Katepanat Ras
Katepanat Ras, odnosno Raški katepanat ili Raška katepanikija (grč. Κατεπανίκια του Ρασου) je bila vizantijska vojno-upravna oblast, odnosno katepanat (grč. κατεπανίκιον), koja je postojala u periodu od oko 971. do oko 976. godine, a obuhvatala je istočni deo srednjovekovnih srpskih zemalja u unutrašnjosti. Na čelu oblasne uprave nalazio se carski namesnik, odnosno katepan, sa sedištem u tvrđavi Ras, po kojoj je katepanat i dobio ime.[1][2][3][4]
| Katepanat Ras Κατεπανίκιον του Ρασου Raški katepanat | |||
|---|---|---|---|
 Položaj Raške u sklopu srpskih zemalja sredinom 10. veka | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | jugoistočna Evropa | ||
| Prestonica | Stari Ras | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | grčki | ||
| Religija | pravoslavlje | ||
| Politika | |||
| Oblik države | katepanat | ||
| — katepan | protospatar Jovan | ||
| Istorija | |||
| Postojanje | |||
| — Osnivanje | 971. | ||
| — Ukidanje | 976. | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
Osnivanje katepanata sa sedištem u Rasu bilo je posledica osvajačke politike vizantijskog cara Jovana I Cimiskija, koji je tokom 971. godine dovršio pokoravanje Prvog bugarskog carstva, a zatim je zaposeo i deo srpskih zemalja, uključujući i istočnu oblast dotadašnje Kneževine Srbije. Katepanat nije bio dugog veka, pošto je već tokom 976. godine došlo do izbijanja slovenskog ustanka na širem prostoru od Makedonije do Bugarske, usled čega je propala i vizantijska uprava u srpskim oblastima, koje su delimično potpale pod vlast novostvorenog Samuilovog carstva.[5][6][7]
Osnivanje uredi
Vizantijski car Nićifor II Foka je 965. godine odbio da Bugarima isplati danak koji je mirovnim sporazumom iz 927. godine bio predviđen. Međutim, Nićifor je bio prezauzet ratovanjem na istoku kako bi se u potpunosti mogao posvetiti ratu sa Bugarskom. Zbog toga u pomoć poziva svoje saveznike Ruse. Svjatoslav, ruski knez, odaziva se pozivu. Vizantinci su računali na to da Rusi izvrše samo diplomatski pritisak na Bugarsku. Svjatoslav je, međutim, pokrenuo ogromnu vojsku koja je ubrzo osvojila ključne teritorije Prvog bugarskog carstva na severoistočnom Balkanu (967-969). Strahoviti poraz su Bugari doživeli u bici kod Silistre koja je vođena na proleće 968. godine. Bugari su priznali vrhovnu vlast Rusije. Novi vizantijski car, Jovan I Cimiskije, bio je zauzet gušenjem ustanka Varda Foke zbog čega nije stigao da interveniše po pitanju ekspanzije Rusije. Početkom sledeće, 971. godine, Cimiskije pokreće kampanju protiv Rusa. Pobedama kod Arkadiopolisa i Dorostre, Cimiskije je proterao Ruse sa Balkana. Reokupacija Balkanskog poluostrva okončana je krajem 971. godine.
Srbija do stvaranja katepanata uredi
Nakon Simeonove smrti (927), njegov naslednik Petar sklopio je mir sa Vizantijom. Bugarski car bio je pod jakim uticajem Romana Lakapina. U takvoj situaciji stvoreni su uslovi za oslobođenje Srbije. Časlav je pobegao iz Bugarske i vratio se u Srbiju. Priznao je vrhovnu vlast vizantijskog cara i od njega zatražio pomoć. Car Konstantin Porfirogenit piše da je Časlav „sredio i naselio zemlju i kao arhont se u njoj učvrstio“. Nije poznata teritorija na kojoj je Časlav vladao. Na zapadu se graničio sa Hrvatskom, a na zapadu i jugozapadu sa Zahumljem, Travunijom i Dukljom. U sastavu Srbije je zasigurno bio grad Salines (kasnije Soli, današnja Tuzla) što navodi Porfirogenit kao jedan od naseljenih srpskih gradova. U okviru Časlavove Srbije bila je i Bosna koja je u 10. veku obuhvatala samo dolinu istoimene reke. Na severu, Srbija se prostirala najverovatnije do Save.[8] Kraj Časlavljeve vladavine poznat je samo po legendarnim kazivanjima u Barskom rodoslovu (Letopisu popa Dukljanina). U Bosnu je prodro mađarski knez Kiš pljačkajući i pustošeći zemlju. Časlav ga je porazio u drinskoj župi. Kiš je poginuo u bici. Željni osvete, Mađari su pokrenuli nov pohod. Ovoga puta borbe su vođene u sremskoj oblasti, u ravnicama južno od Save. U iznenadnom noćnom napadu Časlav je zarobljen. Po nagovoru udovice prethodnog mađarskog glavara, udavljen je u Savi.[9] Sa Časlavom se prekida niz poznatih vladara iz najstarije srpske dinastije, ali ne zbog toga što je ona izumrla već zbog toga što o njoj nema vesti. Ono što se u Letopisu kazuje o navodnim Časlavljevim naslednicima fantastično je i ne odgovara opštim prilikama toga vremena[a]. Teritorija Časlavove Srbije raspala se na istočni (Bosna) i zapadni (Raška) deo.[10][11]
Katepanat Ras uredi
Podaci o katepanatu tokom vladavine cara Cimiskija ne postoje. Sigilografski materijal dopunjuje sliku novih funkcionera balkanskih provincija nakon reokupacije. Pronađen je pečat raškog stratega iz vremena vladavine Jovana Cimiskija ili njegovog prethodnika Nićifora Foke. Vizantijski strateg bio je protospatar i katepan protospatar Jovan.[12]
Nakon smrti Jovana Cimiskija, u Makedoniji, jednom delu nekadašnjeg Simeonovog carstva, izbio je ustanak komitopula, sinova komesa Nikole, mesnog vlastodršca u oblasti Prespe i Ohrida.[13] Jedini preživeli komitopul, Samuilo, proglasio se za cara i, koristeći se zauzetošću novog vizantijskog cara Vasilija (976-1025), proširio teritoriju svoje države na Makedoniju, Tesaliju i Epir, stare bugarske zemlje (između planine Balkan i Dunava) i teritorije na zapadu do Beograda i Sirmija. Obnova Bugarskog carstva pod Samuilom, koja je usledila već 976. godine, omogućila je osamostaljenje Srbije. Ipak, prema navodima Popa Dukljanina raški župan je ostao u zavisnom položaju prema dukljanskom knezu (kralju)[14].
Napomene uredi
- ^ Između Časlava, savremenika Konstantina Porfirogenita (913-959) i Jovana Vladimira, savremenika Vasilija II (976-1025) Letopis navodi deset generacija vladara. Kraljevstvom su vladali potomci Časlavljevog polubrata (pošto se prognani otac Radomir ponovo oženio u Rimu), a u Raškoj potomci Tihomira, zeta „bana“ raške. Sam Tihomir je bio Časlavljev miljenik i nije se usudio da se nazove kraljem već samo velikim županom. Na taj način je, prema Letopisu, nastala titula velikog župana u Raškoj.
Reference uredi
- ^ Nesbitt & Oikonomides 1991, str. 100-101.
- ^ Živković 2000, str. 154.
- ^ Živković 2002, str. 430, 443.
- ^ Živković 2002, str. 191.
- ^ Ostrogorski 1969, str. 268.
- ^ Ćirković 1981, str. 168.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 57-58.
- ^ Ćirković 1981, str. 160-166.
- ^ Mijušković 1988, str. 125.
- ^ Kunčer 2009.
- ^ Živković 2009.
- ^ Krsmanović 2008, str. 189.
- ^ Ostrogorski & Barišić 1966, str. 57.
- ^ Istorijska biblioteka; Jovan Vladimir
Literatura uredi
- Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut.
- Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600—1025) (1. izd.). Beograd: Istorijski institut; Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut; Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Ivanišević, Vujadin; Krsmanović, Bojana (2013). „Byzantine Seals from the Ras Fortress” (PDF). Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (1): 449—460.
- Kalić, Jovanka (1988). „La région de Ras à l'époque byzantine”. Géographie historique du monde méditerranéen. Paris: Éditions de la Sorbonne. str. 127—140.
- Krsmanović, Bojana (2008). The Byzantine Province in Change: On the Threshold Between the 10th and the 11th Century. Belgrade: Institute for Byzantine Studies.
- Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga.
- Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska.
- Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nicolas, ur. (1991). Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art (PDF). 1. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ćirković, Sima (1981). „Srbija između Vizantijskog carstva i Bugarske”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 156—169.
- Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.