Википедија

Martovski dani

Martovski dani ili martovski događaji (azer. Mart hadisələri) je bio period međuetničkih sukoba i okršaja koji su se odigrali između 30. marta i 2. aprila 1918. u gradu Bakuu i susednim oblastima Bakuske gubernije Transkavkaske Demokratske Federativne Republike.[1][2]

Azerbejdžanske žrtve u Bakuu

Omogućeni političkom borbom za moć između boljševika uz podršku Jermenske revolucionarne federacije, JRF (Dašnakcutjun, kraći oblik Dašnak)[3][4][5] s jedne strane i azerbejdžanske Musavat partije s druge, događaji su doveli do glasina o mogućoj muslimanskoj pobuni[6][7][8][9] od strane boljševičkih i dašnačkih snaga[10][11] i uspostavljanje kratkotrajne Baku komune u aprilu 1918.[12]

Većina istorijskih izvora i izveštaja tumači martovske događaje u kontekstu građanskih ratnih nemira,[13][14][15][16][17] dok savremeni azerbejdžanski izvori zvanično navode martovske dane kao genocid.[18][19] Usledili su septembarski dani kada je 10.000 etničkih Jermena masakrirano od strane Armije islama i njihovih lokalnih saveznika Azera nakon zauzimanja Bakua.[20][21]

Pozadina uredi

Politička situacija uredi

Posle Februarske revolucije, osnovan je Specijalni transkavkaski komitet, koji je uključivao jermenske, azerbejdžanske i gruzijske predstavnike, da bi upravljao delovima Južnog Kavkaza pod kontrolom ruske privremene vlade. Posle Oktobarske revolucije, 11. novembra 1917, ovaj komitet je zamenio Zakavkaski komesarijat, poznat i kao Sejm, sa sedištem u Tbilisiju. Sejm se protivio boljševizmu i tražio odvajanje Južnog Kavkaza od boljševičke Rusije. Da bi se to sprečilo, 13. novembra 1917. grupa boljševika i levih socijal-revolucionarista (SR) proglasila je Bakuski sovjet, upravljačko telo koje je preuzelo vlast nad teritorijom gubernije Baku pod vođstvom boljševika Stepana Šaumjana. Iako je Bakuski sovjet uključivao Azerbejdžance i Jermene koji nisu bili ni boljševici niti su nužno bili naklonjeni boljševičkim idejama,[22] dve nacionalističke partije i članovi Sejma ― Musavat i Jermenska revolucionarna federacija ― odbile su da priznaju njegov autoritet. Musavat sa sedištem u Bakuu dominirao je muslimanskim nacionalnim komitetima (MNK), predstavničkim telom koje je na kraju formiralo prvi parlament Azerbejdžanske Demokratske Republike (ADR). Mamad Hasan Hajinski predsedavao je Privremenim izvršnim komitetom za MNK, dok su Mamed Amin Rasulzade, Alimardan Topčubašev, Fatali Kan Kojski i druge istaknute političke ličnosti bili među 44 azerbejdžanska delegata u Sejmu. U međuvremenu, JRF, koja je osnovana u Tbilisiju, formirala je 27-članu jermensku delegaciju u Sejmu. Lider Bakuskog Sovjeta, Šaumjan, održavao je kontakte sa JRF-om i gledao na to kao na izvor podrške za eliminisanje uticaja Musavata u Bakuu.[23] Važno je napomenuti da je tokom martovskih dana 1918. jedan od osnivača JRF-a, Stepan Zorjan, bio prisutan u Bakuu.

 
Stepan Šaumjan, etnički jermenski vođa boljševičkog sovjeta u Bakuu

Nakon Oktobarske revolucije, ruska vojska se raspala i njene jedinice su masovno bežale sa linija fronta, često uznemiravajući lokalno stanovništvo. Zabrinut situacijom, Sejm je osnovao Vojno veće nacionalnosti, sa jermenskim, azerbejdžanskim i gruzijskim predstavnicima, koje je raspolagalo trupama.[24] Kada se velika grupa ruskih vojnika povukla sa otomanske linije fronta u januaru 1918, šef saveta, gruzijski menjševik Noe Ramišvili, naredio je njihovo razoružanje. Ruski vojnici su zaustavljeni u blizini stanice Šamhor i, nakon odbijanja da se predaju, napale su ih azerbejdžanske grupe; događaj je postao poznat kao masakr u Šamhoru.[24] Bakuski sovjet je iskoristio ovaj incident u svoju korist protiv Sejma.[notes 1]

Sejm je 10-24. februara 1918. usvojio deklaraciju o nezavisnosti kojom je proglašena Zakavkaska Demokratska Federativna Republika. U međuvremenu, da bi podržala jermenski otpor protiv Otomanskog carstva, britanska vlada je pokušala da reorganizuje i obuči grupu Jermena sa Kavkaza pod vođstvom generala Lajonela Danstervila u Bagdadu.[25] Saveznici su takođe dali Jermenima 6.500.000 rubalja (3.250.000 dolara vrednosti iz 1918. godine) finansijske pomoći.[14] Pored toga, Jermenska nacionalna organizacija Kavkaza formirala je Jermenski vojni komitet u Petrogradu pod generalom Bagradunijem i pozvala svo jermensko vojno osoblje rasuto širom Rusije da se mobiliše na Kavkaskom frontu.[26] Kao odgovor na ovaj poziv, početkom marta 1918. godine, veliki broj Jermena se okupio u Bakuu, pridruživši se grupi od 200 obučenih oficira u pratnji generala Bagradunija i suosnivača JRF-a Stepana Zorijana.[26]

Azerbejdžanci su postajali sve sumnjičaviji da je Šaumjan, koji je bio etnički Jermen, u zaveri sa Dašnacima protiv njih. Jedinice Kavkaske domorodačke konjičke divizije, sastavljene od kavkaskih muslimana koji su služili u carskoj ruskoj vojsci, tako nazvane „divljačka“ divizija, razoružale su proboljševički garnizon u Lankaranu i dagestanski pobunjenici pod komandom Imama Najm ul-din Gotsinskog isterali su boljševike iz Petrovska(danas Mahačkala), prekinuvši kopnene komunikacije Bakua sa boljševičkom Rusijom.[27] Primirje u Erzindžanu, nakon čega je usledio Brest-Litovski sporazum potpisan 3. marta 1918, formalizovao je izlazak Rusije iz Prvog svetskog rata. Prema Ričardu G. Hovanisijanu, tajni aneks Ugovora iz Brest-Litovska obavezao je boljševike da demobilišu i raspuste etničke jermenske grupe na teritorijama koje su prethodno bile pod ruskom kontrolom.[28] Na sledećoj mirovnoj konferenciji u Trabzonu, otomanska delegacija je pozvala na jedinstven stav Sejma pre nego što pregovori budu završeni. Boljševici su postajali sve zabrinutiji zbog nastajanja Zakavkaske federacije, i u datoj situaciji, morali su da biraju između Musavata i JRF-a u borbi za dominaciju nad najvećim gradom Zakavkazja. Tako je Bakuski sovjet bio uvučen u nacionalističku borbu između Azerbejdžanaca i Jermena, pokušavajući da iskoristi jedan narod protiv drugog.[29]

Kako je Baku proizvodio 7 miliona tona nafte godišnje (oko 15% svetske proizvodnje nafte), tokom Prvog svetskog rata grad je ostao na vidiku glavnih zaraćenih sila. Iako je većina naftnih polja bila u vlasništvu Azerbejdžanaca, a manje od 5 odsto Jermena, većina prava na proizvodnju/distribuciju u Bakuu bila je u vlasništvu stranih investitora, prvenstveno Britanaca. Početkom 1918. Nemačka je prebacila generala Fridriha Frajhera Kresa fon Kresenštajna iz pohoda na Sinaj i Palestinu da uspostavi Nemačku ekspediciju na Kavkazu sa ciljem da zauzme Baku. Kao odgovor, u februaru 1918, Britanci su poslali generala Lajonela Danstervila sa trupama u Baku preko Enzelija, kako bi blokirali nemački potez i zaštitili britanske investicije.[30] U međuvremenu, boljševici su krajem 1917. izgubili kontrolu nad naftnim poljima Grozni, a Baku je postao njihov jedini izvor nafte. Vladimir Lenjin je čak u jednom od svojih govora tvrdio da „Sovjetska Rusija ne može da preživi bez Bakuske nafte“.[traži se izvor]

Demografija i oružane grupe uredi

 
Razglednica iz Irana. Iranski konzul MS Vezare-Maragaj u blizini muslimanskih žrtava u Bakuu nakon martovskih dana

Pre Prvog svetskog rata, stanovništvo Bakua, uključujući rt Bailof, Beli grad, naftna polja i susedna sela, iznosilo je preko 200.000, raspoređenih na sledeći način: 74.000 privremenih migranata iz raznih delova Rusije, 56.000 Azerbejdžanaca iz grada i okruga, 25.000 Jermena, 18.000 Persijanaca, 6.000 Jevreja, 4.000 Volških Tatara, 3.800 Lezgina, 2.600 Gruzijaca, 5.000 Nemaca, 1.500 Poljaka i drugih nacionalnosti sa po oko 1000 stanovnika svaka. Azerbejdžanci su činili većinu među starosedeocima i posedovali su veći deo zemlje uključujući i naftna polja. Oni su takođe činili većinu radne snage i male trgovačke klase, kao i neke komercijalne i finansijske službe. Naftna industrija je bila u velikoj meri u vlasništvu malog broja stranih kapitalista.[31]

Pre martovskih događaja 1918. godine, glavne oružane grupe u Bakuu sastojale su se od 6.000 ljudi iz ostataka ruske kavkaske armije koja se povukla sa osmanske linije fronta, oko 4.000 ljudi jermenske milicije organizovane pod JRF Dašnakcutjun,[32] a nedefinisan broj vojnika Kavkaske domorodačke konjičke divizije rasformiran je januara 1918.[33]

Događaji od 30. marta – 2. aprila 1918 uredi

 
Bazarnaja ulica (današnja Azerbejdžanska avenija) tokom martovskih dana 1918.

Kada je 9. marta 1918. osoblje raspuštene Kavkaske domorodne konjičke divizije stiglo u Baku, Sovjet je odmah uhapsio njenog komandanta, generala Tališinskog. Taj potez izazvao je proteste azerbejdžanskog stanovništva, uz povremene pozive da se pruži oružani otpor Sovjetu. Prema istoričaru Firuzu Kazemzadehu, Šaumjan je mogao da spreči krvoproliće da je bio manje impulsivan i tvrdoglav. Samo nekoliko dana ranije, Šaumjan je dobio telegram od Lenjina, u kome mu je savetovano da „uči diplomatiju“, ali je ovaj savet ignorisan.[notes 2]

Martovski sukob 1918. pokrenut je incidentom sa parobrodom Evelina. 27. marta 1918. godine, pedeset pripadnika Kavkaske domorodačke konjičke divizije stiglo je u Baku ovim brodom da prisustvuje sahrani svog kolege Mameda Tagijeva, sina poznatog azerbejdžanskog naftnog magnata i filantropa Hadži Zejnalabdina Tagijeva. M. Tagijev je ubijen u okršaju rusko-jermenskih snaga u Lankaranu.[34][35] Neki izvori navode da kada su se vojnici vratili na brod Evelina da isplove iz Bakua 30. marta 1918, Sovjet je dobio informaciju da je muslimanska posada broda naoružana i da čeka signal za ustanak protiv Sovjeta. Iako izveštaj nije imao utemeljenje, Sovjet je postupio po njemu, razoružavši posadu koja je pokušala da pruži otpor.[36][37][38] Drugi izvori tvrde da su[notes 3] Azerbejdžanci bili uznemireni rastućom vojnom snagom Jermena u Bakuu, i pozvali su u pomoć jedinice Kavkaske domorodačke konjičke divizije u Lenkoranu. Njihov dolazak izazvao je veliku zabrinutost i među boljševicima i među Jermenima, a kada su zvaničnici poslati na pristanište da pokušaju da otkriju šta su njihove namere, oterani su pucnjavom, a jedan broj njih je ubijen. Na kraju su ove pridošlice razoružale jače boljševičke snage, ali kada je 1. aprila stiglo više jedinica Kavkaske domorodačke konjičke divizije, po Makdonelovim rečima, „bakuski kotao je proključao“. Niko zapravo ne zna ko je ispalio prvi hitac, ali je vrlo brzo Baku postao bojno polje, sa rovovima i barikadama koje su se užurbano pripremale po celom gradu.[39]

 
Ismailija zgrada

Do 18 časova 30. marta 1918, Baku je bio ispunjen borbama.[40] Sovjetska strana, predvođena Šaumjanom, shvatila je da počinje pravi građanski rat i da su njene snage nedovoljne protiv azerbejdžanskih masa predvođenih Musavatom. Među menjševicima, socijalističkim revolucionarima i kadetima (desničarskim liberalima) našli su se saveznici, koji su obećali da će podržati boljševike kao pobornike „Ruske stvari“.[41] Kao odgovor na to, Musavatove novine Achiq Söz su primetile da su se boljševici i menjševici borili cele godine, ali su se i jedni i drugi ujedinili protiv Musavata čak i sa kadetima i Dašnacima. List je takav savez pripisao nacionalnim faktorima i zaključio da je pokušaj Sovjeta da izazove „jednu nacionalnost protiv druge, umesto da vodi klasni rat, bio tragična kapitulacija demokratije“.[42]

Ujutro 31. marta, Azerbejdžanci koji su se protivili boljševičkom razoružavanju Kavkaske domorodačke konjičke divizije održali su proteste u Bakuu, zahtevajući naoružavanje muslimana. Azerbejdžanska boljševička organizacija Humet pokušala je da posreduje u sporu, predlažući da se oružje oduzeto od Kavkaske domorodačke konjičke divizije prebaci na čuvanje Humetu. Šaumjan je pristao na ovaj predlog, ali popodne 31. marta, kada su se muslimanski predstavnici pojavili pred sovjetskim rukovodstvom Bakua da uzmu oružje, u gradu su se već čuli pucnji, a sovjetski komesar Prokofij Džaparidze je odbio da obezbedi oružje. On je obavestio rukovodstvo Humeta da je „Musavat pokrenuo politički rat“.[38][16] Razgovori su naglo prekinuti kada je pucano na sovjetske vojnike. Boljševici su optužili muslimane za odgovornost za incident i prekinuli pregovore. Kasnije je Šaumjan priznao da su boljševici namerno koristili izgovor da napadnu svoje političke protivnike:

Trebalo je da pružimo otpor i iskoristili smo priliku prvog pokušaja oružanog napada na našu konjičku jedinicu i krenuli u napad na celom frontu. Zalaganjem lokalnog Sovjeta i Vojno-revolucionarnog komiteta Kavkaske armije, koji su se premestili ovamo (iz Tbilisija i Sarikamiša), već smo imali oružane snage – oko 6.000 ljudi. Dašnakcutjun je takođe imao 3.000 – 4.000 jakih nacionalnih snaga, koje su nam bile na raspolaganju. Učešće ovih potonjih dalo je građanskom ratu, donekle, karakter etničkog masakra, ali ga je bilo nemoguće izbeći. Išli smo na to namerno. Muslimanska sirotinja je teško patila, ali se sada okuplja oko boljševika i Sovjeta.[32]

Jermeni su u početku ostali neutralni kada je počela muslimanska pobuna protiv Sovjeta. Partija Musavat je predložila savez sa Dašnacima, ali je odbijena. Jermensko rukovodstvo je povuklo svoje snage u jermenske oblasti Bakua i ograničilo svoje delovanje na samoodbranu. Uveče 31. marta, mitraljeska i puščana vatra u Bakuu se pojačala u punopravnu bitku.[16]

Ujutro 1. aprila 1918. Komitet revolucionarne odbrane Bakuskog Sovjeta je izdao letak u kome je pisalo:

S obzirom na to da je kontrarevolucionarna partija Musavat objavila rat Sovjetu radničkih, vojničkih i mornarskih poslanika u gradu Bakuu i time ugrozila postojanje vlade revolucionarne demokratije, Baku se proglašava za opsadno stanje[16]

Primoran da traži podršku od muslimanskog Musavata ili jermenskog Dašnakcutjuna, Šaumjan, koji je i sam Jermenin, izabrao je ovo drugo. Nakon početnih okršaja na ulicama, Dašnaci su započeli masakr, divlje ubijajući vojne elemente Musavata i muslimanske civile bez milosti ili diskriminacije kako u Bakuu, tako i u okolnim selima.[43]

Postojali su opisi snaga Dašnaka koji su pljačkali, palili i ubijali po muslimanskim delovima grada.[44] Prema Piteru Hopkirku, „Jermeni su, videvši da najzad svoje drevne neprijatelje u bekstvu, sada bili u potrazi za osvetom“.[39] U Bakuskim okrugima Balahani i Ramani, većina muslimanskih radnika ostala je na svojim mestima i izbegavala bitke, dok seljaci nisu bili pokrenuti da se pridruže antisovjetskim pobunjenicima. Persijski radnici su ostali pasivni tokom svih borbi, odbijajući da stanu na bilo koju stranu.[16] Levičarski muslimanski lideri, uključujući one iz SR-a i Humetove partije, kao što su Narimanov, Azizbekov, Bunjat Sardarov i Kazi-Magomed Agasijev, podržavali su sovjetske snage.[45] Tokom bitaka, boljševici su odlučili da upotrebe artiljeriju protiv azerbejdžanskih stambenih četvrti u gradu.[38]

Popodne 1. aprila, muslimanska delegacija stigla je u hotel Astorija. Komitet revolucionarne odbrane im je postavio ultimatum[notes 4] i zahtevao da predstavnici svih muslimanskih stranaka potpišu dokument pre prestanka granatiranja. Rano uveče, sporazumi su potpisani i bombardovanje je prestalo.[16] Borbe nisu jenjavale, međutim, sve do noći 2. aprila 1918. godine, kada su hiljade muslimana počele da napuštaju grad u masovnom egzodusu. Do petog dana, iako je veći deo grada još uvek bio u plamenu, svaki otpor je prestao, ostavljajući ulice prepune mrtvih i ranjenih, uglavnom muslimana.[39] Tako je oružani sukob između Musavata i združenih sovjetsko-ARF snaga okončan 3. aprila 1918. pobedom ovih drugih.

Žrtve uredi

 
Uklanjanje mrtvih sa ulica

U telegramu The New York Times-a iz maja 1918. stoji da je „2.000 ubijeno, a 3.000 ranjeno u borbi između Rusa i muslimana“.[46] Kasnija publikacija The New York Times-a iz 1919. izvestila je – verovatno citirajući azerbejdžanske zvaničnike – da je 12.000 ljudi ubijeno tokom martovskih dana 1918.[47] Ista publikacija je pisala da su, prema rečima azerbejdžanskih predstavnika, boljševici razbili muslimane uz pomoć Jermena koji su želeli da „izbrišu stare neprijatelje i zauzmu njihovu zemlju”.[47] Current History izdanje iz 1920. navelo je isti broj od 12.000 žrtava,[48] kao i[traži se izvor] nekoliko istoričara.

Delegacija Azerbejdžana na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. dala je sledeće tumačenje martovskih dana:

U tom krvoločnom događaju, koji je imao tako kobne posledice po muslimane, glavnu ulogu su imali Jermeni, koji su tada bili u Bakuu, okupljajući se kao i drugde oko svoje nacionalističke partije (ARF)... Istina je da su Jermeni pod krinkom boljševizma, navalili na muslimane i masakrirali tokom nekoliko strašnih dana više od 12.000 ljudi, od kojih su mnogi bili starci, žene i deca.[49]

Lider Bakuskog Sovjeta Stepan Šaumjan tvrdio je da je za dva dana ubijeno više od 3.000 sa obe strane.[50][38][51][52][53] Međutim, u svom članku iz oktobra 1918. za Jermenski herald, izdanje Jermenske nacionalne unije Amerike sa sedištem u Bostonu, jedan od istaknutih lidera JRF-a, Karekin Pastermađijan, tvrdio je da je preko 10.000 Azerbejdžanaca i skoro 2.500 Jermena ubijeno tokom martovskih dana 1918.[notes 5]

Prema Firuzu Kazemzadehu,

brutalnosti su se nastavile nedeljama. Ni jedna ni druga strana nisu davali ni kvart: ni godine ni pol nisu poštovani. Ogromne mase lutale su ulicama, paleći kuće, ubijajući svakog prolaznika koji je identifikovan kao neprijatelj, mnoge nevine osobe su stradale od ruku i Jermena i Azerbejdžanaca. Borba koja je započela kao političko nadmetanje između Musavata i Sovjeta poprimila je karakter džinovske rasne pobune.[54]

Posledice uredi

 
Posledice u Tatarskom (tj. azerbejdžanskom) kvartu

Neposredno nakon martovskih dana, mnogi od preživelih muslimana pobjegli su u Jelizavetpolj (danas Gandža) u centralnom Azerbejdžanu. Dok su Privremeni izvršni komitet Muslimanskih nacionalnih saveta i Musavat prestali sa svojim aktivnostima na teritoriji gubernije Baku, levičarske azerbejdžanske političke grupe, kao što su SR i Humet, imale su koristi od razvoja događaja i postale efektivne vođe Azerbejdžanske zajednice u Bakuu. Muslimanski socijalistički biro apelovao je na Komitet revolucionarne odbrane da obešteti neke od pritužbi nekih muslimana.[16]

Dana 13. aprila 1918, u roku od nekoliko dana od masakra, boljševici su pod vođstvom Stepana Šaumjana proglasili Baku komunu. Ovo novo telo je nastojalo da nacionalizuje naftna polja u Bakuu, izazivajući gnev Britanaca,[30] i formiralo je „Crvenu armiju Bakua“, nedisciplinovanu i loše vođenu silu sastavljenu uglavnom od regruta etničkih Jermena.[55] Iako su većinu komesara (vođe Bakuske komune) činili etnički Jermeni, dvojica od njih su bili etnički azerbejdžanski revolucionari, Mešadi Azizbekov i Mir Hasan Vazirov. Ipak, prema azerbejdžanskom shvatanju, Baku komuna je simbolizovala boljševičko-jermenski dosluh nastao iz martovskog krvoprolića.

Martovski dani 1918. godine imali su dubok uticaj i na formulisanje azerbejdžanskih političkih ciljeva. Dok su ranije azerbejdžanski lideri tražili samo autonomiju unutar ruskog domena, nakon masakra koje su počinili boljševici u Bakuu, oni više nisu verovali u rusku revoluciju i obraćali su se Osmanlijama za podršku u postizanju potpune nezavisnosti.[37] Stoga, kada je 28. maja 1918. proglašena Azerbejdžanska Demokratska Republika, njena vlada je odmah poslala delegaciju u Istanbul da razgovara o mogućnostima otomanske vojne podrške mladoj republici. Osmanski trijumvir, Enver-paša, pristao je na zahteve Azerbejdžana i zadužio svog brata Nuru-pašu da formira otomansku vojnu jedinicu, poznatu kao Kavkaska armija islama, kako bi ponovo zauzela Baku. Kada su u julu 1918. godine otomansko-azerbejdžanske snage porazile „Crvenu armiju Bakua“ u nekoliko ključnih bitaka u centralnom Azerbejdžanu, moć boljševika u Bakuu je počela da se raspada pod pritiskom ruskih socijalističkih revolucionara, Dašnaka i britanskih agenata u gradu. Dana 1. avgusta 1918. Baku komunu je zamenila Centrokaspijska diktatura, koja je očajnički pozvala britansku ekspedicionu snagu od 1000 ljudi na čelu sa generalom Lajonelom Danstervilom u grad. Ovo se pokazalo uzaludnim naporima i, suočen sa ogromnom otomansko-azerbejdžanskom ofanzivom, saveznici su pobegli, a Kavkaska armija islama je ušla u prestonicu Azerbejdžana 15. septembra 1918.[traži se izvor]

Martovski dani su doveli do izražaja osnovne tenzije između Jermena i Azerbejdžanaca. Manje od šest meseci nakon martovskog masakra, kada su otomansko-azerbejdžanske snage ušle u Baku, grad je zapao u haos i skoro 10.000 Jermena je masakrirano.[56] Specijalna komisija koju je formirao Jermenski nacionalni savet (JNS) prijavila je da je masakrirano ukupno 8.988 etničkih Jermena, među kojima je bilo 5.248 jermenskih stanovnika Bakua, 1.500 jermenskih izbeglica iz drugih delova Kavkaza koje su se nalazile u Bakuu i 2.240 Jermena čiji su leševi bili pronađeni na ulicama, ali čiji identitet nikada nije utvrđen.[57] Iako je ove brojke prikupio Jermenski nacionalni savet, a neki su ih doveli u pitanje,[57] s obzirom na opšti tok događaja, malo je verovatno da su bile mnogo preuveličane.[58]

Dok su pokušavali da pobegnu iz Bakua usred otomansko-azerbejdžanske ofanzive, boljševički komesari iz Bakua odvedeni su brodom preko Kaspijskog mora u Krasnovodsk, gde ih je zatvorila socijalrevolucionarna transkaspijska vlada, uz navodnu podršku Britanaca. Nekoliko dana kasnije, 20. septembra 1918. godine, između stanica Pereval i Ahča-Kujma na Transkaspijskoj železnici, streljano je 26 komesara.[59]

Analiza i tumačenja uredi

Prema rečima Majkla Smita, muslimani su se suočili sa porazom od strane Bakuskog Sovjeta, praćenog „neobuzdanom brutalnošću snaga Dašnaka“.[34] Dok ih je Musavat nakon tragičnih događaja koristio da neguje nacionalno sećanje na bol, njegov vođa M.A. Rasulzade je dao analizu koja izgleda da odražava suštinu iskaza svedoka. Po Rasulzadeovom mišljenju, boljševici i njihove pristalice dugo su nastojali da umanje Musavatov uticaj među azerbejdžanskim masama, a muslimanske elite su se osećale frustrirano i nemoćno pred ovim pritiskom. Martovski dani su bili nasilna kulminacija u ovom napadu ruskog boljševizma na nepripremljeni azerbejdžanski narod.[34]

Azerbejdžanski položaj uredi

Lider Musavata Mamed Amin Rasulzade je povodom martovskih dana izjavio:

Za martovske događaje okrivljen je Musavat. To je apsolutno neosnovano, jer za objavu rata mora se imati bar fizička snaga, koja je nedostajala Musavatu. Drugi optužuju Musavat da je izazvao martovske događaje braneći ideju autonomije Azerbejdžana. Ovo bi u određenoj meri moglo da liči na istinu. Da smo se poslušno klanjali neprijateljima naše slobode, ovi događaji se možda ne bi dogodili. Ali to nismo mogli. Mi smo otvoreno tražili autonomiju Azerbejdžana, a to je povećalo broj naših neprijatelja.[60]

U sovjetskom Azerbejdžanu, istorijski izveštaji o martovskim danima su napravljeni da bi se podržale akcije Baku Sovjeta i da bi se Musavat osudio kao krivac za tragediju. Sovjetska istoriografija je takođe pokušala da potisne sećanje na masakre iz 1918. godine i izostavila je činjenicu da su boljševici koristili jermensko-azerbejdžanski etnički sukob za osvajanje vlasti. Međutim, 1978. godine, tadašnji vođa sovjetskog Azerbejdžana, Hejdar Alijev se u svom govoru posvećenom 100-godišnjici Stepana Šaumjana prisetio zaboravljenih martovskih dana:

U martu 1918. u Bakuu je podignuta antisovjetska pobuna Musavatista sa namerom da uništi sovjetsku vladu. Zahvaljujući čvrstoj i odlučnoj akciji boljševika, međutim, pobuna je ugašena.“[61]

Tačno dvadeset godina kasnije, kao predsednik nezavisnog Azerbejdžana, Hejdar Alijev je doneo dekret kojim je martovske dane osudio kao početak genocida nad Azerbejdžanom. Tekst predsedničkog dekreta iz 1998. opisuje martovske događaje na sledeći način:

Iskoristivši situaciju nakon završetka Prvog svetskog rata i februarske i oktobarske revolucije 1917. godine u Rusiji, Jermeni su počeli da sprovode svoje planove pod zastavom boljševizma. Pod parolom borbe protiv kontrarevolucionarnih elemenata, u martu 1918. Baku komuna je počela da sprovodi zločinački plan čiji je cilj bio eliminisanje Azerbejdžanaca iz cele Bakuske pokrajine.[18]

Sovjetski stav uredi

Komitet revolucionarne odbrane Bakuskog sovjeta je početkom aprila objavio proglas u kojem se objašnjavaju događaji i njihovi uzroci. U saopštenju se tvrdilo da je pobuna imala antisovjetski karakter i za događaje okrivila Musavat i njegovo rukovodstvo. Sovjetova izjava tvrdi da je postojala pažljivo osmišljena zavera Musavata da zbaci Bakuski sovjet i uspostavi sopstveni režim:

Neprijatelji sovjetske vlasti u gradu Bakuu podigli su glavu. Zloba i mržnja sa kojima su gledali na revolucionarni organ radnika i vojnika počeli su u poslednje vreme da se prelivaju u otvorene kontrarevolucionarne aktivnosti. Pojava štaba Divlje divizije, na čelu sa demaskiranim Tališkanovim, događaji u Lenkoranu, u Muganu i u Šemahi, zauzimanje Petrovska od strane dagestanskog puka i zadržavanje pošiljki žita iz Bakua, pretnje Jelisavetpolja, i poslednjih nekoliko dana Tbilisija, da marširaju na Baku, protiv sovjetske vlasti, agresivni pokreti oklopnog voza Zakavkaskog komesarijata u Adžikabulu i, konačno, nečuveno ponašanje Divlje divizije na parobrodu Evelina u pucanju na drugove —sve ovo govori o zločinačkim planovima kontrarevolucionara grupisanih uglavnom oko Bekove partije Musavat i čiji je cilj svrgavanje sovjetske vlasti.[16]

Šaumjan je smatrao martovske događaje trijumfom sovjetske vlasti na Kavkazu: Zakavkazje je ušlo u period aktivne oružane borbe za sovjetsku vlast. Tri dana, 30, 31. marta i 1. aprila, u gradu Bakuu besnela je žestoka bitka. Na jednoj strani se borila sovjetska Crvena garda; Crvena internacionalna armija, koju smo nedavno organizovali; Crvena flota, koju smo za kratko vreme uspeli da reorganizujemo; i jermenske nacionalne jedinice. S druge strane, muslimanska divlja divizija u kojoj je bilo dosta ruskih oficira, i bande naoružanih muslimana, predvođene Musavat partijom... Za nas su rezultati bitke bili sjajni. Uništenje neprijatelja je bilo potpuno. Mi smo im diktirali uslove koji su potpisani bez rezerve. Više od tri hiljade je ubijeno na obe strane. Sovjetska vlast u Bakuu je oduvek visila o koncu, zbog otpora muslimanskih nacionalističkih partija. Ove partije predvođene feudalnom inteligencijom (bekovi i hanovi), koje su se naselile u Jelisavetpolju i Tbilisiju zahvaljujući degradiranoj i kukavičkoj politici menjševika, postale su veoma agresivne i u Bakuu.... Da su preuzeli kontrolu nad Bakuom, grad bi bio proglašen prestonicom Azerbejdžana i svi nemuslimanski elementi bi bili razoružani i ubijeni.[62]

Po mišljenju američkog istoričara Tadeuša Svetohovskog, „u svom entuzijazmu, Šaumjan se možda nije setio da je 1905. godine sam optužio carstvo da žanje koristi od muslimansko-jermenskih masakra. Sumnjivo je da se njemu, za razliku od Azerbejdžanaca, nagovestila neka sličnost.“[37]

Josif Staljin, koji je u to vreme bio boljševički narodni komesar, izjavio je u listu „Pravda” da su se martovski dani desili u znak protesta protiv Zakavkaskog komesarijata u Tbilisiju:

Cela Jermenija protestuje protiv uzurpacije samoproglašene tifliske „vlade“, tražeći ostavke poslanika Sejma. A centar muslimana, Baku, tvrđava sovjetske vlasti u Zakavkazju, ujedinio je oko sebe čitavo istočno Zakavkazje, od Lenkorana i Kube do Jelisavetpolja, sa oružjem u rukama zastupa prava naroda Zakavkazja, koji svim silama pokušava da održava vezu sa Sovjetskom Rusijom.[63]

Viktor Serž u Prvoj godini ruske revolucije: „Sovjet u Bakuu, predvođen Šaumjanom, u međuvremenu je postao vladar oblasti, diskretno, ali nepogrešivo. Nakon muslimanskog ustanka 18 (30) marta, morao je da uvede diktaturu. Ovaj ustanak, podstaknut Musavatom, postavio je tatarsko i tursko stanovništvo, predvođeno njihovom reakcionarnom buržoazijom, protiv sovjetske, koju su činili Rusi uz podršku Jermena. Rase su počele da se kolju na ulici. Većina turskih lučkih radnika (ambala) ili je ostala neutralna ili je podržavala crvene. U takmičenju su pobedili Sovjeti“.[traži se izvor]

Jermenski stav uredi

Jermenski pogled na događaje iz marta 1918. dokumentovan je u pismu koje je nadbiskup Bagrat napisao američkoj misiji u Bakuu. Pismo je počelo optužbom da se Azerbejdžancima, kao učenicima Turaka i Nemaca, ne može verovati. Odbacivši tako azerbejdžansku verziju događaja, Bagrat je izjavio da su bitku vodili Musavat i Sovjet, dok su Jermeni ostali neutralni. Arhiepiskop je tvrdio da su u borbama učestvovali neki jermenski vojnici, ali da su to samo izolovani pojedinci za koje Jermenski nacionalni savet ne može da snosi odgovornost.[64] Takođe je tvrdio da su Jermeni tokom borbe dali utočište za oko 20.000 muslimana.[65][64]

Jermeni su bili raspaljeni prizorom i jadnim pričama o nekoliko stotina hiljada izbeglica koje su uspele da se domognu Zakavkazja, bežeći pred otomanskom vojskom.[66] Shodno tome, kada se ruska armija raspala, Jermeni su sačuvali svoj stav protiv svih pokušaja boljševika, i bili su jedina sila na koju su saveznici mogli da računaju u jugozapadnoj Aziji tokom poslednje godine rata.[66] Dva miliona Jermena Zakavkazja, uvećanih za nekoliko stotina hiljada izbeglica iz Otomanskog carstva, istrajali su u svojoj lojalnosti Rusiji sve dok ih Brest-Litovski ugovor nije isporučio Osmanskom carstvu.[66] Zatim su krenuli da formiraju sopstvenu državu, koja je uspela da se održi tokom perioda anarhije i gladi koje je boljševizam doneo Ruskom carstvu.[66] Na Mirovnoj konferenciji u Parizu, govoreći pred Većem desetorice, M. Aharonijan, delegat Jermenske Republike Kavkaza, izjavio je da dva i po miliona Jermena u Zakavkazju želi da se udruži sa Jermenima Osmanskog carstva kako bi formirali veliku Jermeniju.[66] Prema Mihaelu P. Kroasanu, JRF je krenuo da se osveti za progon i genocid koji su Jermeni pretrpeli od strane Osmanlija,[67] dok Tadeuš Svjetohovski navodi da „jermenski istoričari ne nude objašnjenje političkih kalkulacija iza ovaj potez, koji je za sobom povlačio strašnu odmazdu, a oni pre nagoveštavaju nekontrolisani emocionalni izliv“.[68]

Ostale pozicije uredi

Prema Firuzu Kazemzadehu, Sovjet je izazvao martovske događaje kako bi eliminisao svog najstrašnijeg rivala – Musavat. Međutim, kada su sovjetski lideri došli do JRF-a za pomoć protiv azerbejdžanskih nacionalista, sukob se izrodio u masakr sa Jermenima koji su ubijali muslimane bez obzira na njihovu političku pripadnost ili društveni i ekonomski položaj.[29]

Nakon istrage, Naučna služba nemačkog Bundestaga došla je do zaključka da u stručnoj literaturi i novinarstvu postoje različiti prikazi događaja, incidenata i broj žrtava, što otežava pouzdano izveštavanje.[69][70]

Međunarodno priznanje uredi

Senat države Njujork je 27. marta 2012. usvojio prvu zakonodavnu rezoluciju J3784-2011 kojom se 31. mart 2012. proglašava za Dan sećanja na Azerbejdžan i opisuje martovske dane kao genocid koji su „počinili članovi jermenske partije Dašnak u dogovoru sa boljševicima protiv Azerbejdžanaca“.[71] Rezoluciju je predstavio državni senator Džejms Alesi na inicijativu članova Azerbejdžanskog društva Amerike i Azerbejdžansko-američkog saveta.[72]

Guverner američke države Nevade Džim Gibons je 31. decembra 2010. proglasio 31. mart Danom sećanja na masakre nad azerbejdžanskim civilima iz 1918. godine, što je postalo prvo takvo priznanje od strane institucije američke vlade.[73]

Nasleđe uredi

Predsednik Azerbejdžana Ilham Alijev otvorio je 18. septembra 2013. godine Memorijalni kompleks Guba, koji je posvećen žrtvama martovskih dana.[74] U oktobru 2013. godine, delegacija francuskog Senata, na čelu sa senatorom Natali Gule, položila je cveće pred spomenik i obeležila sećanje na žrtve masakra.[75][76]

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^

    Here is what Bakinsky Rabochy reports about it:

    In the first half of January 1918, on the railway line between Tbilisi and Yelizavetpol, armed bands of Moslems many thousand strong, headed by members of the Yelizavetpol Moslem National Committee and with the support of an armoured train sent by the Transcaucasian Commissariat, forcibly disarmed a number of military units leaving for Russia. Thousands of Russian soldiers were killed or mutilated; the railway line was strewn with their corpses. They were deprived of about 15,000 rifles, some 70 machine guns and a score of artillery pieces.

    — Stalin, Joseph (26—27. 3. 1918). „Transcaucasian Counter-revolutionaries Under a Socialist Mask”. Marxists Internet Archive. 
  2. ^

    Dear Comrade Shahumyan:
    Many thanks for the letter. We are delighted by your firm and decisive policy; do unite with it a most cautious diplomacy, which is doubtlessly made necessary by the present most difficult situation, and we shall win.
    The difficulties are unfathomable; up to now we have been saved by the contradictions and conflicts and the struggle among imperialists. Be able to use these conflicts; now it is necessary to learn diplomacy.
    Best wishes and greetings to all the friends.

    — V. Ulyanov (Lenin), Stepan Shahumyan, Statьi i reči, Bakinskii Rabochii, Articles and speeches of the Bolshevik Extraordinary Commissar for the Caucasus, 1924, p. 224
  3. ^

    Peter Hopkirk:
    alarmed by the growing military strength of the Armenians, to which British support had undoubtedly contributed, the Baku Muslims had secretly sought help from their co-religionists elsewhere. Among those who responded were units of the all-Muslim Savage Division, which had until the Revolution formed part of the Tsarist forces. Flush with their success in overthrowing the Bolshevik garrison at the Caspian port of Lenkoran, some detachments now set sail for Baku. Their arrival, on March 30, caused great consternation among both Bolsheviks and Armenians. When officials were sent down to the dockside to try to discover what their intentions were, they were driven back by gunfire, a number of them being killed. Eventually the newcomers were disarmed by a stronger Bolshevik force, but when more units of the Savage Division arrived on April 1, in MacDonell's words, "the Baku cauldron boiled over". No one really knows who fired the first shot, but very soon it had become a battlefield, with trenches and barricades being hastily prepared everywhere.

    — Peter Hopkirk, Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris, Paris, 1919, pp. 18–19.
  4. ^

    The contents of the ultimatum presented by the Bolsheviks and accepted by the Musavat:

    We demand the immediate end of the military activity opened against Soviet power in the city of Baku; we demand the immediate surrender of fortified posts and the destruction of trenches. In order to avoid repetition in the future of such acts, the Committee of Revolutionary Defense demands:

    1. Open and unconditional recognition of the power of the Baku Soviet of Workers, Soldiers, and Sailors Deputies and the complete subordination to all its orders.
    2. The "Savage Division" as a counterrevolutionary military units cannot be tolerated with the bounds of Baku and its districts. Other national Moslem military units, as well as Armenian ones, should be either led out of the city or subordinated completely to the Soviet. Whole armed population must be under the control and check of the Soviet.

    3. We demand the acceptance of immediate measures to open the railroads from Baku to Tbilisi and from Baku to Petrovsk.

    — Suny 1972, str. 217–221
  5. ^

    The leaders of the Tartars at Baku were convinced that they would easily disarm the Armenian soldiers, because they were somewhat shut up in Baku, but they were sadly mistaken in their calculations. After a bloody battle which lasted a whole week the Armenians remained masters of the city and its oil wells. They suffered a loss of nearly 2,500 killed, while Tartars lost more than 10,000. The commander of the military forces of the Armenians was the same General Bagradouni, who, although he lost both of his legs during the fight, continued his duties until September 14, when the Armenians and the small number of Englishmen who came to their assistance, were forced to abandon Baku to the superior forces of the Turco-Tartars, and retreat toward the city of Enzeli in the northern Caucasus

    — Pasdermadjian 1918, str. 193

Reference uredi

  1. ^ „New Republics in the Caucasus”. The New York Times Current History. 11 (2): 492. mart 1920. 
  2. ^ Michael Smith. „Pamiat' ob utratakh i Azerbaidzhanskoe obshchestvo/Traumatic Loss and Azerbaijani. National Memory”. Azerbaidzhan i Rossiia: obshchestva i gosudarstva (Azerbaijan and Russia: Societies and States) (na jeziku: ruski). Sakharov Center. Arhivirano iz originala 01. 04. 2020. g. Pristupljeno 21. 8. 2011. 
  3. ^ De Waal, Thomas (2010). The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press. str. 62. ISBN 978-0-19-539976-9. „In the so called March Days of 1918, Baku descended into a mini-civil war, after the Bolsheviks declared war on Musavat Party and then stood by as Dashnak militias rampaged through the city, killing Azerbaijanis indiscriminately” 
  4. ^ Suny 1993, str. 41–42 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFSuny1993 (help)
  5. ^ Buttino, Marco (1993). In a collapsing empire:underdevelopment, ethnic conflicts and nationalisms in the Soviet Union Volume 28. Feltrinelli Editor. str. 176. ISBN 88-07-99048-2. „Violence increased during the Civil War, with massacres of Azeri Turks – by the combined forced of Armenian Dashnaktsutiun party and the Bolsheviks” 
  6. ^ Firuz Kazemzadeh. Struggle For Transcaucasia (1917—1921), New York Philosophical Library, 1951.
  7. ^ „Azerbaйdžan i Rossiя. Obщestva i gosudarstva.”. old.sakharov-center.ru. Arhivirano iz originala 01. 04. 2020. g. Pristupljeno 04. 04. 2023. 
  8. ^ Swietochowski 2004, str. 116–118
  9. ^ World and Its Peoples: The Middle East, Western Asia, and Northern Africa. Marshall Cavendish. 2006. str. 786. ISBN 0-7614-7571-0. „'Muslims in Baku revolted in March 1918, but their uprising was suppressed by the city's Armenians'” 
  10. ^ De Waal, Thomas (2003). Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. NYU Press. str. 100. ISBN 0-8147-1945-7. „When in March 1918, Azerbaijanis revolted against the Baku Commune, Armenian Dashnaks and Bolshevik troops poured into the Azerbaijani quarters of the city and slaughtered thousands” 
  11. ^ Suny, Ronald Grigor (1993). The revenge of the past:nationalism, revolution, and the collapse of the Soviet Union. Stanford University Press. str. 42. ISBN 0-8047-2247-1. „After crushing a Muslim revolt in the city, the Bolshevik-led government, with its small Red Guard, was forced to rely on Armenian troops led by Dashnak officers” 
  12. ^ Cronin, Stephanie (2004). Reformers and revolutionaries in modern Iran: new perspectives on the Iranian left. Psychology Press. str. 91. ISBN 0-415-33128-5. „'After the 'March Days', the Bolsheviks finally came to power and established their famous Baku Commune in April 1918'” 
  13. ^ Shahumyan 1959, str. 63–67
  14. ^ a b Pasdermadjian 1918
  15. ^ De Waal, Thomas (2010). The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press. str. 62. ISBN 978-0-19-539976-9. „In the so called March Days of 1918, Baku descended into a mini-civil war, after the Bolsheviks declared war on Musavat Party and then stood by as Dashnak militias rampaged through the city, killing Azerbaijanis indiscriminately” 
  16. ^ a b v g d đ e ž Suny 1972
  17. ^ Croissant, Michael (1998). The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications. Greenwood Publishing Group. str. 14. ISBN 0-275-96241-5. „The oil-rich city of Baku had emerged as a stronghold of Bolshevism shortly after the October Russian Revolution, and friction between the Bolsheviks and the pan-Turkic Musavat party sparked a brief civil war in March 1918” 
  18. ^ a b Decree of President of Republic of Azerbaijan about genocide of Azerbaijani people, March 1998
  19. ^ „PACE Written Declaration, "Recognition of the genocide perpetrated against the Azeri population by the Armenians", Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Doc. 9066 2nd edition, 14 May 2001”. Arhivirano iz originala 7. 6. 2007. g. 
  20. ^ Hovannisian 1967, str. 227
  21. ^ Croissant 1998, str. 15 harvnb greška: više ciljeva (3×): CITEREFCroissant1998 (help)
  22. ^ Hopkirk 1994, str. 281, 283, 287
  23. ^ Swietochowski & Collins, Brian C. 1999, str. 117
  24. ^ a b Kazemzadeh 1950
  25. ^ Northcote 1922
  26. ^ a b Pasdermadjian 1918
  27. ^ Swietochowski 2004
  28. ^ Hovannisian. "Armenia's Road to Independence", pp. 288–289.
  29. ^ a b Kazemzadeh 1950
  30. ^ a b "Soviet Russia" published by Russian Soviet Government Bureau, 1920, page 236
  31. ^ Luigi Villari "Fire and sword in the Caucasus," page 186
  32. ^ a b Stepan Shahumyan. Letters 1896–1918. State Publishing House of Armenia, Yerevan, 1959; pp. 63–67.
  33. ^ Altstadt 1992
  34. ^ a b v Michael Smith. „Pamiat' ob utratakh i Azerbaidzhanskoe obshchestvo/Traumatic Loss and Azerbaijani. National Memory”. Azerbaidzhan i Rossiia: obshchestva i gosudarstva (Azerbaijan and Russia: Societies and States) (na jeziku: ruski). Sakharov Center. Arhivirano iz originala 01. 04. 2020. g. Pristupljeno 21. 8. 2011. 
  35. ^ "The Russian Revolution as National Revolution: Tragic Deaths and Rituals of Remembrance in Muslim Azerbaijan (1907–1920)," Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, vol. 49 (2001).
  36. ^ Minc & Gorodeckogo 1940, str. 282–283
  37. ^ a b v Swietochowski 2004
  38. ^ a b v g Altstadt 1992
  39. ^ a b v Hopkirk 1994, str. 281, 283, 287
  40. ^ G. Tchalkhouchian. Le livre rouge, Paris, Veradzenout, 1919, pp. 85–86
  41. ^ B. Baikov. Vospominaniя o revolюcii v Zakavkazii, Memoirs of Russian Kadet in Baku 1917 – 1920, p. 122.
  42. ^ Achiq Söz, No. 627, 1918, cited in Ratgauzer 1927
  43. ^ Alex 2009, str. 89
  44. ^ Swietochowski 2004
  45. ^ G. Gasanov, N. Sarkisov. Statьi. Sovetskaя vlastь v Baku v 1918 godu (Bakinskaя Kommuna). Istorik-marksist, No. 5(069), 1938, 41
  46. ^ „BAKU IN FLAMES AS BATTLE RAGES; 2,000 Killed and 3,000 Wounded in Struggle Between Russians and Mussulmans”. New York Times. 20. 5. 1918. str. 2. Pristupljeno 18. 8. 2011. 
  47. ^ a b „Land of Eternal Fires: So the little Republic of Azerbaidjan is called – Its territorial dispute with Armenia” (PDF). New York Times. 19. 10. 1919. Pristupljeno 22. 8. 2011. 
  48. ^ „New Republics in the Caucasus”. The New York Times Current History. 11 (2): 492. mart 1920. 
  49. ^ Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris, Paris, 1919, pp. 18–19.
  50. ^ Shahumyan, Stepan (1959). Letters 1896–1918. Yerevan: State Publishing House of Armenia. str. 63—67. „On one side were fighting the Soviet Red Guard; the Red International Army, recently organized by us; the Red Fleet, which we had succeeded in reorganizing in a short time; and Armenian national units. On the other side the Muslim Savage Division in which there were quite a few Russian officers, and bands of armed Muslims, led by the Musavat Party... For us the results of the battle were brilliant. The destruction of the enemy was complete... More than three thousand were killed on both sides” 
  51. ^ Ratgauzer 1927
  52. ^ Richard Pipes. The formation of the Soviet Union: communism and nationalism, 1917–1923. pp. 200
  53. ^ Russia and a Divided Azerbaijan: A Borderland in Transition, by Tadeusz Świętochowski, Columbia University Press, 1995, p. 66
  54. ^ Croissant, Michael P. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. str. 14. 
  55. ^ „Victor Serge: Year One of the Russian Revolution (6. The Truce and the Great Retrenchment)”. www.marxists.org. 
  56. ^ Marshall 2009, str. 96
  57. ^ a b Kazemzadeh 1950
  58. ^ B. Ishkhanian. Velikie užasы v gorode Baku, Tbilisi, 1920, pp. 28–30 quoted Kazemzadeh 1950
  59. ^ Marshall 2009, str. 96
  60. ^ "Azerbaijan" newspaper, 6 December 1919.
  61. ^ Aliev G.A. Mužestvennый borec za delo Lenina, za kommunizm. K 100-letiю so dnя roždeniя S.G. Šaumяna. Doklad na toržestvennom sobranii, posvящennom 100-letiю so dnя roždeniя S.G. Šaumяna. Baku. 11 oktяbrя 1978 goda. Baku. 1978. S.16.
  62. ^ Stepan Shahumyan. Letters 1896–1918 State Publishing House of Armenia, Yerevan, 1959; pp. 63–67.
  63. ^ „I. Stalin. POLOŽENIE NA KAVKAZE”. www.hrono.ru. 
  64. ^ a b Kazemzadeh 1950
  65. ^ Jean Loris-Melikof. La revolution russe et les nouvelles Republiques Transcaucasiennes, Paris, Felix Alcan, 1920, pp. 115–117.
  66. ^ a b v g d Gibbons 1919, str. 321
  67. ^ Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. str. 14. ISBN 0-275-96241-5. 
  68. ^ Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. ISBN 0-231-07068-3. 
  69. ^ Ereignisse im März / April 1918 in Aserbaidschan. Wissenschaftliche Dienste des Deutschen Bundestages. Sachstand WD 1 – 3000 – 014/16. Retrieved 7 June 2019.
  70. ^ Rüdiger Kipke: Konfliktherd Kaukasus. Aserbaidschan im Fokus (sowjet-) russischer und armenischer Interessen. 2015, S. 7–8.
  71. ^ „J3784-2011: Memorializing Governor Andrew M. Cuomo to proclaim Saturday, March 31, 2012 as Azerbaijani Remembrance Day in the State of New York”. The New York State Senate. 27. 3. 2012. Pristupljeno 30. 6. 2012. 
  72. ^ „New York State Senate adopts resolution proclaiming March 31 as remembrance day of Azerbaijanis subjected to genocide”. AzerTAg State News Agency. 24. 6. 2012. Pristupljeno 30. 6. 2012. 
  73. ^ „Nevada governor proclaims 31 March Azerbaijani Remembrance Day”. news.az. Arhivirano iz originala 29. 01. 2018. g. Pristupljeno 4. 1. 2011. 
  74. ^ „Genocide Memorial Complex opened in Guba”. www.news.az. Arhivirano iz originala 29. 9. 2018. g. Pristupljeno 13. 5. 2014. 
  75. ^ „French senators visit Guba Genocide Memorial Complex”. www.parisguardian.com. Arhivirano iz originala 14. 5. 2014. g. Pristupljeno 13. 5. 2014. 
  76. ^ „French senators visit Guba Genocide Memorial Complex – PHOTOS”. www.europesun.com. Arhivirano iz originala 14. 5. 2014. g. Pristupljeno 13. 5. 2014. 

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Мартовски_дани&oldid=27699078”