Manastir Pustinja

Manastir Pustinja
Manastir Pustinja
	Manastirska crkva
Opšte informacije
Mesto	Vujinovača kod Poćute
Opština	Valjevo
Država	Srbija
Vreme nastanka	oko 1600.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Vlasnik	Eparhija valjevska upravnik igumanija Nina Simić
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture
	www.vaza.co.rs

Manastir Pustinja je ženski manastir Srpske pravoslavne crkve. Nalazi se kod sela Vujinovača, desetak kilometara od sela Tubravić iznad Valjeva. Na ulazu je u Pustinjsku klisuru koju je reka Jablanica usekla u severozapadne obronke Jablanika (1274 m), jednog od najviših vrhova Valjevskih planina. Pripada Eparhiji valjevskoj Srpske pravoslavne crkve i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.^[1]

Ovo sveto mesto, nesagledivo sa puta i rečice, zaklonjeno je strmim, šumovitim padinama planine Orlovače sa severne i Bele stene sa južne strane. U potpunosti opravdava ime koje mu je dato. Skučen, zaravnjen plato, okružen gustom šumom, od naselja u okolini udaljen oko tri kilometra, u prošlosti je pružio idealne uslove za podizanje sakralnog sedišta. I danas čuva i rasejava pravoslavnu hrišćansku duhovnost.^[2]

Istorija uredi

Od nastanka do 1962. godine, kada je probijen uski asfaltni put od Poćute (na putu Valjevo-Bajina Bašta) ovu svetinju je od turskih pohoda i ratnih razaranja štitila uska, strma staza usečena u vrletne litice Bele stene. S druge strane, nepristupačnost Pustinjskog kompleksa učinila je da se i do danas mnogi nisu upoznali sa kulturno-istorijskim vrednostima ovog mesta i lepotom prirode koja ga okružuje, kao što je zapisala Desanka Maksimović u manastirsku knjigu 1992. godine: Srećna sam što sam posetila ovo Sveto mesto. Kako bih pošla na onaj svet, da ovde nisam bila i poklonila se ikonama u ovoj svetinji.

Izvesno je da je sadašnja crkva posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice sagrađena na temeljima starije, s obzirom da su Turci dozvoljavali podizanje hramova samo na mestima gde su pre njihovog dolaska bile bogomolje ili pisana dokumenta o ranijem postojanju. Dokazi o postojanju starijeg hrama na mestu današnjeg pružaju ostaci temelja i grob sa skeletom otkriven prilikom sondažnih iskopavanja spoljnog zida oltarske apside (radove je obavljao stručni tim Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Valjeva).

Takođe, u literaturi se pominje postojanje Vavedenjske crkve u 12. veku /Ružičić 1893, Živojinović 1972, Novaković i Mikluš 1998/što upućuje na zaključak da bi buduća sistematska arheološka istraživanja rezultovala, pored materijalnih dokaza o poreklu i starosti prvobitne crkve, i rasvetljavanju značaja koji je Pustinja zauzimala u srpskoj srednjovekovnoj istoriji i duhovnoj kulturi.

Arhitektura uredi

Manastirska crkva Vavedenja Presvete Bogorodice

Obnovom Pećke patrijaršije 1557. godine započeo je kulturni procvat u Srbiji, a posebno graditeljske aktivnosti na obnovi pravoslavnih crkava i manastirskih celina. Crkva manastira Mileševe, kao tradicionalni predstavnik raške škole sa izrazitim negovanjem kulta Svetog Save, bila je uzor graditeljima kasnog srednjeg veka, naročito u zapadnoj Srbiji. Tako je i crkva Vavedenja Presvete Bogorodice građena u tradiciji raške škole, kao jednobrodna kupolna građevina proširena pravougaonim pevnicama sa severne i južne strane. Među brojnim građevinama u okolini crkve u Gračanici i Leliću, crkve manastira Jovanje i Ćelije, Vavedenjski hram se izdvaja izrazito skladnim arhitektonskim sklopom, čije sažete dimenzije naglašeno streme u visinu.

Opšti izgled južne strane crkve Vavedenja Presvete Bogorodice uredi

Osobenosti njene arhitekture čine zidani ikonostas, prostrani oltarski prostor završen segmentnom apsidom i kupola spolja šesnaestostranog tambura koji počiva na trompama. Zidajući lomljenim kamenom i pravilno tesanom sigom iz okoline, a prepokrivši je klisom, graditelj Pustinjske crkve je oživeo ravne i mirne površine spoljnih fasada. Uz crkvu je 1848. godine dozidana priprata nad kojom se uzdiže dvospratni zvonik.

Kao jedinstvena građevinska celina, crkva i priprata su dužine 19,5 m, širine 7 m, visine 9 m, dok je visina zvonika 16 metara. Nakon nekolikih stradanja i manjih prepravki, po prvi put od nastanka, u periodu 1972-76. godine obavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi kojima su arhitektura i slikarstvo vraćeni u prvobitno stanje /radove je obavljao Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kragujevca/. Tom prilikom krov je autentično prepokriven klisom, priprata crepom, obijanjem maltera otkriven originalan izgled fasada od lomljenog kamena i sige, freskama vraćen prvobitni sjaj, a crkva zaštićena sprovedenim drenažnim kanalom od podzemnih voda.

Živopis uredi

Crkva je živopisana za kratko vreme, od 15. marta do 25. juna 1622. godine, staranjem igumana Janićija Bitojevića, o čemu svedoči ktitorski fresko natpis na zapadnom zidu iznad ulaznih vrata u hram. Jedinstvena očuvanost zidnog slikarstva svrstava Pustinju među najznačajnije spomenike kulture vremena u kome je nastao. Slikari Nikola i Jovan potpisali su se u niši proskomidije, na slikanom sarkofagu iz koga se pojavljuje lik mrtvog Hrista. Zahvaljujući fresko natpisima ispod vela anonimnosti naziru se, dakle, obrisi onih ličnosti čije su zasluge za lepotu Pustinjske crkve nesumnjive. Freske ne krase samo unutrašnje zidove, već i spoljne fasade. Tako je u prostranoj lineti na severnoj fasadi prikazana Bogorodica sa malim Hristom tipa brzopomoćnice, „koja pomaže ovozemaljskim stvarima“. Prvobitna zapadna fasada crkve, koja je dogradnjom priprate postala njen istočni zid, oslikana je dvema tematskim celinama: u lineti nad vratima predstavljena je patronska kompozicija Bogorodičinog Vavedenja, dok je na čitavoj preostaloj površini opširno naslikan Strašni sud, od trenutka kada Hristos zauzima mesto sudije /u najvišoj zoni/, preko sabora apostola i anđela, buđenja živih i mrtvih na zemlji i moru, do pravednika i rajskog vrta /levo od ulaza/, odnosno paklenih muka grešnika u ognjenoj reci (desno od ulaza).

Prema srednjovekovnim uzorima, živopis je unutar crkve raspoređen po zonama, razdvojen bordurom. Određujući zonu sokla, u najnižim partijama zidova slikom je oponašana zavesa. Oltarski prostor je odvojen od broda crkve zidanom pregradom, te je zidno slikarstvo razdvojeno u dve celine. Sama oltarska pregrada ukrašena je slikanim ornamentom, a u prvoj zoni stojećih figura uz nju su prikazani apostolski prvaci, Sveti Petar i Sveti Pavle. Pored Svetog Jovana Krstitelja, jednog od najlepše slikanih likova ove celine, na zidovima pevnica smeštene su predstave svetih ratnika: Dimitrije, Georgije, Nestor, Prokopije u južnoj pevnici i Artemije, Nikita, Merkurije, Teodor Tiron, Teodor Stratilat u severnoj pevnici. Na južnom pilastru su naslikani srpski svetitelji, Sveti Sava i Sveti Simeon, a naspram njih sveti lekari Pantelejmon i Damjan.

Na južnom zidu zapadnog traveja pored ktitorske kompozicije koja prikazuje jeromonaha Joakima kako Bogorodici, patronu crkve, prinosi model Pustinjskog hrama, naslikan je monaški uzor, Sv. Antonije Veliki, a na zapadnom zidu, kao čuvar ulaza, prikazan je Arhanđeo Mihailo sa isukanim mačem. Sa idejom očuvanja hrišćanstva severno od vrata predstavljeni su car Konstantin i carica Jelena, koji između sebe drže krst Hristovog raspeća. Na severnom zidu zapadnog traveja naslikane su figure pustinjaka Sv. Onufrija, velikoshimnika Sv. Jefrema Sirina i lekara Sv. Kozme.

Pustinjska klisura

Iznad zone stojećih figura, u uskom pojasu medaljona živopisane su dopojasne svetiteljske figure. Predstave u medaljonima slikane su i na potrbušjima lukova, čime je u Pustinji postignuto prikazivanje čitave galerije raznorodnih svetiteljskih skupina /kao petozarni, persijski ili nikomedijski mučenici/.

U drugoj i trećoj zoni raspoređene su kompozicije koje pripadaju ciklusima Velikih praznika, Stradanja Hristovih i Čuda. U nižoj zoni, počev od zidanog ikonostasa u smeru kazaljke na satu, ređaju se: Oplakivanje, Hristos i Samarjanka, Isceljenje bolesnog od vodene bolesti i Pilatov sud, Ruganje Hristu, Uspenje Bogorodice, Izdajstvo Judino, Ulazak u Jerusalim, Isceljenje raslabljenog, Isceljenje slepog od rođenja i Skidanje s krsta. U višoj kompozicionoj zoni od ikonostasa u smeru skazaljke na satu nalaze se: Blagovesti, Rođenje Hrista, Sretenje, Krštenje, Vaskrsenje Lazara, Put na Golgotu, Raspeće i Mironosice na Hristovom grobu.

Četiri kompozicije iz ovih ciklusa naslikane su u kubusu kupole: Silazak Sv. duha, Preobraženje, Vaznesenje i Tajna večera. U trompama su dopojasne predstave proroka, a nad njima četvorica jevanđelista koji ispisuju svoje tekstove (Sv. Marko, Sv. Luka, Sv. Matej i Sv. Jovan). Tambur kupole između osam prozora ispunjavaju stojeće figure proroka, dok je u kaloti najpre u prstenu predstavljen niz anđela i serafima, da bi se u temenu našlo poprsje Hrista Pantokratora. Svod zapadnog traveja krasi golobradi lik Hrista Emanuila.

Oltarski prostor js zaklonjen od oka vernika zidanom pregradom na kojoj su prikazane stojeće figure izabranih svetih đakona, arhijereja i mučenika. Iznad naslikane draperije sokla u konhi apside je kompozicija Služenja svete liturgije-Poklonjenje Jaganjcu. Nad njom je Pričešće apostola, dok je u vrhu Bogorodica Platitsra /Najsvetija-šira od nebesa/. Čelo luka apside ispunjavaju dopojasne predstave arhijereja i proroka u medaljonima.

Fotografija manastirske crkve

U niši proskomidije, uz lik mrtvog Hrista u kovčegu predstavljeni su Bogorodica i Sv. Jovan Bogoslov kako ga oplakuju. Osim visokih crkvenih arhijereja koji pripadaju kompoziciji Poklonjenja I Sv. Spiridon, Sv. German, Sv. Ignjatije Bogonosac na južnom zidu i Sv. Nikola na severnom/, u severozapadnom uglu prikazana je Vizija Sv. Petra Aleksandrijskog. Zona medaljona obrazovana je od dopojasnih arhijerejskih likova. Na podužnim zidovima su, kao i u naosu, raspoređene kompozicije u dve zone. Nad zonom medaljona na južnom zidu nalaze se Večera u Emausu i Isceljenje grbave žene, a na severnom Marija Magdalena javlja apostolima o Hristovom vaskrsenju i Isceljenje čoveka sa suvom rukom. U višoj kompozicionoj zoni je samo po jedna scena Neverovanje Tomino /južno/ i Silazak u Ad /severno/. Široku svodnu površinu zauzima predstava Hrista Car careva i Veliki arhijerej. Visok stepen očuvanosti zidnih slika u Vavedenjskoj crkvi kao i njihovi likovni kvaliteti razlozi su što je Pustinja nezaobilazna čak i u najopštijim pregledima postvizantijske umetnosti na našim prostorima.

Svečana proslava 4 veka ovog živopisa bila je u oktobru 2022.^[3]

Ikonostas uredi

U Pustinji je već tokom zidanja napravljena pregrada koja razdvaja prostor naosa, namenjen vernicima, od oltara u koji ulaze samo posvećeni. Na našim prostorima tek neveliki broj hramova ima ovakvo rešenje pregrade, a ukoliko je ikonostas zidan onda je najčešće i oslikan freskama koje zamenjuju ikone. Ovde je načinjen izuzetak za koji se retke analogije mogu naći tek na širokom balkanskom pravoslavnom prostoru. Jer, živopisci Nikola i Jovan, koji su sa velikom predanošću ukrasili freskama zidove crkve, nisu na pročelju pregrade izveli nijednu figuralnu predstavu. Razlog tome ležao je, očito, u pogodbi sa ktitorom da urade i ikone na dasci i postave ih na zidani nosač onako kako bi se problem rešavao na skeletnoj drvenoj konstrukciji ikonostasa. Srećnim okolnostima do danas je sačuvan veći deo ikona koje su prvobitno činile originalnu celinu sa fresko ukrasom, uspešno konzervirane i restaurirane. Ikone se sada nalaze na južnom zidu priprate i to: carske dveri, na kojima je osim uobičajene scene.

Blagovesti u dnu prikazana i kompozicija Bogorodičinog Vavedenja, nadverje sa predstavom Gostoljublja Avramovog i deo Deizisnog čina. Originalni završni ikonostasni krst sa Raspećem i bočnim tablama na kojima su prikazani Bogorodica i Sv. Jovan nalazi se na prvobitnom mestu, iznad zidane oltarske pregrade.

Nedostaju, dakle, samo ikone prestonog niza. No, s obzirom da je novi ikonostas za crkvu načinjen oko 1840. godine po uzoru na stari, sa velikom verovatnoćom pretpostavlja se da su i prvobitno postojale samo dve prestone ikone-Bogorodica sa malim Hristom na prestolu okružena prorocima, i Hristos Pantokrator na prestolu okružen apostolima. Pouzdan trag o vremenu nastanka živopisa i ikonopisa kao i određene ikonografske osobenosti, uz pogreške u ispisivanju staroslovsnskih tekstova i mnogo sigurnije natpise izvedene na grčkom, omogućuju da se poreklo slikara Nikole i Jovana potraži negde u severnim grčkim oblastima, ponajpre u Epiru.

Kao pripadnici putujuće radionice, ovi slikari raspolažu predlošcima, ustaljenim još u srednjem veku, koje vešto prilagođavaju zahtevima vremena i naručilaca. Da su stekli rutinu u zajedničkom radu svedoči visoka usaglašenost njihovih individualnih rukopisa, pri čemu su bolji kao ikonopisci no u savladavanju velike, sveže omalterisane površine zidove. Linija im je osnovno sredstvo izražavanja, pa služi i za dočaravanje volumena, sa izrazitim sklonostima ka dekorativnom, dok je kolorit sveden na mukle tonove sivoplave, ružičaste, okera i nepostojanozelene. U crkvi se čuvaju relikvije među kojima su bogoslužbene knjige, poreklom iz Rusije, iz druge polovine 19. veka, ukrašene inicijalima i zastavicama u boji. Sveti sasudi i „stojeći“ krstovi na časnoj trpezi predmeti su ručne izrade sa zanatsko-umetničkom obradom. Delovi od plemenitog metala izrađeni su filigranski sitnim, čipkastim motivom sa implikacijom kamena koji krase minijaturne duborezne predstave iz Svetog pisma. Među dragocenostima su kivot sa delom odežde iz Sv. Katarine sa Sinaja, kao i drveni krst osvećen na Hristovom grobu.

Priroda je neposredno okruženje manastira obdarila sa dva izvora pitke, hladne vode od kojih zdenac „Mlakovac“ zapadno od porte narod posećuje kao lekovit. Drugi je jak izvor planinske vode, na samom ulazu u portu sa jugoistočne strane nad kojim je trgovac Radivoje Tomić podigao česmu 1902. godine.

Obnova uredi

Prvobitne manastirske zgrade iz vremena izgradnje sadašnje crkve spaljene su 1788. godine u tursko-austrijskom ratu, od kada je preko sto godina manastir zapusteo, zvona utihnula, a crkva pretvorena u parohijsku. Na mestu starih objekata 1953. godine, kada iguman Antonije Đurđević sa bratijom obnavlja manastir, podignut je konak za stanovanje. Pored crkve nalaze se dve nadgrobne ploče koje, po svoj prilici, obeležavaju grobove starešina manastira i ostaci još 26 grobova za koje se smatra da pripadaju manastirskoj bratiji. Iguman Pahomije je 1965. godine, po prvi put od nastanka, manastir predao sestrinstvu.

Manastir danas uredi

Za poslednje dve decenije izuzetnim trudom malobrojnog sestrinstva i uz pomoć donatora manastir je uveliko uznapredovao. Godine 1986. podignut je spratni konak sa trpezarijom, vladičanskim odajama i ćelijama, porta ograđena kamenim zidom sa velikom ulaznom kapijom, a izvan dvorišta je izgrađen ekonomski objekat. Na zapadnom obodu porte podiže se kapela koja će biti posvećena Sv. Vasiliju Ostroškom sa parohijskom trpezarijom i objektom za paljenje sveća u cilju zaštite fresaka u glavnom hramu. Travnato manastirsko dvorište, pored cvetnih aleja, krasi stoletno stablo bora, zasađeno 1848. godine koje se sa pravilno razvijenim deblom i bogatom krošnjom svrstava u spomenike prirode. Sada se nad ovim mestom, na početku i kraju svakog dana razleže zvuk crkvenog zvona koji odjekuje šumom i preko planinskih visova rasejava Pustinjsku pravoslavnu duhovnost.

Manastirom danas upravlja igumanija Nina Simić, a pored nje u manastiru se nalaze još dve monahinje.