Википедија

Dušanov zakonik

Dušanov zakonik[1] (u starim prepisima se naziva Zakon blagovjernago cara Stefana) je uz Zakonopravilo[2][3][4] Svetog Save, najvažniji zakon srednjovekovne Srbije. Donet je na saboru vlastele i crkvenih velikodostojnika, održanom na Vaznesenje Gospodnje, 21. maja 1349. godine u Skoplju, i dopunjen je na saboru održanom 31. avgusta 1354. godine u Seru. Zakon je usvojen sa ciljem da se srpska država uredi propisima koji bi važili za celo carstvo i podjednako za sve podanike.

Dušanov zakonik, jedan od starijih prepisa, Prizrenski prepis iz prve četvrtine 16. veka. Danas se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu.
Hilandarski prepis Dušanovog Zakonika iz prve trećine ili druge četvrtine 15. veka

Sadržina Zakonika uredi

Dušanov Zakonik je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima Stefan Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava.[5] Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika.[6][7]

Prvih 38 članova posvećeno je crkvi, njenim služiteljima i posedima, slede odredbe koje se odnose na povlastice vlastele i slobodnih ljudi i njihove dužnosti, a potom odredbe koje govore o obavezama zavisnog stanovništva, sebara (kmetovi i zemljoradnici). U nastavku dolaze odredbe o sudstvu, o kaznama za različite vrste krivičnih i drugih prestupa. Dušanov zakonik je sadržao 201 član (prema izdanju Stojana Novakovića iz 1898. godine),[8] ali se, u zavisnosti od sačuvanog prepisa, sastoji od 135 do 201 člana. Odredbe zakonika regulišu raznovrsne oblasti prava, ali njihov cilj nije da bio da predvidi sve slučajeve, već samo nova pitanja.

Zakonik sačinjava jedinstvenu pravnu celinu zajedno sa dva vizantijska pravna akta: Zakon cara Justinijana (Justinijanov zbornik) i skraćena Sintagma Matije Vlastara.

 
Car Dušan, freska iz manastira Lesnovo, oko 1350.
 
Srbija u vreme cara Dušana, oko 1350.

Rad na Zakoniku je započet odmah posle krunisanja Dušana za cara Srba i Grka (u originalu: car Srbljem i Grkom) 1346. godine. U samom nazivu svoje titule car Dušan je istakao svoju nameru da bude naslednik Vizantijskih careva, a Srpsko carstvo je trebalo da nasledi Vizantijsko carstvo. Naime, srpska država je i pre zakonika poznavala razne pravne norme koje su se bavile odnosima među ljudima, funkcionisanje institucija i delovanje vladarevih službenika.

Još prilikom osnivanja autokefalne srpske crkve, Sveti Sava je preveo vizantijski zbornik crkvenih prava Nomokanon (Zakonopravilo), koji je sadržao i pravila imovinskog prava, propise o građenju i drugo. U Srbiji se preko Zakonopravila Svetog Save već 130 godina primenjivala rimsko-vizantijsko pravo. Postojala su i dva manja pravna teksta: Zemljoradnički zakon i Zakon cara Justinijana prevedena sa grčkog, koji su regulisali odnose zemljoradnika i neka pitanja o nasleđivanju. Zakonsku snagu su imale i povelje Dušanovih prethodnika, koje su regulisale obaveze podanika nad crkvenim vlastelinstvima, sudsku nadležnost nad njima i slične predmete. Povelje vladara izdate Dubrovčanima koje su propisivale načine suđenja na njihovim međusobnim sporovima. Osim pisanih izvora prava, veliku ulogu je imalo i običajno pravo, čije su norme, mada nisu bile zapisane, bile poznate i prenosile su se s kolena na koleno i prožimale se kroz sve oblasti društvenog života, zajedno s običajima i verovanjima, a važilo je za male društvene zajednice, iz kojeg su izašla i prava o položaju i pravima vladaoca i dužnostima podanika.

Dušanov zakonik je predstavljao potpuno ujedinjenje srpskog i vizantijskog pravnog poretka u čitavoj državi. Car Dušan je želeo da sa jedne strane Zakonikom ojača centralnu vlast i učvrsti državu, a sa druge strane da obuzda zahteve srpske velike vlastele, koja se u doba njegovih osvajanja prekomerno osilila i svojim decentralizmom slabila državnu vlast. Detaljno su uređena prava i obaveze pojedinih staleža, kao i odnosi među staležima, da bi se na taj način uveo red u državi. Pored propisa kojima je uređivao položaj srpske crkve i vlastele, Zakonik je sadržao i propise bračnog prava, građanskopravne i krivičnopravne propise, kao i pravila sudskog postupka. S obzirom na širinu oblasti društvenih odnosa koje je uređivao, Zakonik se može smatrati za ustav srednjovekovne Srbije. Nema podataka o reagovanju srpske velike vlastele i o njenom mogućem protivljenju ovom Zakoniku.

U svakom slučaju, situacija u Srbiji se razlikovala od situacije u Češkoj u isto vreme. Tamo se vlastela otvoreno i uspešno suprotstavila zakonodavnom pokušaju Karla IV. Odlučan otpor češke velike vlastele (panova) sprečio je da Majestas Karolina bude usvojena u Sejmu.

Iako je Dušan ubrzo posle proglašenja Zakonika umro (1355), a srpska država uskoro došla pod Osmansko carstvo (1459), Dušanov zakonik je i dalje u narodu živeo, što najbolje dokazuju mnogi prepisi tog pravnog spomenika sve do 18. veka. Original Dušanovog zakonika nije sačuvan, ali postoji preko 20 prepisa. Najstariji prepis (verovatno najbliži originalu) potiče iz Struge (14. vek). Posle njega sledi prepis iz Prizrena (15. vek), koji je najpoznatiji, a zatim niz kasnijih prepisa koji se sadržinom udaljavaju od starijih. Zakonik će biti upamćen kao vrhovni pravni akt koji je srednjovekovnu Srbiju uspostavio kao pravnu državu.

O izdanjima Dušanovog zakonika uredi

Prva vest o prepisu Dušanovog zakonika potiče od mitropolita Jovana Rajića koji ga spominje u svojoj Istoriji. Njemu su morali biti poznati i prepisi koje su izrađivali gimnazijalci u Karlovcima, ali pošto su to bili prepisi sa očiglednim obeležjem skorašnjosti, nisu mu ulivali poverenja. Izdavač Istorije Stefan Novaković je, bez Rajićevog znanja, priključio njegovom delu i jedan prepis Dušanovog zakonika, koji se nalazio u posedu braće Tekelija. Ovo izdanje je bilo na osnovu lošeg prepisa, ali je ostavilo dubok utisak u tadašnjem učenom svetu. Ovo izdanje je preveo na nemački Johan Kristijan Engel 1801. Iako Engel nije dobro poznavao srpski jezik, pa mu je i prevod vrlo loš, probudio je interesovanje kod širokog kruga čitalaca učene Evrope. U potrazi za drugim prepisima Dušanovog zakonika prvo je pronađen rakovački prepis, koji je objavio Georgije Magarašević. I ovo izdanje je bilo loše, ali je dalo osnovu za dalje proučavanje drugih prepisa.

Slovak Pavel Josef Šafarik je 1831. opisao tri prepisa Dušanovog zakonika (rakovački, ravanički i hodoški). Uskoro je štampao Zakonik na ćirilici i latinici, kao i nemački prevod rakovačkog prepisa, sa izvesnim dopunama iz hodoškog. Ovo izdanje je poslužilo Stojanu Novakoviću kao uzor za proučavanje novih otkrivenih prepisa Dušanovog zakonika. Do sredine 19. veka znalo se za deset prepisa. Novi polet u proučavanju Zakonika je donelo otkrivanje Prizrenskog prepisa. Stojan Novaković je 1870. štampao Dušanov zakonik prema ovom prepisu, ali ne u rasporedu kakav je zatekao, već ga je složio u lođički red, čime je samo otežao njegovo proučavanje, a svoje izdanje učinio praktično neupotrebljivim. Srećom, Teodor Zigelj je već 1872. štampao Dušanov zakonik na osnovu istog prepisa. To je bilo odlično izdanje za ono vreme. Prizrenski prepis će dugo ostati glavna osnova za utvrđivanje teksta Zakonika. Timotej Florinski je 1888. napisao obimno delo o Dušanovom zakoniku, u kome je štampao Zakonik prema struškom prepisu uz opširne komentare.

Stojan Novaković u Beogradu 1898. štampao je svoje drugo izdanje Dušanovog zakonika i ponovo je osnova bio Prizrenski prepis.[9] Dodato je 12 članova iz rakovačkog, ali i sa mnogim dopunama iz drugih prepisa (koje je smatrao manje vrednim od prizrenskog). Teže razumljive članove dao je u slobodnom prevodu. Ovo njegovo izdanje je do danas ostalo osnova za proučavanje, pa se uvek ponavlja broj članova i red kojim su poređani, jer su se brojevi povezali sa propisima. Poslednje je izdanje Nikole Radojčića iz 1960, koji se usredsredio na rekonstrukciju teksta, koja će biti što bliža originalu. Njegov prevod je odličan.

Prizrenski rukopis je bio odnet iz Srbije u vreme Prvog svetskog rata, a vraćen je 1935, nemački poslanik fon Heren ga je predao predsedniku vlade Stojadinoviću.[10]

Prepisi Dušanovog zakonika uredi

Danas je poznato da postoji 24 prepisa Dušanovog zakonika. Najstariji je struški prepis iz 1373. Nije sačuvan ceo, već samo oko 100 članova. Sledeći je atonski prepis (oko 1418. godina), a iz tog vremena je i studenički prepis. Iz 15. veka su hilandarski, bistrički i prizrenski prepis koji ima najbogatiji tekst. U Rakovačkom prepisu (oko 1700 godina.) se jedino nalazi poslednjih 12 članova i Reč cara Dušana uz Zakonik.

Prva vest o prepisu Dušanovog zakonika potiče od mitropolita Jovana Rajića koji ga spominje u svojoj Istoriji.

Slovak Pavel Josif Šafarik je 1831. opisao tri prepisa Dušanovog zakonika (rakovački, ravanički i hodoški). Uskoro je štampao Zakonik na ćirilici i latinici, kao i nemački prevod rakovačkog prepisa, sa izvesnim dopunama iz hodoškog. Ovo izdanje je poslužilo Stojanu Novakoviću kao uzor za proučavanje novih otkrivenih prepisa Dušanovog zakonika. Do sredine 19. veka znalo se za deset prepisa. Novi polet u proučavanju Zakonika je donelo otkrivanje Prizrenskog prepisa.[11]


Rukopisi starije redakcije uredi

  1. Struški prepis

Struški rukopis je jedini sačuvani prepis iz 14. veka. Prema vodenim znakovima nastao je u poslednjoj deceniji 14. veka. Struški prepis čini petnaest strana nekadašnje rukopisne knjige. Na ovim stranama, koje je delom uništila vlaga, sačuvano je u celosti ili u delovima ukupno 105 članova Zakonika.[12] Rukopis je 1845. godine pronašao u Strugi (danas u Republici Makedoniji) ruski slavista Viktor Ivanovič Grigorovič. Posle njegove smrti 1876. poveren je na čuvanje Rumjancovskom muzeju u Moskvi. Danas se čuva u ruskoj Državnoj biblioteci u Moskvi. Naziv Struški prepis dao mu je Valtazar Bogišić.[13]

  1. Atonski rukopis (druga četvrtina 15. veka, oko 1420-1450)
  2. Studenički rukopis (oko 1430. godine)
  3. Hodoški rukopis
  4. Hilandarski rukopis (prva trećina ili druga četvrtina 15. veka)

Novija izdanja Dušanovog zakonika uredi

  • Zakonik cara Stefana Dušana, Beograd, 1975.
  • Zakonik cara Stefana Dušana (struški i atonski prepis) knjiga 1, Beograd, 1975.
  • Zakonik cara Stefana Dušana (studenički, hilandarski, hodoški i bistrički prepis) knjiga 2, Beograd, 1981.
  • Zakonik cara Stefana Dušana (baranjski, prizrenski, šišatovački, rakovački, ravanički i sofijski prepis) knjiga 3, Beograd, 1997.
  • Dušanov zakonik (bistrički prepis), Beograd, 1994.
  • Dušanov zakonik, pr. Đ. Bubalo, Zavod za udžbenike-Službeni glasnik, Beograd 2010.

Papa Kliment VI i Dušanov zakonik uredi

Kada je papa Kliment VI čuo da su tri člana Dušanovog zakonik] (5., 6. i 7.) usmerena protiv katoličke propagande među Srbima i u njima se govori o latinskoj jeresi, papa je pretio Dušanu da uništi ta tri člana ili će protiv njega podići Evropu (...contro di lui con le forze d Europa).[14]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Dusanov Zakonik Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. septembar 2012), Pristupljeno 1. 4. 2013.
  2. ^ Nomokanon — ISTORIJSKA BIBLIOTEKA, Pristupljeno 1. 4. 2013.
  3. ^ Wayback Machine
  4. ^ miodrag petrovic — zakonopravilo sv.save.zip — 4shared.com — online file sharing and storage — download, Pristupljeno 1. 4. 2013.
  5. ^ Wayback Machine
  6. ^ S. P. Scott: The Civil Law, Pristupljeno 1. 4. 2013.
  7. ^ ::: The Roman Law Library (Last Update : July 20, 2012 ) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. avgust 2012), Pristupljeno 1. 4. 2013.
  8. ^ Narodna enciklopedija, St. Stanojević, Zagreb, 1925—1929.
  9. ^ Novaković 1898, str. 5, 9.
  10. ^ "Vreme", 10. sept. 1935
  11. ^ Dušanov zakonik
  12. ^ Bubalo 2010, str. 26.
  13. ^ Bubalo 2010, str. 26-27.
  14. ^ Srećković, Pantelija (2021). Istorija srpskoga naroda. Mladenovac: Mirdin. str. 681, 682. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Душанов_законик&oldid=27548622”