Википедија

Logor za djecu Jastrebarsko

Logor za djecu Jastrebarsko je bio logor u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), marionetskoj državi sila Osovine. Nalazio se u Jastrebarskom, oko 37 km jugozapadno od Zagreba. Postojao je od 12. jula do oktobra 1942. godine, a logorom su upravljale pripadnice katoličkog reda Milosrdne sestre Svetog Vicenta od Paula, dok su obezbjeđenje činili pripadnici Ustaške odbrambene službe. U logor su internirana srpska djeca uhvaćena, zarobljena i oteta u raznim dijelovima NDH tokom pokolja ili protivpobunjeničkih operacija koje je sprovodio ustaški režim, njegovi osovinski saveznici i drugi saradnici.

Jastrebarsko
Logor za djecu
Djeca u logoru Jastrebarsko.
Logor za djecu Jastrebarsko na karti NDH
Logor za djecu Jastrebarsko
Položaj Jastrebarska na karti Nezavisne Države Hrvatske
Koordinate45° 40′ 19″ N 15° 39′ 4″ E / 45.67194° S; 15.65111° I / 45.67194; 15.65111
MjestoJastrebarsko, Nezavisna Država Hrvatska
Pod kontrolomUstaše
Milosrdne sestre Svetog Vicenta od Paula
KomandantBarta Pulherija
Prvobitna upotrebaDvorac
Samostan
Barake i štale
Ciglana
Postojao12. jul — oktobar 1942.
ZatvoreniciSrpska djeca
Broj zatvorenika3336
Broj žrtava449—1500 (procjene)
Oslobodilac8. kordunaška divizija NOVJ

Djeca su iz drugih logora u Jastrebarsko stizala u iznurenom i slabom stanju, a kroz logor je prošlo ukupno 3.336 djece. Između 449 i 1.500 djece je umrlo, uglavnom od bolesti i neuhranjenosti. U obližnjoj Donjoj Reci osnovan je podlogor. Pripadnici Četvrte kordunaške brigade NOVJ su u avgustu 1942. oslobodili oko 350 djece iz glavnog logora. U oktobru 1942. katolička dobrotvorna organizacija Karitas je dala na usvajanje 500 preživjele djece lokalnim porodicama; ukupno 1.637 dječaka i djevojčica našlo se u porodicama u Jastrebarskom, Zagrebu i okolnim selima, a još 113 je život nastavio u Gradišci.

Pozadina uredi

U aprilu 1941. godine, Njemačka i njene saveznice su napale i okupirale Kraljevinu Jugoslaviju, koja je kasnije podijeljena. Dijelove Jugoslavije anektirali su njeni osovinski susjedi: Mađarska, Bugarska i Italija. Nijemci su osmislili i podržali osnivanje marionetske države, Nezavisne Države Hrvatske (NDH), koja je uključivala veći dio teritorije predratne Banovine Hrvatske, uz dodatak područja današnje Bosne i Hercegovine i nekih susjednih teritorija. Italijani, Bugari i Mađari su okupirali ostale dijelove Jugoslavije.[1] Na čelu NDH nalazila se hrvatska fašistička[2] ultranacionalistička, klerikalna[3] i teroristička organizacija Ustaša.[4] Vlast ovog italo-njemačkog kvaziprotektorata je odmah sprovela „divlju politiku koja je imala za cilj da od heterogenog stanovništva stvori u velikoj mjeri homogenu državu”.[5][6] Prema istoričarki i politikologu Sabrini Ramet, na čelu NDH se nalazio najbrutalniji i najkrvaviji marionetski režim u Evropi pod osovinskom vlašću tokom Drugog svjetskog rata,[5] koji je podsticao masovne pokolje i upravljao koncentracionim logorima za Srbe, Jevreje, Rome i druge „nepoželjne”.[5][7] Konkretno, ustaški režim je protjerao veliki broj Srba iz NDH[8] i bio je umiješan u rasprostranjena masovna ubistva,[9] što je dovelo do Sabrininog zaključka da je režim bio genocidan i u namjeri i u praktičnom smislu.[10]

Katolička crkva je imala složen odnosa ustaškim režimom, posebno zbog bliske veze katolicizma, hrvatskog nacionalizma i hrvatske politike kroz istoriju. Dio katoličkog sveštenstva, posebno mlađi pripadnici, bio je netolerantan prema Srbima i Srpskoj pravoslavnoj crkvi iz niza razloga,[11] pri čemu je dio katoličkog sveštenstva učestvovao u prisilnom katoličenju pravoslavnih Srba u skladu sa ustaškom politikom.[12]

Prema Rimskim ugovorima od 18. maja 1941, italijanske okupacione trupe su se povukle južno od „Bečke linije” koja je dijelila NDH na italijansku i njemačku sferu uticaja. Oni su u avgustu ponovo zauzeli ovo područje da bi dobro obezbjedili jadransku obalu. Međutim, juna 1942. ponovo su povukli većinu svojih trupa sa ovog područja, koncentrišući se samo na obezbjeđivanje velikih naseljenih centara i željezničkih pruga.[13] U povlačenje bile su uključene i italijanske trupe koje su bile u garnizonu u okolini Jastrebarskog.[14]

Porijeklo uredi

Odluka o osnivanju logora za djecu Jastrebarsko donijeta je zbog velikog broja srpske djece koja su uhvaćena i oteta tokom pokolja na Srbima koje su sprovodile ustaško-domobranske snage od aprila 1941. godine.[15] Djeca su odvođena i tokom protivgerilskih operacija koje su vodile njemačke, hrvatske i druge kolaboracionističke snage između aprila 1941. i juna 1942, kao što je ofanziva na Kozari.[16][17] Njihovi roditelji i starija braća i sestre često su ubijani i slati u radne logore kako unutar NDH, tako i po ostatku Evrope pod osovinskom okupacijom. Ona djeca koja nisu stradala u pokoljima i protivpobunjeničkim operacijama su hvatana i otimana, jer su im sela u većini slučajeva bila spaljena do temelja i nisu imali sredstava za izdržavanje.[15]

Do sredine 1942. u logoru Stara Gradiška, koji je bio logor u sistemu logora Jasenovac, bilo je ulogoreno preko 1.000 djece koja su zarobljena tokom ofanzive na Kozari. Informacije o stradanju ove djece proslijeđene su zabrinutim građanima Zagreba, od kojih je jedna bila Austrijanka Diana Budisavljević. Busavljevićeva je prišla Kamilu Bresleru, jedno od ustaša postavljenom članu uprave Hrvatskog crvenog krsta, i ispričala mu o djeci u Staroj Gradišci. Bresler je bio užasnut i uz podršku predstavnika Međunarodnog komiteta Crvenog krsta otpočeo je vršiti pritisak na ustaški režim da oslobodi djecu. Budisavljevićeva je koristila i svoje kontakte sa Vermahtom, da interveniše kod ustaškog režima zbog djece u logoru.[16]

Ustaški režim je došao na ideju pokušaja prevaspitavanja djece u ustašku verziju Hitlerjugenda (Hitlerova omladina), čime bi se djeca okrenula protiv svojih roditelja Srba. Režim je to vidio kao djelotvorniji način pritiska na partizanski pokret, nego neposrednog ubijanja djece. Međutim, ustaški režim nije napravio nikakve aranžmane da sprovede ovu ideju, pa je logor za djecu osnovan na brzinu, posebno zbog snažnog pritiska da se učini nešto u korist djece.[18][17] Propaganda režima zagovarala je ideju da se djeca oslobađaju iz partizanskog ropstva.[19]

Uspostavljanje uredi

 
Dvorac Erdedi u Jastrebarskom prije Drugog svjetskog rata bio je dom za djecu.

Logor je osnovan u gradu Jastrebarskom, oko 37 km jugozapadno od Zagreba. Ovo mjesto je izabrano zbog neposredne blizine Zagreba, što je smanjilo izloženost partizanskom uticaju i olakšavalo odbranu. Zgrade predviđene za smještaj djece bile su: dvorac Erdedi, obližnji franjevački samostan, nekadašnje italijanske barake i štale.[14][20] Nalazio se na području na kojem je ranije pod sporazumu sa ustaškim režimom bio smješten garnizon italijanskih trupa.[21]

U dvorcu je ranije bio dječiji dom, a u proljeće i ljeto 1941. tranzitni logor za Jevreje i političke protivnike režima, u kome su držani, mučeni i zatim premješteni u druge koncentracione logore.[22] Pripreme za prijem djece izvršili su na brzini Hrvatski crveni krst i mještani.[14][20] Na čelu logorske uprave bila je časna sestra Barta Pulherija,[23][17] članica katoličkog reda Milosrdne sestre Svetog Vicenta od Paula,[24] a časna sestra Gaudencija bila je upravnica logorskog imanja.[25] Pulherija je bila svastika Mila Budaka, ustaškog ideologa i visokog zvaničnika NDH. Štab su činili pripadnici Ustaške mladeži i Ženske loze ustaškog pokreta.[26]

Podlogor je osnovan 31. jula u Donjoj Reci, 3 km sjeverno od Jastrebarskog, pod istom upravom kao i glavni logor. Nalazio se u staroj ciglani, barakama i štalama koje je ranije koristila Italijanska kraljevska vojska. Uslovi u ovom logoru bili su još gori nego u glavnom, bez struje, vode i sanitarnih čvorova. Hrana je bila izuzetno loša, a bolest i smrt bili su uobičajeni među oko 2.000 djece koja su tu držana.[27]

Operativnost uredi

Početna prebacivanja uredi

Početkom jula 1942. iz Zagreba je poslato 16 bolničarki Crvenog krsta u logor Stara Gradiška da sakupe 650 djece i odvedu ih u Jastrebarsko. Put od 135 km od Stare Gradiške do Zagreba trajao je 24 časa, tokom kojeg je preminulo 17 djece. Tokom dekontaminacije u Zagrebu preminulo je još 30 djece. Još 37 teško bolesne djece smješteno je u zagrebačku bolnicu, ali su i oni ubrzo preminuli. Preostalih 566 djece je živo stiglo do Jastrebarskog, a logor je otvoren 12. jula 1942. godine.[17][24]

Dalja prebacivanja uredi

Druga grupa od 770 djece iz Stare Gradiške uslijedila je 13—14. jula, dok je treća, koja se sastojala od još 850 djece, krajem mjeseca prebačena iz koncentracionih logora Mlaka i Jablanac. Posljednja grupa od 150 dječaka stigla u Donju Reku kod Jastrebarskog iz logora Gornja Rijeka 14. avgusta.[28] Ukupno do 14. avgusta u logor je stiglo 3.136 djece.[26] Prema istoričaru Dragoju Lukiću, kroz logor je tokom njegovog postojanja prošlo ukupno 3.336 djece, uzrasta od jedne do četrnaest godina.[23]

Dušanka Šmitran, jedna od preživjelih, koja je prethodno bila zatočena u jednom od podlogora kompleksa koncentracionog logora Jasenovac, izjavila je da je u podlogoru odvučena od majke i da su ona i ostala djeca bila zbijena u željezničke vagone za put. Po dolasku u Zagreb, odveli su ih u zgradu Hrvatskog crvenog krsta gdje su okupani, ošišani i pušteni da jedu koliko mogu. Napomenula je da je to bio jedini put da su se takve stvari dešava za vrijeme njenog boravka u ustaškim logorima.[29]

Dolazak uredi

 
Djeca su bila obučena u crnu odjeću sa kapama sa ustaškim simbolom.

Po dolasku, djeca su bila iscrpljena i praktično gola.[19] Njihov izgled je bio skeletan, posebno onih koji su prebačeni iz Stare Gradiške. Mnogima je zbog neuhranjenosti stomak bio natečen, lica su im bila blijeda, a zubi ispadali. Skoro svi su patili od teške dijareje, a većina je imala više oboljenja. Neka djeca su umrla od napora pri jednostavnom ustajanju.[23]

Nisu vršene nikakve pripreme za dolazak tokom prvog prebacivanja, smještaj nije bio izdvojen i nije pripremljena hrana. Djeca su smještena u različite dijelove logora u zavisnosti od njihovog stanja. Zdravija i jača djeca su smještena u barake, slabija i bolesna djeca su smještena u dvorac, a veoma slaba i oboljela od tifusa smještena su u samostan.[26] Djeca su po dolasku bila obučena u crnu ustašku uniformu sa kapama sa ustaškim simbolom.[27]

Nekadašnji dvorac činio je logorsku „bolnicu” i primao je oko 300 djece. U obližnjoj bivšoj italijanskoj baraci bilo je smješteno 250 djevojčica. Samostanski dio logora činile su tri bivše štale italijanske vojske, u kojima je bilo oko 700 dječaka uzrasta od 10 do 15 godina.[30] U logoru su držana samo srpska djeca, a dolazila su iz svih dijelov NDH. Ranije su držani u logorima u Staroj Gradišci, Jasenovcu, Jablancu, Cerovljanima, Mlaci, Gornjoj Rijeci i području Slavonije. Oni koji su bili smješteni u barake nisu imali struju ni tekuću vodu, a hrana je u početku bila ništa više nego kukuruzno brašno.[26]

Logorska rutina i kažnjavanje uredi

Prema preživjeloj logorašici Nadi Požegi iz Slavonije, djeca su bila primorana da idu u crkvu na molitvu, a od njih se zahtijevalo da pozdravljaju druge ustaškim pozdravom Spremni ili nacističkim pozdravom Hajl Hitler. Onu djecu koja to nisu učinila, ustaški stražari su kažnjavali batinama ili samicama. Požega je dalje navela da se časne sestre nisu odnosile prema djeci sa simpatijama ili pažnjom.[31] Mihajlo Veljić, još jedan preživjeli logoraš, prisjeća se da je baraka bila ograđena bodljikavom žicom i da su spavali na podu prekrivenim slamom. On je naveo da su ustaše pokušale da pokatoliče djecu. On se lično plašio sestre Mercedes, ali sva djeca su se plašila Pulharije.[32]

Radomir Krnjajić, još jedan od preživjelih, prisjeća se da su ih hranili raznolikom hranom, uključujući supu od bundeve, krastave, cveklu i slično povrće, a ponekad su dobijali i malo makarona ili pasulja, ali vrlo malo hljeba.[33] Gojko Knežević, preživjeli logoraš, ispričao je mnogo godina kasnije da su časne sestre tukle djecu brezovim granama umočenim u slanu vodu ili sirće.[34] Autor i bivši vojni sudija Ivan Fumić zaključuje da su djeca bila sistematski kažnjavana za razne prekršaje i da su prema njima ustaše i većina časnih sestara grubo postupali.[27] Neke od časnih sestara u logoru su, međutim, pokazale naklonost i obraćale pažnju na djecu.[35]

Humanitarni odgovor uredi

Kao odgovor na teške uslove i loše zdravstveno stanje djece, Hrvatski crveni krst i pojedini mještani Jastrebarskog i Donje Reke,[19] predvođeni Tatjanom Marinić, mjesnom učiteljicom, komunistom i socijalnom radnicom,[36] sakupljali su hranu i dijelili je djeci, ukrašavali zidove i liječili njihove bolesti. Pomagačima je trebalo neko vrijeme da zadobiju povjerenje djece zbog grubog postupanja ustaša, ali je postepeno njihovo zdravlje počelo da se popravlja.[26] Pomagači su živjeli u logoru i u podlogoru sa djecom.[37] Pulherija se bunila na sve to, ali nije mogla spriječiti te radnje.[19]

Bolesti i smrti uredi

Loše zdravstveno stanje djele je očigledno jer je u jednom trenutku 400 djece bolovalo od dizenterije, 300 je imalo morbile, 200 tifoid, 200 difteriju i još 100 zauške. Mnoga djeca su takođe patila od skorbuta zbog loše ishrane. Na osnovu nepotpune evidencije, mjesečna smrtnost je bila sljedeća: jul — 153, avgust — 216, septembar 67 i oktobar — 8. Ovome se može dodati petoro djece koja je preminulo u zagrebačkoj bolnici, ukupno 449.[23][27][a]

Lukić navodi da je ova cifra, kao i cifra od 468 žrtava koja je uklesana na spomeniku žrtava logora Jastrebarsko, nepouzdana. On citira dokumentarne dokaze mjesnog grobara Franje Ilovara, čije bilješke ukazuju na znatno veću smrtnost među djecom. Ilover je naveo ukupno 768 ukopa djece na jastrebarskom groblju, ali Lukić ističe da Ilovar nije bio jedini grobar koji je sahranjivao djecu i dalje navodi da je i sam Ilovar smatrao da je cifra na spomeniku preniska.[40] Preživjeli logoraš intervjuisan 2010. citirao je Ilovara koji je rekao da je sahranio 1.018 djece iz logora. Novinski izvještaj iz 2010. navodi da je u logoru umrlo 1.500 djece.[34] Prema evidenciji Hrvatskog crvenog krsta, od 1.507 kozarske djece dovedene u Jastrebarsko, 163 je umrlo.[41] Kada su djeca umrla, stavljena su u prazne gajbe šećera koje su bile naslagane duž ograde logora, tako čekajući sahranjivanje.[27]

Lukić napominje da je stopa smrtnosti djece u Jastrebarskom bila znatno niža nego kod djece u Staroj Gradišci i Sisku iz dva razloga. Prvo, skoro polovina djece u Jastrebarskom bila su starija djeca koja su lakše podnijela teške uslove. Što je još važnije, od kraja jula 26 medicinskih sestara volonterki iz učiteljske škole u Rudama kod Samobora, uz nekoliko ljekara i drugog medicinskog osoblja, predvođeni Marinićevom, počelo je da interveniše kod uprave logora i ustaške straže radi poboljšanja zdravlja djece. Ustaška propaganda je ubrzo iskoristila poboljšano stanje djece.[40]

Djelimično oslobođenje logora uredi

Mjesne partizane je o postojanju logora i djece u logoru vjerovatno obavijestio Branko Davila, ljekar koji je radio u već postojećem dječjem domu na mjestu logora.[42] U zoru 26. avgusta 1942, partizanska 4. kordunska brigada napala je logor i u rastjerala ustašku stražu. Djeca su čula pucnjavu i počela da viču da su partizani stigli. Uprkos pokušajima časnih sestara da sakriju djecu, partizanske trupe su upale u zgrade i spasile mnogo djece. Neki od boraca su čak prošli brata ili sestru u logoru. Partizanski su djeci dali hranu koju su imali, a svu djecu koja su mogla da hodaju odveli su iz logora.[17][43]

Prema Fumiću, slabija i bolesna djeca smještena su kod saosjećajnih mještana, ali su 350 najjače djece borbi odveli. Prema Lukiću, iz logora je oslobođenja ukupno 727 djece, ali na prvom odmorištu u Svetojanskoj prema Davilovima ljekarskim pregledima prepoznato oko 400 slabe i bolesne djece koja više nisu mogla da hodaju i ona su vraćena u Jastrebarsko.[43] Davila procjenjuje da je broj djece oslobođene iz logora oko 400.[44]

Za vrijeme marša kroz vinograde i kukuruzišta, malaksala djeca su jela koliko su mogla.[45] Lukić navodi da su partizani jedan dan preostali djecu odmorali na Žumberku, prije nego što su organizovali njihovo prebacivanje preko Kupe u oslobođena područja Bosanske Krajine.[43] Prema riječima Mihajla Veljića, preživjelog logoraša, dio djece koju su partizani oslobodili iz logora avgusta 1942. smješteni su u porodice u žumberačkom okurug, a potom su ih ustaše ponovo zarobile. Neki su ubijeni, a drugi vraćeni u logor.[46]

Zatvaranje i posljedice uredi

Napadom partizana na logor i oslobađanjem značajnog broja djece, ustaše su uvidjele da su ovaj i slični logori za djecu neodrživi. Krajem oktobra 1942. katolička dobrotvorna organizacija Karitas dala je na usvajanje 500 preostale djece porodicama u okolnim selima. Ukupno 1.637 dječaka i djevojčica dato je na usvajanje porodicama u Zagrebu, Jastrebarskom i okolnim selima. Od preostale djece, 113 je prebačeno u Bosansku Gradišku. Logor Jastrebarsko je potom raspušten,[20][43] iako je u dvorcu i dalje boravilo oko 300 bolesne djece, od kojih su mnoga ostala tu do kraja rata.[17]

 
Spomenik na zagrebačkog groblju Mirogoj posvećen djeci sa Kozare (parcela 142) stradaloj u ustaškim koncentracionim logorima.

Marinićeva je 15. oktobra 1944. podigao optužnicu protiv Pulherije i Gaudencije pred hrvatskom Državnom komisijom za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih saradnika. Pulherija je pred kraj rata pobjegle u Austriju, kao jedina časna sestra koja je radila u logoru. Gaudencija je ostala u Domu za djecu, da bi se na kraju preselila u Ljubljanu. Iako su je partizanski osudili na smrt nakon oslobađanja Zagreba, a kao godina njene smrti je navedena 1945, ne postoji čvrst dokaz ili pouzdan izvor koji bi potvrdio da je stvarno pogubljena. Nikada nije napravljen korak ka izručenju Pulherije.[47] Prema Fumiću, Katolička crkva se nikada nije bavila nehumanim postupcima Pulherije i drugih časnih sestra i njihovom ulogom u smrti djece, a još manje ih osuđivala. Pulherija je umrla u Austriji 1981. godine.[35]

Djeca koja su preživjela logore Jastrebarsko i Donja Reka, preživjela su samo zato što su zabrinuti pojedinci iz Zagreba, Jastrebarskog i okolnih sela pružili humanitarnu pomoć. Među onima koji su radili na ublažavanju stradanja djeca bili su Marinićeva, Budisavljevićeva i Davila.[46] Milana Vujića, preživjelog logoraša, dok je bio bolestan odvela je hrvatsko porodica u Koprivnicu i zbrinula do kraja rata. Oni nikada nisu prihvatili ustaški režim ili njegovu politiku. Mnogi Hrvati su, kako je naveo, udomljavali, pa čak i u usvajali djecu iz Jastrebarskog i ljubazno se ponašali prema njima.[48]

Na 68. godišnjicu djelimičnog oslobođenja logora od strane partizana 26. avgusta 2010, djeci koja su stradala u logoru održana je svečanost kod spomenika na groblju u Jastrebarskom. Prisustvovalo je svega 40 ljudi, uglavnom članova Saveza antifašističkih boraca i antifašista Republike Hrvatske. Obilježavanju godišnjice nisu prisustvovali novinari, mještani, političari i zvaničnici, osim zamjenik načelnika opštine Jastrebarskog Aleksandra Stanića koji je rekao da mještani „nema nikakve veze sa onim što se dešavalo u logorima”.[34]

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve je u maju 2022. kanonizovao žrtve logora zajedno sa žrtvama logora za djecu Sisak II pod nazivom „Sveta djeca mučenici, jastrebarski i sisački” sa datumom praznovanja 13. jula/26. avgusta.[49] Kao odgovor na čin kanonizacije, hrvatski katolički biskupi Zagrebačke metropolije poslali su pismo patrijarhu srpskom Porfiriju u kojem protestvuje zbog kanonizacije u kojem se navodi „imamo dojam da je ’Sveti arhijerejski sabor SPC-a’ u ovom pitanju očito prihvatio retoriku i komunističku propagandu koja je prepuna neistina i manipulacija kojima se nedužnima pokušava podmetnuti krivnja za navodna mučenja i ubijanja djece koja su u tisućama, upravo ljubavlju i brigom hrvatskih katolika, spašena od smrti i preživjela teške ratne prilike”.[50]

Napomene uredi

  1. ^ Fumić je dao broj do 449, ali on daje ukupno broj 448,[27] a na drugim mjestima 468.[38][39] Lukić navodi ukupan broj žrtava kao 449.[23] Oba izvora navode da ove brojke potiču iz nepotpunih zapisa koji pokrivaju period od 12. jula do kraja oktobra 1942. godine.

Reference uredi

  1. ^ Tomasevich 2001, str. 63–64.
  2. ^ „Ustaša | Croatian political movement”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 3. 2. 2018. 
  3. ^ Hory & Broszat 1964, str. 13–38, 75–80.
  4. ^ Tomasevich 2001, str. 32.
  5. ^ a b v Ramet 2007, str. 1.
  6. ^ Tomasevich 2001, str. 231.
  7. ^ Tomasevich 2001, str. 380–387.
  8. ^ Tomasevich 2001, str. 392–397.
  9. ^ Tomasevich 2001, str. 397–409.
  10. ^ Ramet 2007, str. 4.
  11. ^ Tomasevich 2001, str. 522–528.
  12. ^ Tomasevich 2001, str. 534–544.
  13. ^ Tomasevich 2001, str. 234–241, 246–250.
  14. ^ a b v Fumić 2011, str. 53 & 55.
  15. ^ a b Fumić 2011, str. 52.
  16. ^ a b Adeli 2004, str. 179–180.
  17. ^ a b v g d đ Megargee, White & Hecker 2018, str. 66.
  18. ^ Fumić 2011, str. 52–53.
  19. ^ a b v g Fumić 2011, str. 55.
  20. ^ a b v JUSP Jasenovac.
  21. ^ Fumić 2011, str. 52 & 55.
  22. ^ Vulesica 2011, str. 90.
  23. ^ a b v g d Lukić 1980, str. 280.
  24. ^ a b Fumić 2011, str. 53.
  25. ^ Ognjenović & Jozelić 2016, str. 77.
  26. ^ a b v g d Fumić 2011, str. 55–56.
  27. ^ a b v g d đ Fumić 2011, str. 56.
  28. ^ Dizdar 1990, str. 101.
  29. ^ Fumić 2011, str. 64.
  30. ^ Lukić 1980, str. 279–280.
  31. ^ Fumić 2011, str. 43.
  32. ^ Fumić 2011, str. 44.
  33. ^ Fumić 2011, str. 68.
  34. ^ a b v Šegrt 2010.
  35. ^ a b Fumić 2011, str. 14.
  36. ^ Richter-Malabotta 2006, str. 3, 8.
  37. ^ Fumić 2011, str. 78–79.
  38. ^ Fumić 2011, str. 22.
  39. ^ Fumić 2011, str. 80.
  40. ^ a b Lukić 1980, str. 280–281.
  41. ^ Lukić 1980, str. 282.
  42. ^ Adeli 2004, str. 180.
  43. ^ a b v g Lukić 1980, str. 281.
  44. ^ Adeli 2004, str. 202.
  45. ^ Fumić 2011, str. 83–84.
  46. ^ a b Fumić 2011, str. 20.
  47. ^ Ognjenović & Jozelić 2016, str. 77–78.
  48. ^ Fumić 2011, str. 81.
  49. ^ „Saopštenje za javnost Svetog Arhijerejskog Sabora | Srpska Pravoslavna Crkva [Zvanični sajt]”. arhiva.spc.rs (na jeziku: srpski). 23. 5. 2022. Pristupljeno 31. 7. 2022. 
  50. ^ „Otvoreno pismo biskupa Zagrebačke metropolije patrijarhu Porfiriju”. IKA (na jeziku: hrvatski). 25. 7. 2022. Pristupljeno 31. 7. 2022. 

Literatura uredi

Dodatna literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Логор_за_дјецу_Јастребарско&oldid=27338445”