Druga tuzlanska operacija NOVJ

Druga tuzlanska operacija NOVJ je operacija Trećeg korpusa NOVJ u januaru 1944. koja je vođena u sklopu Zimskih operacija 1943/1944, sa dvostrukim ciljem. Pored neposrednog cilja - osvajanja Tuzle kao važnog centra i resursa za oslobodilačku borbu, operacija je takođe trebalo da stvori alternativno žarište borbi i omete odvijanje nemačkih operacija u zapadnoj Bosni.

Druga tuzlanska operacija NOVJ
Deo Drugog svetskog rata
Vreme 16 — 20. januar 1944. Mesto grad Tuzla i prilazne komunikacije Ishod Pobeda nemačkog Vermahta i vojske NDH
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Nemački Vermaht Snage NDH
Komandanti i vođe
General Kosta Nađ, komandant Trećeg udarnog korpusa NOVJ	General Švarcneker (nem. Schwartznekker), komandant Borbene grupe „Švarc“
Uključene jedinice
III udarni korpus NOVJ	Borbena grupa „Švarc“ V SS dobrovoljačkog brdskog korpusa II zborno područje vojske NDH
Jačina
10.000 boraca	nepoznato

Severoistočna Bosna i grad Tuzla kao njen centar predstavljali su snažno uporište NOP tokom jeseni 1943, naročito nakon prvog oslobođenja Tuzle 2. oktobra 1943. u Prvoj tuzlanskoj operaciji NOVJ. Tokom decembra 1943. nemačka Druga oklopna armija preduzela je niz opsežnih operacija krupnim snagama protiv NOVJ, od kojih su operacije "Kugelblic“ (nem. Kugelblitz) i "Šnešturm“ (nem. Schneesturm) zahvatile područje severoistočne Bosne. Ovim operacijama Nemci su ovladali gradovima i komunikacijama u ovom području, tako da je fokus njihovih ofanzivnih dejstava u januaru 1944. prenet u centralnu i zapadnu Bosnu, gde su pozicije Nemačke i njenih saveznika bile ozbiljno ugrožene, naročito Prvom banjalučkom operacijm NOVJ.

Usled ove situacije štab Trećeg udarnog korpusa NOVJ doneo je odluku da pređe u ofanzivu na svom području, kako bi ponovo zauzeo izgubljene pozicije u severoistočnoj Bosni, i ujedno smanjio nemački pritisak u zapadnoj. Grad Tuzla je predstavljao ključni cilj ovih napada.

Nakon koncentracije snaga, napad na Tuzlu započeo je u večernjim časovima 16. januara 1944. Jedinice NOVJ tokom četvorodnevnih napada nisu uspele da slome odbranu osovinskih snaga u Tuzli. Usled gubitaka i zamora jedinica štab korpusa 20. januara 1944. ujutro naredio je prekid operacije i izvlačenje snaga. Osovinske snage iz Tuzle i Gračanice istovremeno su preduzele protivudar, tako da su se delovi južne napadne kolone izvlačili u otežanim uslovima jakog neprijateljskog pritiska i pretrpeli osetne gubitke.

Angažovane snage NOVJ i plan napada

Štab Trećeg udarnog korpusa NOVJ raspolagao je sa tri divizije (Šesnaestom, Sedamnaestom i Dvadesetsedmom) i pet partizanskih odreda (Majevički, Posavski, Trebavski, Birčanski, Ozrenski, Romaniski i Tuzlanski NOP odred).

Štab korpusa je 11. januara 1944. izdao zapovest za napad na Tuzlu i postavio sledeće zadatke napadnim kolonama:

1. severna i istočna kolona (komandant, pukovnik Danilo Lekić), — sastava: 18. hrvatska brigada, Tuzlanski partizanski odred, Prva brigada 16. vojvođanske divizije i Petnaesta majevička udarna brigada, — da sa položaja selo Muslimanska Obodnica — selo Gornje i Donje Breške — selo Mijatovići izvrše napad opštim pravcem Brusnice (trig. 546) — Visoko Brdo (k 527) — selo Cerovi — Parlog — Slani bunar — pravoslavna crkva u centru Tuzle i da ovladaju delom Tuzle severno od reke Jale;
2. južna kolona (komandant, pukovnik Gligo Mandić), — sastava: Šesta istočnobosanska brigada, 16. muslimanska i 19. birčanska brigada, — da sa položaja selo Par-selo — selo Petrovice izvrši napad opštim pravcem Crveno Brdo — Ilinčica — Tuzla i da ovlada gradom južno od reke Jale, spajajući se u centru grada (kod pravoslavne crkve) sa severnom i istočnom kolonom;
3. zapadna kolona (komandant, kapetan Mitar Minić), — sastava: Romanijski i Ozrenski partizanski odred, — da napadne neprijateljske posade izmedu sela Bukinja i Lukovca, povezujući se u pravcu selo Dobošnice sa delovima 16 divizije.

Druga i Treća vojvođanska udarna brigada i Trebavski odred trebalo je da zauzmu Gračanicu i aktivnim dejstvima na komunikaciju Doboj - Miričina obezbeđuju napad na Tuzlu od Doboja.

Četvrta brigada 16. divizije i Birčanski partizanski odred trebalo je da se orijentišu prema Zvorniku, da po mogućstvu zauzmu Zvornik, poruše most na Drini, i da komunikaciju Zvornik — selo Capardi — selo Prnjavor onesposobe za saobraćaj motomih vozila, čime bi se sa tog pravca onemogućilo pristizanje pomoći garnizonu u Tuzli.

Peta brigada 16 divizije, Majevički i Posavski partizanski odred imali su zadatak da zatvore pravac Brčko — Tuzla. Trebalo je da posednu položaje na liniji selo Navioci — selo Brnjik — selo Pukiš, i da izvidnicama kontrolišu teren u pravcu Brčkog. Peta brigada je određena u rezervu severne kolone, a prema zapovesti Štaba korpusa imala je da se za vreme napada nalazi u selo Naviocima.

Početak napada je predviđen za 16. januar u 20 časova.

Angažovane osovinske snage i organizacija odbrane

Prema bojnoj relaciji za januar 1944. Zapovjedništva II zbornog područja , u Tuzli i njenom širem rejonu nalazila se 3. lovački zdrug:

- 5. lovačka pukovnija sa 1. i 3. bojnom u Tuzli, a sa 2. bojnom u Simin Hanu,

- 8. lovačka pukovnija u Gračanici (1. bojna u selu Miričini).

Međutim, pošto je štab nemačkog korpusa uočio grupisanje snaga NOVJ i otkrio njihove namere, on je, da bi pojačao odbranu Tuzle, 18. januara grupisao ceo 3. lovački zdrug u Tuzli i najužoj okolini. Noću 13/14. januara stigla je iz pravca Doboja i nemačka borbena grupa „Švarc“ (nem. Kampfgruppe Schwartz) pod komandom generala Švarcnekera (nem. Schwartznekker).

Formacija i tačna jačina ove borbene grupe nisu poznati autorima prikaza, ali pošto joj je komandant bio general i pošto je imala četu tenkova i nešto tanketa, kao i divizion artiljerije, pretpostavljalo se da ima 1.000—2.000 vojnika.

General Švarcneker je po dolasku preuzeo komandu nad celokupnom odbranom Tuzle. Saznavši 15. januara da će napad biti izvršen sutradan, štab odbrane Tuzle je sa dve bojne 5. lovačke pukaovnije poseo severni odsek odbrane Tuzle, sa jednom bojnom istog puka položaje kod Simina Hana (jedna četa u Gornjoj Tuzli), a sa 8. lovačkom pukovnijom južni i jugozapadni odsek odbrane Tuzle (sa jednom četom u s. Miričini). Ostale njegove snage su se nalazile u samoj Tuzli.

Odbrana Tuzle je bila dobro organizovana. Glavna osovinska uporišta van grada bila su: severno od Tuzle selo Tušanj, zaseoci Piskavica, Kojšino i Gradina, a južno Ilinčica. Na ovim položajima bili su izgrađeni zemljani bunkeri i iskopani rovovi povezani saobraćajnicama. Ispred rovova i zaklona nalazila se žična prepreka. Položaji su bili u međusobnoj vatrenoj vezi. Na pojedinim mestima bila su postavljena i protivpešadiska minska polja. Na samoi periferiji i u unutrašnjosti grada, na najvažniiim pristupima i raskrsnicama, osovinske snage su izgradile bunkere, a mnoge zgrade podesile za odbranu. Svi glavni ulazi u grad bili su zabarikadirani. Oko dva haubička diviziona nalazila su se kod zapadnog i istočnog logora, a jedna baterija je bila isturena na Gradini.

Osim pomenutih snaga, na železničkoj pruzi Tuzla - Doboj, u selima Miričini, Dobošnici, Lukavcu i Puračiću i još nekim zaseocima nalazile su se posade zelenokadrovaca. Kod važnijih objekata na železničkoj pruzi bili su od kamena i armiranog betona izgrađeni dvospratni bunkeri. Na Ozrenu, Trebavi i Majevici nalazile su se četničke grupe, koje su predstavljale izvesnu opasnost za jedinice NOVJ iz pozadine.

Najbliži garnizoni, iz kojih je mogla stići pomoć napadnutom garnizonu u Tuzli, bili su Doboj, Brčko i Zvornik. U Doboju su se nalazile snage od oko 1.000 ustaša i domobrana, u Brčkom 1.000—2.000 ustaša, domobrana i zelenokadrovaca, a u Zvorniku manje snage četnika, Nemaca i zelenokadrovaca jačine do 1.000 vojnika.

Tok borbenih dejstava

Prema naređenju za napad, spoljašnju odbranu Tuzle trebalo je 16. januara 1944. u 20:00 da napadne koordinirano i istovremeno sedam brigada. Međutim, iz više razloga (loše procenjeno neophodno vreme marša, lokalne čarke sa grupama protivnika, ispadi nemačkih borbenih grupa), ni jedna brigada nije stigla na vreme na polazni položaj. Stoga su jedinice ulazile u napad pojedinačno, sukcesivno i nepovezano, sve do 24:00. Na nekim sektorima napad se gotovo nije ni osetio. Napad severne kolone otpočeo je tek oko 23 časa nepovezanim čarkama, bez dovoljno odlučnosti i upornosti. Štab 16. divizije o ovom napadu u svojoj analizi, pored ostalog, kaže:

Dobijao se utisak da se ne radi, ne samo o organizovanom napadu na grad, nego, štaviše, ni o jednom demonstrativnom napadu.

Neposredan napad na ključne tačke odbrane na južnoj strani, Crveno Brdo i Ilinčicu, preduzet je tek posle pola noći. Jedinice 16. muslimanske brigade su u napadu na Ilinčicu uspele da zauzmu prvu liniju utvrđenja, ali je njihovo dalje nastupanje bilo zadržano snažnom vatrom automatskih oruđa sa Ilinčice i artiljerijskom vatrom sa Gradine, kao i protivpešadiskim minskim poljima.

Pred jutro 17. januara štab korpusa naredio je svim jedinicama povlačenje iz grada na polazne položaje radi sređivanja i pripreme za novi napad. Iako prvi napad nije bio uspešan, ipak je protivnik bio sateran u rovove, a borci NOVJ su se našli na jurišnom odstojanju, puni vere u uspeh napada koji je trebalo ponoviti 17. januara u 20 časova. Pre početka ovog napada održan je sastanak sa štabovima bataljona. Na njemu je istaknut značaj zauzimanja Tuzle i data su uputstva za izvršenje postavljenog zadatka. Ukazano je i na greške iz napada prethodne noći, naročito u pogledu slabog sadejstva unutar bataljona i između bataljona“.

Napad je ponovljen istim snagama i istim pravcima 17. januara u 20:00, ovaj put uz nešto bolje ostvareno sadejstvo. Šesnaesta muslimanska brigada uspela je oko 23 časa da zauzme Ilinčicu, jedan od ključnih položaja odbrane. Ipak, usled slabosti napada na severnom sektoru, i zbog toga što su 15. majevička i 18 hrvatska brigada zadržane borbama na prilazima gradu, branioci su bili u stanju da koncentrišu vatru i ljudstvo na Ilinčici, tako da je Šesnaesta muslimanska brigada pred zoru naterana na povlačenje.

Izvestan uspeh ostvarila je i Prva vojvođanska brigada NOVJ, uklinivši se u neprijateljske rovove. S obzirom da napad nije obećavao uspeh, jedinice su pred jutro ponovo povučene na polazne položaje. Prilikom izvlačenja ove dve brigade pretrpele su značajne gubitke.

Napad je obnovljen 18. januara u 20:00. Štab korpusa uveo je u napad Prvu južnomoravsku brigadu kao pojačanje na desnom krilu južne napadne kolone, a štab 16. divizije izvukao je iz borbe 1. vojvođansku i zamenio je Petom vojvođanskom, koja je bila u divizijskoj rezervi.

Jedinice 6. istočnobosanske brigade i ove noći zauzele su Kreku i prodrle dublje u grad, vodeći ulične borbe. Međutim, pošto su izostali uspesi ostalih snaga, i pošto su osovinske snage čvrsto držale ključne položaje Kojšino, Gradinu i Iilinčicu u svojim rukama, pred zoru je ponovo usledilo izvlačenje.

U međuvremenu se ispoljio napad 1. lovačke pukovnije NDH od Doboja, koja je 18. januara uspela da prodre u Gračanicu, ali su Druga i Treća vojvođanska uspele da je zaustave.

Snage 3. korpusa obnovile su napad i 19. januara uveče. U ovom napadu južna kolana dodatno je ojačana Romanijskim odredom. Njegovi delovi uspeli su da se tokom noći probiju u grad, ali su i ovaj put branioci uspeli da zadrže ključne položaje, pa je pred zoru napad ponovo obustavljen.

Štab korpusa je, procenivši odnos snaga, te znatne gubitke i veliku zamorenost svojih jedinica, naredio prekid operacije i odvajanje napadnih jedinica od neprijatelja. Ovo su iskoristile nemačko-kvislinške snage, i pokrenule su protivnapad. Njihovo koncentrično nastupanje iz Tuzle i Gračanice dovelo je snage južne napadne kolone u težak položaj prilikom povlačenja, budući da je zaštita njihovih prilaznih pravaca oslabljena ubacivanjem Prve južnomoravske i Romanijskog odreda u neposredan napad na grad.

Rezultat operacije

Treći udarni korpus NOVJ ovom operacijom izvršio je naređenje Vrhovnog štaba o uznemiravanju neprijatelja radi vezivanja njegovih snaga. Međutim, u pogledu svog taktičkog cilja, odnosno zauzimanja Tuzle sa okolinom, operacija je predstavljala neuspeh. Jedinice korpusa su u ovim napadima pretrpele znatne gubitke od oko 1.000 boraca izbačenih iz stroja. Prva vojvođanska brigada imala je 62 poginula i 161 ranjenog borca.

Nije postignut ni postavljeni cilj preokretanja tendencije osipanja podrške i ponovnog učvršćivanja kvislinških snaga na ovom važnom području nakon decembarske ofanzive.

Procjena »da borbenost neprijatelja nije na visini, da mu je moral slab i da postoji mogućnost predavanja većih dijelova«, nije bila realna. Naprotiv, borbenost i moral bili su mu na visini, a o predaji ni najmanjih dijelova nije bilo ni govora. Utvrđenja ne samo da nisu bila oštećena poslije našeg napuštanja Tuzle, nego su u velikoj mjeri ojačana.

Lokalne zelenokadrovske i četničke grupe ponovo su zauzele jasan neprijateljski stav prema NOVJ.

Ipak, ni snage korpusa nisu bile uzdrmane ni bitno oslabljene. Nakon neuspelog napada na Tuzlu one su dekoncentrisane po celom korpusnom području, gde su nastavile sa vlastitim sređivanjem i jačanjem, i napadima na manje grupacije, komunikacije i utvrđene tačke Nemaca i kvislinga.

Tokom narednih mesec dana snage korpusa u borbama tokom februara zauzele Bosanski Šamac, Vareš, Han Pijesak, Sokolac, Rogaticu, Gradačac, Bratunac, Srebrenicu i druga manja mesta.

Neuspeh operacije nije doveo do bitne promene odnosa snaga u istočnoj Bosni. Usled značaja ovog područja štab Druge oklopne armije bio je odlučan da preokrene situaciju u svoju korist, pa je, po pristizanju 13. SS divizija kao pojačanja V SS korpusu, sredinom marta 1944. pokrenuo novu opsežnu ofanzivnu operaciju u dvomesečnom trajanju.

Uzroci neuspeha

Komandanti angažovanih divizija u svojim posleratnim knjigama navode sledeće uzroke neuspeha:

Nemački obaveštajci su dekodirali šifre kojima je bio zaštićen radio-saobraćaj NOVJ, pa su nemački štabovi bili unapred upoznati o namerama, planovima i pripremama snaga NOVJ. Postizanje taktičkog iznenađenja bilo je predviđeno naređenjem Štaba Trećeg korpusa, ali usled ovoga ono nije moglo biti postignuto.

U takvim okolnostima, nakon pristizanja pojačanja i koncentrisanja osovinskih snaga u odbrani, odnos snaga postao je nepovoljan po NOVJ.

Načelnik obavještajne službe 17. divizije saopštio je Štabu, ujutro 14. januara, da je jača njemačka motorizovana kolona sa tenkovima i artiljerijom, pred mrak i u toku noći 13. januara, stigla u Tuzlu sa pravca Zvornika. Vijest je odmah saopštena Štabu 3. korpusa, s napomenom - pošto je već bila izdata zapovijest Korpusa za napad - da bi možda bolje bilo izvesti demonstrativan a ne odlučan napad. Komandant korpusa se nije složio.

Svi autori navode nedovoljno sadejstvo između jedinica u napadu kao bitan razlog neuspeha. Takođe, komandant 16. vojvođanske divizije navodi da Četvrta vojvođanska udarna brigada nije izvršila dobijeni zadatak zatvaranja pravca Zvornik-Tuzla, tako da su za sve vreme napada nemačke snage uspevali da drže otvorenim ovaj pravac. Zbog toga je nakon operacije Štab Četvrte vojvođanaske brigade pozvan na odgovornost.

Vidi još

• Zimske operacije 1943/1944 u centralnom delu Jugoslavije
• Prva tuzlanska operacija NOVJ

Literatura

• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. oktobar 2014)
• Grujić, Periša (1959). ŠESNAESTA VOJVOĐANSKA DIVIZIJA NOVJ. Beograd: Vojno delo. 
• Romac, Paško (1979). KAZIVANjE O ŠESNAESTOJ VOJVOĐANSKOJ BRIGADI. Novi Sad: Institut za istoriju. 
• Gligorije Gligo Mandić: 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA. Vojnoizdavački zavod, Beograd 1976. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. septembar 2011)
• Rudi Petovar - Savo Trikić: ŠESTA PROLETERSKA ISTOČNOBOSANSKA BRIGADA Vojnoizdavački zavod, Beograd 1982. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. april 2013)
• MLADOST SLOBODI DAROVANA (PRVA VOJVOĐANSKA BRIGADA - SEĆANjA), Institut za istoriju Novi Sad 1991. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. avgust 2012)
• Žarko Atanacković: DRUGA VOJVOĐANSKA NOU BRIGADA Vojnoizdavački zavod, Beograd 1978. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011)
• Radovan Panić: TREĆA VOJVOĐANSKA NOU BRIGADA. Beograd 1980 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011)
• Grupa autora: ŠESNAESTA MUSLIMANSKA NOU BRIGADA, Istorijski arhiv Sarajevo, Tuzla, 1981. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. maj 2011)