u užoj Srbiji, „Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije — IAUS“, Beograd
Stevanović, V., Vasić, V. (1995): Pregled antropogenih faktora koji ugrožavaju biodiverzitet Jugoslavije. — Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. — Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd.
Simić, Dragan (2008). Ptice Srbije i područja od međunarodnog značaja. LOA-Liga za ornitološku akciju Srbije. ISBN978-86-911303-0-5.
Ćirić, J. (1995). Enciklopedija Niša – Priroda, prostor, stanovništvo. Niš:Gradina.
Ćirić J, (2006), Gradište, hronika sela, Monografija. Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš.
Ćorović Vladimir, (2001) Istorija srpskog naroda, Janus, Beograd,
Cvijić, J. (1991). Balkansko poluostrvo. Beograd: SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Književne novine, knj. 2.
Srbija
