Komesarska uprava
Ovaj članak sadrži spisak literature (štampane izvore i/ili veb-sajtove) korišćene za njegovu izradu, ali njegovi izvori nisu najjasniji zato što ima premalo izvora koji su uneti u sam tekst. Molimo vas da poboljšate ovaj članak tako što ćete dodati još izvora u sam tekst (inlajn referenci). |
Komesarska uprava, ili Komesarska vlada, bila je kratkotrajna srpska kolaboracionistička marionetska vlada uspostavljena na Području Vojnog zapovjednika u Srbiji, a koje bilo dio Kraljevine Jugoslavije stavljen pod okupacionu vojnu upravu Vermahta nakon invazije, okupacije i podjele Jugoslavije u aprilu 1941. godine. Uprava je djelovala od od 30. aprila do 29. avgusta 1941. godine, a na čelu je bio Milan Aćimović. Od deset komesara, četiri su ranije bila ministri u različitim jugoslovenskim vladama, a dvojica su bila pomoćnici ministara. Članovi uprave su imali pronjemačke, antisemitske i antikomunističke stavove i vjerovali su da će Njemačka pobijediti u ratu. Aćimovićeva uprava nije imala ni prividnu moć i bila je samo instrument njemačkog okupacionog režima. Pod potpunom kontrolom njemačkog Vojnog zapovjednika u Srbiji, nadzor nad njenim svakodnevnim djelovanjem sprovodio je načelnik njemačkog administrativnog osoblja, SS brigaderfirer i državni savjetnik, Harald Turner. Jedna od njegovih najranijih zadataka bilo je primjena njemačkih naređenja vezanih za registraciju Jevreja i Roma koji žive na okupiranoj teritoriji, te stavljanje strogih ograničenja na njihove slobode.
| Datum osnivanja | 30. april 1941. |
|---|---|
| Rasformirano | 29. avgust 1941. |
| Zamenjena sa administracijom | |
| Tip | marionetska uprava |
| Sedište | Beograd Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji |
| Predsednik Saveta Komesara |
Početkom jula, nekoliko dana poslije izbijanja masovnog ustanka protiv okupatora, Aćimović je reorganizovao vladu, zamijenom trojice komesara i imenovanjem zamjenik za većinu portfelja. Sredinom jula, Nijemci su shvatili da je Aćimovićev režim nesposoban i nemoćan da se nosi sa ustankom i počeli su tražiti zamjenu. To je rezultovalo ostavkom Komesarske uprave krajem avgusta i imenovanjem Vlade narodnog spasa na čelu sa bivšim ministar vojske i mornarice Milan Nedić, a u kojoj je Aćimović bio ministar unutrašnjih poslova. Članovi Komesarne uprave prihvatili su saradnju sa okupatorima kako bi Srbe zaštitili od političkih uticaja koje su smatrali opasnijim od Nijemaca, kao što su demokratija, komunizam i multikulturalizam. Oni su aktivno pomagali Nijemci u iskorištavanju stanovnštva i privrede i zauzeli su „izuzetno oportunističan” pogled na jevrejsko pitanje, a svoje učešće u Holokaustu ocjenili kao „neprijatano, ali neizbježano”. Nema dokaza da je kolaboracija Komesarske uprave na bilo koji način moderirala njemačku okupacionu politiku.
Formiranje uredi
Adolf Hitler je na kratko razmatrao mogućnost brisanja svakog znaka postojanja srpske države, ali je brzo odustao od ove ideje i počeo da traži pogodnog Srbina da vodi kolaboracionistički režim. Nakon uzimanja u obzir bivšeg jugoslovenskog premijera Dragiše Cvetkovića, bivšeg ministra inostranih poslova Aleksandra Cincar-Markovića, bivšeg ministra unuštrašnjih poslova Milana Aćimovića, predsednika klerofašističkog pokreta Zbor Dimitrija Ljotića i šefa beogradske policije Dragog Jovanovića, vojni zapovednik Srbije se odlučio za Aćimovića, koji je oformio svoju komesarsku vladu 30. aprila 1941. i koja je imala deset komesara.[1] Nemci nisu izabrali Ljotića jer su verovali da ima lošu reputaciju u srpskom narodu.[1][2] Aćimović je bio izraziti antikomunista i bio je u kontaktu sa nemačkom policijom i pre rata. Vlada je položila zakletvu krajem maja. Preostalih devet komesara bili su: Stevan Ivanić, Momčilo Janković, Risto Jojić, Stanislav Josifović, Lazo M. Kostić, Dušan Letica, Dušan Pantić, Jevrem Protić i Milosav Vasiljević.[3] Svaki komesar je bio zadužen za određeno ministarstvo, koje je nasleđeno od predratne jugoslovenske vlade, osim ministarstva vojske i mornarice koje je ukinuto. Nekoliko komesara je imalo ministarska mesta u predratnoj jugoslovenskoj vladi, a Ivanić i Vasiljević su bili bliski Zboru. Jedan od prvih zadataka je bilo da se izvrši Turnerovo naređenje o registrovanju svih Jevreja i Roma u Srbiji i uvođenja strogih ograničenja na njihove aktivnosti. Implementaciju ovih naređenja je nadgledala nemačka vojna uprava, a Aćimović i njegov komesarijat unutrašnjih poslova su bili zaduženi za njihovo izvršavanje.[4]
Tokom maja 1941. Ferster je izdao brojna naređenja, među kojima su zahtev da se registruju sve štamparske mašine, ograničenja slobode štampe, rada pozorišta i drugih zabavnih mesta i nastavak privredne proizvodnje. Takođe je rasputio Narodnu banku Kraljevine Jugoslavije i zamenio ju je Srpskom narodnom bankom.[5] Ferster je kasnije prekomandovan, a 2. juna na mestu zapovednika Srbije ga je nasledio još jedan general Luftvafea Ludvig fon Šreder.
Polovinom maja, Aćimovićeva vlada je izdala deklaraciju da srpski narod želi „iskrenu i vernu saradnju sa njihovim velikim susedom, nemačkom narodom“. Većina lokalnih činovnika u okruzima i srezovima je ostala na svojim mestima, a nemačka vojna uprava je postavila svoje ljude da nadziru rad lokalnih vlasti.
Nemci su od Komesarijata tražili da reorganizuje Beogradski univerzitet, najistaknutiju nastavno-naučnu instituciju Srbije, koje je pred rat bilo i najveći i rasadnik marksističke obrazovane omladine u Jugoslaviji.[6]
Spisak komesara Srbije pod nemačkom okupacijom uredi
| Funkcija | Slika | Ime i prezime | Stranka | Detalji |
|---|---|---|---|---|
| Predsednik Saveta Komesara i komesar Ministarstva unutrašnjih poslova | .jpg)
|
Milan Aćimović | Srpska radikalna stranka | |
| Komesar Ministarstva prosvete | 
|
Risto Jojić | Demokratska stranka | |
|
Velibor Jonić | ZBOR | Posle rekonstrukcije 11. jula | |
| Komesar Ministarstva finansija | 
|
Dušan Letica | Srpska radikalna stranka | |
| Komesar Ministarstva pošta i telegrafa | 
|
Dušan Pantić | ||
| Komesar Ministarstva pravde | Momčilo Janković | Srpska radikalna stranka | ||
| Komesar Ministarstva narodne privrede | Milosav Vasiljević | ZBOR | ||
| Komesar Ministarstva saobraćaja | 
|
Dr Lazo M. Kostić | Narodna radikalna stranka | |
| Dr Ranisav Avramović | Posle rekonstrukcije 11. jula | |||
| Komesar Ministarstva socijalne politike i Narodnog zdravlja | Dr Stevan Ivanić | ZBOR | ||
| Komesar Ministarstva građevina | Stanislav Josifović | |||
| Komesar Ministarstva ishrane | Jeremija Protić | Jugoslovenska nacionalna stranka | ||
| Budimir Cvijanović | Posle rekonstrukcije 11. jula |
Problemi Aćimovićeve vlade uredi
Iako su komesari imali iskustva u oblastima koje su im dodeljene, kao i iskustva u politici i javnoj administraciji, Aćimovićeva vlada je bila u izuzetno teškom položaju jer nije imala nikakvu naznaku stvarne vlasti. Tri glavna zadatka Aćimovićeve vlade su bila da osigura pomirenje stanovništva sa nemačkom okupacijom, da pomogne u obnavljanju državnih službi i da identifikuje i ukloni nepoželjne iz državne službe. Izbeglice koje su bežale od progona u NDH su počele masovno da stižu na teritoriju okupirane Srbije još pre nego što je Aćimovićeva vlada formirana.
Krajem juna 1941. Aćimovićeva vlada je izdala proglas u vezi uprave u Banatu, koji je uspostavljen kao autonomni region u sastavu Srbije, sa posebnom civilnom upravom pod kontrolom lokalnih folksdojčera na čelu sa Jankom Sepom. Iako je Banat zvanično bio u nadležnosti Aćimovićeve vlade, u praksi je bio suštinski samostalan u odnosu na Beograd. U vojnom smislu, Banat je, kao i ostatak Srbije, bio pod kontrolom Teritorije vojnoupravnog komandanta Srbije, preko oblasne vojne komande u Pančevu.
Početak ustanka uredi
Početkom jula 1941. počeo je oružani ustanak u Srbiji protiv Nemaca i Aćimovićeve vlade, koji je produbio krizu u zemlji.
Krajem jula, novi nemački vojni zapovednik u Srbiji, general Hajnrih Dankelman, nije mogao da skupi dovoljno nemačkih vojnika i policajaca da uguši ustanak, pa je počeo da razmatra druge dostupne mogućnosti. Pošto je Dankelmanu naređeno da koristi dostupne snage najbezobzirnije moguće, Turner je predložio Dankelmanu da ojača Aćimovićevu vladu tako da ona može sama da uguši ustanak. Nemci su smatrali Aćimovićevu vladu nesposobnom i već polovinom jula su počeli da razmišljalju o smenjivanju Aćimovića.
Kao odgovor na ustanak, stotine poznatih i uticajnih Srba su potpisali Apel srpskom narodu, koji je štampan u beogradskim novinama 13. avgusta. Apel je tražio od srpskog stanovništva da pomogne vlastima na svaki način u njihovoj borbi protiv komunističkih ustanika, da bude lojalno Nemcima i osudio je partizanski pokret kao nepatriotski. Aćimović je naredio da se supruge komunista i njihovi sinovi stariji od 16 godina uhapse i drže kao taoci, dok su Nemci spaljivali njihove kuće i uvodili policijski čas.
Dankelman je istog dana, u nemogućnosti da nađe pojačanje na drugom mestu, naredio generalu Baderu da uguši ustanak, a Bader je dva dana kasnije izdao naređenje za početak akcije. Međutim, tri slabe posadne divizije nisu bile u stanju da spreče širenje ustanka. Aćimovićeva vlada je apelovala na ustanike da se vrate kućama i obećala nagrade za ubijanje ustanika i njihovih vođa.
Da bi ojačao marionetsku vladu, Dankelman je morao da nađe Srbina koji je bio i poznat i poštovan među stanovništvom, a koji bi bio sposoban da osnuje efikasne srpske oružane odrede i da ih nemilosrdno iskoristi protiv ustanika, a da istovremeno ostane pod nemačkom kontrolom. Ovo je krajem avgusta dovelo do ostavke Aćimovićeve vlade i njene zamene Vladom narodnog spasa generala Milana Nedića.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b Petranović 1992.
- ^ Sabrina P. Ramet; Lazić, Sladjana . "The Collaborationist Regime of Milan Nedić".
- ^ Petranović 1992, str. 135.
- ^ Byford, Jovan (2011), "The Collaborationist Administration and the Treatment of the Jews in Nazi-occupied Serbia", in Sabrina P. Ramet; Listhaug, Ola, Serbia and the Serbs in World War Two, London:. . Palgrave Macmillan. 2011. pp. 109–127. ISBN 978-0-230-27830-1.
- ^ Lemkin, Raphael (2008). Axis Rule in Occupied Europe. London: Lawbook Exchange. ISBN 9781584779018.
- ^ Petranović 1992, str. 138.
Literatura uredi
- Borković, Milan (1979a). Kvinsliška uprava u Srbiji 1941—1944 (knjiga 1). Beograd.
- Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Milosavljević, Olivera (2006). Potisnuta istina - kolaboracija u Srbiji 1941—1944 (PDF). Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. ISBN 978-86-7208-129-9.
- N. Kostić, Boško (1949). Za istoriju naših dana. Lil.
- Pavlowitch, Stevan K. (1985). Unconventional Perceptions of Yugoslavia 1940–1945. New York: Columbia University Press.
- Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press.
- Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio.
- C. Ćirković, Simo (2009). Ko je ko u Nedićevoj Srbiji 1941—1944. Beograd: Prosveta. COBISS.SR 170123788.
- Lemkin, Raphael (2008). Axis Rule in Occupied Europe. London: Lawbook Exchange. ISBN 9781584779018.
