Kraljevina Slavonija
Kraljevina Slavonija (lat. Regnum Sclavoniae, nem. Königreich Slawonien, mađ. Szlavón Királyság) je bila jedna od krunskih zemalja (krunovina) u sastavu Kraljevine Ugarske, sa kojom je činila deo Habzburške monarhije, odnosno Austrijske carevine. Nastala je uzdizanjem srednjovekovne Banovine Slavonije na stepen krunovine u rangu kraljevine (lat. regnum). Taj proces je dovršen krajem 15. veka, kada su ugarski kraljevi u svoj vladarski naslov uveli i titulu kralja Slavonije (lat. Rex Sclavoniae). Tokom ranog novovekovnog razdoblja, došlo je do značajnih promena u geopolitičkom značenju pojma Slavonije. Sve do Bečkog rata (1683—1699), državno područje Kraljevine Slavonije obuhvatalo je matične staroslavonske oblasti između Pokuplja i Drave, sa županijama Zagrebačkom, Križevačkom i Varaždinskom. Tek nakon oslobođenja takozvane turske, odnosno donje Slavonije, geopolitički pojam Kraljevine Slavonije je tokom 18. veka znatno izmenjen, putem proširivanja na celokupno novostečeno područje između rečnih tokova Save i Drave, dok je na drugoj strani stara oblast gornje Slavonije podvedena pod pojam Hrvatske. Uporedo sa takvim širenjem pojma Hrvatske, u starim slavonskim oblastima je započeo i proces hrvatizacije.[1][2]
| Kraljevina Slavonija Regnum Sclavoniae (latinski) Königreich Slawonien (nemački) Szlavón Királyság (mađarski) Slavonija | |||
|---|---|---|---|
 (1800-e—1852, 1860—1918)  (1852—1860) Zastava
| |||
 Područje donje Slavonije oko 1751. godine | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | srednja Evropa | ||
| Zemlja |  Habzburška monarhija
| ||
| Prestonica | Zagreb (15—17. vek), Osijek (18—19. vek) | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | latinski, nemački, govorni jezici: srpski, hrvatski, mađarski | ||
| Religija | katolicizam, pravoslavlje i protestantizam | ||
| Oblik države | monarhija | ||
| Istorija | |||
| Postojanje | |||
| — Osnivanje | 1699. | ||
| — Ukidanje | 1867. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Valuta | fiorin | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice Slavonije | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
|
| ||
Nakon oslobođenja donje Slavonije i Srema od turske vlasti, ova područja su početkom 18. veka stavljena pod zajedničku vojnu i komorsku upravu, čime je u tim oblastima uspostavljena neposredna vlast bečkog dvora. Takvo rešenje nije odgovaralo ugarskim velikašima, koji su želeli da se u pomenutim oblastima uvede ugarska županijska uprava. U isto vreme, hrvatski velikaši su se pozivali na upravnu zajednicu Hrvatske sa (starom) Slavonijom, zahtevajući da se donja Slavonija stavi pod upravu bana i sabora. Rešenje je postignuto sredinom 18. veka, kada su područja donje Slavonije i Srema podeljena na dve upravne oblasti, od kojih je prva obuhvatala tri županije: Požešku, Virovitičku i Sremsku. U isto vreme, na pograničnim područjima donje Slavonije i Srema stvorena je posebna vojno-upravna oblast, odnosno Nova slavonska krajina. Takvo stanje je opstalo do 1848. godine, odnosno do 1867. godine.[2][3]
Istorija uredi
Tokom ranog novovekovnog razdoblja, od 16. do 18. veka, došo je do postepenog upravnog objedinjavanja stare Kraljevine Slavonije sa susednom Kraljevinom Hrvatskom. Već od kraja 15. veka, pomenute kraljevine su imale zajedničkog bana, a ključni korak ka stvaranju zajedničke zemaljske uprave učinjen je 1558. godine, kada je Sabor Kraljevine Hrvatske spojen sa Saborom Kraljevine Slavonije.[4] Međutim, time nije bila stvorena jedinstvena hrvatsko-slavonska kraljevina (što je učinjeno tek 1867. godine), već je svaka od pomenutih kraljevina zadržala svoju državno-pravnu posebnost, pod okriljem zajedničke upravne strukture. Od tog vremena, zemaljskim poslovima obe kraljevine je pored zajedničkog bana upravljao i zajednički sabor, a lokalnu vlast su kao i do tada vršile županije. Upravno sedište zajedničkog sabora i bana nalazilo se u staroslavonskom gradu Zagrebu.[2]
Tokom prve polovine 16. veka, nakon osvajanja južnougarskih županija (Sremske, Vukovske i Požeške), koje nisu pripadale Kraljevini Slavoniji, Turci su u sklopu daljeg napredovanja prema zapadu osvojili i istočnu polovinu Križevačke županije, koja je pripadala pomenutoj krunovini. Na tom području, Turci su osnovali Pakrački sandžak.[5] Turskim osvajanjem najistočnijeg dela Kraljevine Slavonije stvorena je Turska Slavonija, koja je nazivana i donjom Slavonijom, radi razlikovanja od zapadnog dela Kraljevine Slavonije, koji je ostao kod habzburškom vlašću, a za koji je upotrebljavan naziv gornja Slavonija. Radi odbrane tih krajeva od turskih napada, na pograničnim područjima gornje Slavonije stvorena je tokom 16. veka posebna vojno-upravna oblast, poznata kao Slavonska krajina.[6]
Sve do 18. veka, većinu stanovništva u oblastima gornje Slavonije činili su etnički Slavonci,[7][8][9] koji su na tom prostoru bili starosedeoci, dok su manji deo stanovništva činili novodoseljeni Hrvati, koji su u vreme turske najezde izbegli iz matičnih hrvatskih oblasti, kao i novodoseljeni Srbi, koji su po osnovu svoje vojne službe uživali posebne povlastice.[10] Počevši od 18. veka, etnički Slavonci su uporedo sa geopolitičkim širenjem pojma Hrvatske potpali pod udar hrvatizacije, koja je na tim prostorima zahvatila i deo srpskog stanovništva.[11]
Tokom Bečkog rata (1683—1699), celokupno područje između Save i Drave oslobođeno je od turske vlasti, nakon čega se pred bečki dvor postavilo pitanje o upravnom uređenju tih oblasti.[12] Iako je zapadni deo tog područja u predturskim vremenima pripadao Križevačkoj županiji u okviru Kraljevine Slavonije, habzburške vlasti nisu prihvatile velikaške zahteve za stavljanjem tog područja pod županijsku, odnosno saborsku i bansku vlast, već su sve novostečene krajeve, uključujući i susednu požeško-vukovsku oblast, stavile pod vojnu i komorsku upravu. Ovo rešenje je smatrano privremenim, tako da se pitanje o pravima Kraljevine Slavonije nalazilo u samom središtu svih potonjih rasprava o budućnosti tog područja.[2] Upravo u to vreme, došlo je do namenskog proširivanja pojma Slavonije prema istoku, sve do Dunava, tako da se u donju Slavoniju počela računati i čitava požeško-vukovska oblast, iako to područje u predturskom razdoblju nije ulazilo u sastav Kraljevine Slavonije, pošto su srednjovekovne županije Požeška i Vukovska, a takođe i Sremska, bile u sastavu uže Ugarske. Na drugoj strani, celokupno područje predratne, odnosno gornje Slavonije počelo se podvoditi pod pojam Hrvatske. Takvim proširivanjem na jednoj i sužavanjem na drugoj strani, pojam Slavonije je tokom 18. veka znatno "pomeren" od zapada prema istoku.
Nakon podužih pregovora sa ugarskim velikašima, državne vlasti u Beču su 1741. godine prihvatle staleški zahtev za ukidanjem komorske uprave u oblastima donje Slavonije. Upravna reforma je sprovedena tokom 1745. godine, kada je izvršeno konačno razgraičenje između pograničnih oblasti koje su ostale u sastavu Slavonske krajine i unutrašnjih oblasti koje su stavljene pod županijsku upravu. Tada su na području donje Slavonije stvorene tri županije: Požeška, Virovitička i Sremska. Iako su ove donjoslavonske županije smatrane sastavnim delom Kraljevine Slavonije, njihov državno-pravni položaj je bio veoma poseban. Na jednoj strani, ove županije su potpadale pod zemaljsku nadležnost zajedničkog bana i zajedničkog sabora u Zagrebu, dok su na drugoj strani dobile pravo da samostalo šalju svoje predstavnike u sabor Kraljevine Ugarske, koji je zadržao neposrednu nadležnost nad rešavanjem poreskih i drugih upravnih pitanja na području pomenutih županija. Time je na području donje Slavonije stvorena svojevrsna dvojna uprava, koja tokom čitave druge polovine 18. i prve polovine 19. veka bila predmet spora između ugarskog sabora u Požunu i hrvatsko-slavonskog sabora u Zagrebu. Koristeći takvo stanje, donjoslavonske županije su često izbegavale da šalju svoje predstavnike na saborska zasedanja u Zagrebu, tvrdeći da upravna nadležnost nad tim područjem pripada ugarskom saboru.[2][13]
Tokom revolucije (1848—1849), Kraljevina Slavonija je zajedno sa Kraljevinom Hrvatskom postala posebna upravna oblast u okviru Austrijske carevine, bez ikakavih državno-pravnih veza sa Kraljevinom Ugarskom. U ovo doba su delovi Srema izvojeni iz Kraljevine Slavonije i priključeni novoformiranom Vojvodstvu Srbije i Tamiškog Banata, ali su posle ukidanja vojvodstva 1860. godine ponovo pripali Kraljevini Slavoniji.[14]
Mađarski državnici nisu želeli da priznaju odvajanje Hrvatske i Slavonije od Ugarske, tako da je pitanje o statusu tih kraljevina postalo jedno od najznačajnijih pitanja unutrašnje politike. Nakon dugih pregovora, mađarski državnici su 1867. godine uspeli da primoraju vladu u Beču na sklapanje Austro-ugarske nagodbe, kojom su Hrvatska i Slavonija ponovo uključene u državno-pravni poredak Kraljevine Ugarske.[15] Tada je izvršeno i potpuno državno-pravno spajanje Kraljevine Hrvatske sa Kraljevinom Slavonijom, čime je stvorena jedinstvena Kraljevina Hrvatska i Slavonija.
Stanovništvo uredi
Prema podacima iz 1790. godine, u Kraljevini Slavoniji su stanovale sledeće etničke grupe:[16]
Prema veroispovesti, bilo je:[17]
- Katolika = 146.000 (52,1%)
- Pravoslavnih = 131.000 (46,8%)
- Protestanata (Kalvinista) = 3.000 (1,1%)
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Fine 2005.
- ^ a b v g d Heka 2008, str. 152–173.
- ^ Heka 2013, str. 1257-1292.
- ^ Pálffy 2005, str. 47-61.
- ^ Šabanović 1959.
- ^ Petrić 2012.
- ^ Petrić 2007, str. 23-38.
- ^ Petrić 2009, str. 30-47.
- ^ Petrić 2012, str. 211-215.
- ^ Ivić 1926, str. 1-228.
- ^ Gavrilović 1996, str. 111-126. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFGavrilović1996 (help)
- ^ Gavrilović 1986a, str. 55-61.
- ^ Horbec 2010, str. 177-196.
- ^ Krestić 1991.
- ^ Heka 2013.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 376-377.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 377.
Literatura uredi
- Gavrilović, Slavko (1960). Agrarni pokreti u Sremu i Slavoniji početkom XIX veka. Beograd: Naučno delo.
- Gavrilović, Slavko (1986a). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Karlovačkog mira do austro-turskog rata 1716-1718”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 55—61.
- Gavrilović, Slavko (1986b). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Požarevačkog mira do austro-turskog rata 1737-1739”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 163—175.
- Gavrilović, Slavko (1986c). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od austro-turskog rata 1737-1739. do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—216.
- Gavrilović, Slavko (1993). Iz istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XV-XIX vek). Beograd: Filip Višnjić.
- Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44.
- Gavrilović, Slavko (1996). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47.
- Gavrilović, Slavko (1996). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo "Sava Mrkalj", Srpsko kulturno društvo "Zora", Radnička štampa. str. 111—126.
- Gavrilović, Slavko (2006). Studije iz privredne i društvene istorije Vojvodine i Slavonije od kraja XVII do sredine XIX veka. 1. Novi Sad: Matica srpska.
- Gavrilović, Slavko (2009). Studije iz privredne i društvene istorije Vojvodine i Slavonije od kraja XVII do sredine XIX veka. 2. Novi Sad: Matica srpska.
- Dabić, Vojin S. (1975). „Prilog proučavanju ratne privrede u Hrvatskoj, Slavoniji i Banskoj krajini od polovine XVI do kraja XVII veka”. Istorijski časopis. 22: 91—102.
- Dabić, Vojin S. (1992). „Wanderungen der Serben nach Kroatien und Slawonien vom Anfang des XVI bis Ende des XVII Jahrhunderts”. Istorijski časopis. 38 (1991): 43—76.
- Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281.
- Dabić, Vojin S. (1994). „Srbi u Zapadnoj Slavoniji”. Činjenice o Zapadnoj Slavoniji. Pakrac: Regionalno udruženje Srba Zapadne Slavonije. str. 12—17.
- Dabić, Vojin S. (2007). „Knezovi u Vojnoj krajini u Hrvatskoj i Slavoniji do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 6: 7—123.
- Dabić, Vojin S. (2010). „Mala Vlaška u Slavoniji: Naselja i stanovništvo od kraja XVII do polovine XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 1: 11—38. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2019.
- Dabić, Vojin S. (2010). „Sumarni popis naselja, imovine i stanovništva Pakračkog, Subockog, Zabrdskog i Podborskog vojvodstva u Maloj Vlaškoj iz 1721. godine” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 31: 149—159.
- Dabić, Vojin S. (2011). „The Habsburg-Ottoman War of 1716-1718 and Demographic Changes in the War-Afflicted Territories”. The Peace of Passarowitz, 1718. West Lafayette: Purdue University Press. str. 191—208.
- Dabić, Vojin S. (2012). „Srpska naselja u Slavoniji (16-18. vek)”. Glas SANU. 420 (16): 173—196.
- Dabić, Vojin S. (2013). „Vojvodstvo (vlastelinstvo) Podborje: Privredne prilike (1702-1750)” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 87: 7—34.
- Dabić, Vojin S. (2014). „Mortalitet i starosna struktura srpskog stanovništva u Habzburškoj monarhiji u XVIII veku: Primer pravoslavnih parohija Vukovar, Itebej i Deronje” (PDF). Srpske studije. 5: 13—33. Arhivirano iz originala 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2019.
- Dabić, Vojin S. (2015). „Vojvodstvo, vlastelinstvo i trgovište Pakrac od kraja XVII do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 9: 31—56.
- Dabić, Vojin S. (2016). „Vlastelinstvo Sirač (1695-1763)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 10: 7—29.
- Dabić, Vojin S. (2020). Mala Vlaška (Parva Walachia): Prilog istoriji srpskog naroda u Slavoniji od XVI do XVIII veka. Novi Sad: Matica srpska.
- Ivić, Aleksa (1926). „Migracije Srba u Slavoniju tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 36: 1—228.
- Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika.
- Mikavica, Dejan (2015). Srpska politika u Hrvatskoj i Slavoniji 1538-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet.
- Pálffy, Gezá (2005). „Jedan od temeljnih izvora hrvatske povijesti: Pozivnica zajedničkog hrvatsko-slavonskog sabora iz 1558. godine”. Zbornik Odsjeka za povijesne znanosti Zavoda za povijesne i društvene znanosti HAZU. 23: 47—61.
- Petrić, Hrvoje (2007). „Tko su "Slovenci" ili Slavonci u Hrvatsko-slavonskoj Vojnoj krajini tijekom 17. stoljeća”. Radovi Zavoda za hrvatsku povijest. 39: 23—38.
- Petrić, Hrvoje (2009). „O Kranjcima i "Slovencima" ili Slavoncima (Slovincima) u Križevačkoj županiji te Varaždinskom generalatu od kraja 16. do početka 18. stoljeća”. Cris: Časopis Povijesnog društva Križevci. 11: 30—47.
- Petrić, Hrvoje (2012). Pogranična društva i okoliš: Varaždinski generalat i Križevačka županija u 17. stoljeću. Zagreb: Meridijani.
- Petrić, Hrvoje (2014). „Predavci - prilog poznavanju podrijetla stanovništva u Varaždinskom generalatu”. Cris: Časopis Povijesnog društva Križevci. 16: 43—55.
- Rokai, Peter; Đere, Zoltan; Pal, Tibor; Kasaš, Aleksandar (2002). Istorija Mađara. Beograd: Clio.
- Taube, Friedrich Wilhelm von (1777). Historische und geographische Beschreibung des Königreiches Slavonien und des Herzogthumes Syrmien. 1. Leipzig.
- Taube, Friedrich Wilhelm von (1777). Historische und geographische Beschreibung des Königreiches Slavonien und des Herzogthumes Syrmien. 2. Leipzig.
- Taube, Friedrich Wilhelm von (1778). Historische und geographische Beschreibung des Königreiches Slavonien und des Herzogthumes Syrmien. 3. Leipzig.
- Taube, Fridrih Vilhelm fon (1998). Istorijski i geografski opis Kraljevine Slavonije i Vojvodstva Srema. Novi Sad: Matica srpska.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (2005). When Ethnicity did not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Heka, Ladislav (2008). „Hrvatsko-ugarski odnosi od sredinjega vijeka do nagodbe iz 1868. s posebnim osvrtom na pitanje Slavonije”. Scrinia Slavonica. 8: 152—173.
- Heka, Ladislav (2013). „Hrvatsko-ugarski javnopravni prijepori”. Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu. 63 (5-6): 1257—1292.
- Horbec, Ivana (2010). „Slavonske županije između Banske Hrvatske i Mađarske: Uspostava civilne uprave i pitanje poreznog sustava u 18. stoljeću”. Arhivski vjesnik. 53: 177—196.
- Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine.
